Qirqqo`loqtoifa o`simliklar klassifikasiyasi - Botanika - Referatlar

Qirqqo`loqtoifa o`simliklar klassifikasiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Bo`lim. qirqqo`loq toifa o`simliklarga umumiy tavsif. 2. Qirqqo`loqtoifa o`simliklar klassifikasiyasi 3. Sinf. (ajdod) polipodiumsimonlar 4. Sinfcha. (ajdodcha) salviniya qabilarqirq qo`loqtoifa- polypodiophyta o`simliklar.

www.arxiv.uz Qirqqo ` loqlar turlarining soni jihatidan yuksak o ` simliklar bo ` limlari orasida magnoliyatoifa ( gulli ) o ` simliklar va yusintoifa o ` simliklardan keyingi uchinchi o ` rinda turadi . Hozirgi paytda Yer sharida qirqqo`loqlarning 300 ga yaqin turkumga mansub, 10 mingdan ziyodroq turlari tarqalgan. Bo`lar ham eng qadimgi o`simliklar xisoblanadi. Chunki qirqqo`loqlarning bizgacha yetib kelmagan vakillari devon davrida (415-370 mln.yil oldin) qirilib ketgan. Ular qadimgi qirqbugimtoifa o`simliklar bilan bir vaqtda o`sib, urmonlar xosil kilgan. qirqqo`loqlar tog`larda, tyokisliklarda, botqoqliklarda va suvda uchraydi. Birok bo`limning ko`pchilik turlari taraqqiyot siklila sernam muxitni talab kilganligi tufayli tropik va subtropik iqlimli joylardagi urmonlarda ancha keng tarqalgan. U yerlardagi urmonlarning ostida o`suvchi turlaridan tashqari daraxtlarning tanasi va shoxlariga yopishgan holda o`suvchi bir kancha epifit turlari ham uchraydi. qirqqo`loqlar xilma-xil ekologik muxitda o`sishi sababli ular orasida har xil hayotiy shakldagi turlarini uchratish mumkin. Ayniqsa tropik va sernam subtropik urmonlar ichida (ostidagi) tikka o`suvchi, yotib o`suvchi ut vakillaridan tortib,epifit, lianalargacha bo`lgan turlarni va siateydoshlar ( Cyateaceae ) oilasiga mansub siatey va diksoniya turkumiga kiruvchi buyi 25 m gacha yetadigan daraxtsimon qirqqo`loqlarni ham uchratish mumkin. Urta Osiyo xududida esa faqatgina ut o`simliklardan iborat vakillari tarqalgan. qirqqo`loqlarda ham qirqbugimsimonlardagidek ildiz sistemasi yaxshi taraqqiy etgan. Ofioglossdoshlar (Ilontildoshlar) (Ophioglossaceae) va ayrim qadimgi primitiv guruhlarida seret, yug`on ildizlar uchraydi. Daraxtsimon qirqqo`loqlarda tipik ildizlardan tashqari poyasining asosida xavo ildizlari ham taraqqiy etgan bo`ladi. Salviniyalar (Salvinia) turkumining ayrim vakillarida ildizlar butunlay reduksiyalab ketgan. Poyalari monopodial tipda shoxlangan ayrim vakillarida dixotomik shoxlanishni ham kuzatish mumkin. Poyasining to`zilishidagi xarakterli belgilardan yana biri uning har xil tuklar, tangachalar bilan qoplanganligidir. qirqqo`loqlarning poyasidagi utkazuvchi sistemasi sifonostel shaklda to`zilgan. Birok eng qadimgi qirqqo`loqlarda va hozirgi qirqqo`loqlardan. Masalan: sxizeydoshlarda (Schizoaceae) ning utkazuvchi sistemasining primitiv

www.arxiv.uz shakldagi protostel holda bulishi, ularning riniofitalar bilan filogenetik bog`liqligidan darak beradi. Ularga xos belgilardan yana biri barglarining (voyyalarining) yirik bul ishi va ul arda o` si sh nuktasi ni ng poyadagi dek uchki qi sm ida joylashganligidir. Bu jihatlardan ular plauntoifalardan va qirqbugimtoifalardan farq qiladi. qirqqo`loqlar shakli va ichki to`zilishi jihatidan ham xilma-xil bo`ladi. qirqqo`loqlarning ko`pchiligida barg ikkita funksiyani ya`ni ayrimlarida fotosintez va spora xosi qilish vazifasini bajarsa, boshqalarida spora xosil kiluvchi barglari xlorofillni yukotib, faqat jinssiz ko`payish vazifasini utaydi (masalan, salviniyalarda). qadimgi va ayrim hozirgi qirqqo`loqlar voyalarining dixotomik tomirlari ularning barglari, novda (tallom)ning o`zgarishidan kelib chiqib chiqkanligini tasdiklaydi. Qirqqo`loqlar bargining anatomik to`zilishi jihatidan gulli o`simliklar bargining anatomik to`zilishiga ozrok uxshab ketadi. Kundalangiga kesilgan bargning ustki va ostki tomoni epidermis bilan qoplangan. Labchalari ko`pincha bargning ostki tomonida joylashadi. Ustunsimon tukima, bulutsimon tukimaga nisbatan kam taraqqiy etgan. Qirqqo`loqtoifalarda ham plauntoifalar va qirqbug`imtoifalardagidek sporofit bugin gametofit buginga nisbatan ustun turadi. Evolyusion taraqqiyoti davomida qirqqo`loqlarning sporangiylari bargning chetki qismidan, pastki qismiga utib joylashgan. Sporangiylarning bargning pastki qismiga o`rnashishi ularni tashqi muxitning noqo`lay ta`siridan ximoyalanishi uchun qo`laylik tug`dirsa, ikkinchidan bargning yuza qismida fotosintez jarayonning normal borishi uchun imkoniyat yaratidi. Bargda tup-tup bo`lib joylashgan sporangiylarga sorus (grekcha Soros tutam, tuda) deyiladi. Sporangiylar xosil bulishi jihatidan ikki xil: eng qadimgi qirqqo`loqlarda ular bargning epidermisidagi bir nechta xujayralardan xosil bo`ladi. Shuning uchun ular yirik va tashqi tomonidan bir necha qavat xujayralar bilan qoplangan. Evolyusiya jihatdan ancha yosh bo`lgan vakillarida

www.arxiv.uz esa sporangiylar bargning bitta xujayrasidan xosil bo`lgan. Ular nisbatan kichchik va bir qavat pust bilan qoplangan. Sporalar qo`lay sharoitda o`sib, undan gametofit taraqqiy etadi. Teng sporali qirqqo`loqlarning gametofiti ipsimon, lentasimon, chuvalchangsimon, yuraksimon .bo`ladi. Bo`larga xos belgilardan yana biri anteridiyning arxegoniyga nisbatan oldinrok taraqqiy etishidir. Bunga protoandriya (grekcha Protos - birinchi va andreios- erkaklik) deyiladi. Protoandriyaning biologik moxiyati shundaki, turli muddatlarda yetilgan arxegoniyda chetdan urug`lanish uchun imkoniyat tug`iladi. Qirqqo`loqlarda ham spermatozoid qirqbugimlarnikidek ko`p xivchinli bo`lib, urug`lanishi namlik yordamida boradi Gametofitdagi tuxum xujayralarda bir nechtasi urug`lanishi mumkin, lyokin ulardan faqat bittasining zigotasigina taraqqiy etadi va usimta (gametofitni) xosil qiladi. Usimtada murtak joylashadi, undan esa sporofit rivojlanadi. QIRQQO`LOQTOIFA O`SIMLIKLAR KLASSIFIKASIYASI Mazkur klassifikasiya «Jizn rasteniya» (1974-1982) nomli asar asosida to`zildi. Qirqqo`loqtoifa bo`limi qo`yidagi 7 ta sinfga (ajdodga) bo`linadi. 1. Anevrofitsimonlar - Aneurophytopsida 2. Arxeopterissimonlar - Archaeopteridopsida 3. Kladoksilonsimonlar - Cladoxylopsida 4. Zigopterissimonlar - Zigopteridopsida 5. Ofioglossimonlar (ilontilsimonlar) - Ophioglossopsida 6. Marattiyasimonlar - Marattiopsida 7. Polipodiumsimonlar - Polypodiopsida Yuqorida keltirilgan sinflardan 1-4 sinflarning vakillari butunlay yukoib ketgan. Anevrofitsimonlar sinfining vakillari eng qadimgi qirqqo`loqlar sanaladi. Ular devon davrining urtalarida (400-375 mln yillar oldin) o`sgan. To`zilishi jihatidan riniyatoifa o`simliklarga uxshab ketadi. Shuning uchun ularga

www.arxiv.uz psilofitnamolar (Psilophytales) qabilasidan kelib chiqkan, riniyatoifa bilan qirqqo`loqtoifa o`simliklar o`rtasidagi oraliko`simlik deb karaladi. Arxeriterissimonlar sinfining vakillari ham qirilib ketgan bo`lib, ularurta dovonning oxiridan, karbonning boshlarigacha (320-360 mln. yil oldin) tarqalgan bo`lgan. Bu sinf vakillari tashqi ko`rinishi jihatidan hozirgi ignabargli daraxtlarga uxshash bo`lgan. Kladoksilonsimonlar sinfi vakillari ham anevrofitsimonlar va arxeopterissimonlar sinflarining vakillari bilan deyarli bir davrda o`sgan. Zigopterissimonlar sinfiga mansub qirqqo`loqlarning vakillari devon davrining oxirlaridan boshlab, to permgacha o`sgan. SINFCHA (AJDODCHA)-OFIOGLOSSIMONLAR YOKI ILONTILSIMONLAR - OPHIOGLOSSOPSIDA Ilmiy manbalarda bu sinf vakillari paleozoyda yashagan va ikkinchi sinf 0 ning teng sporali vakillaridan kelib chiqkan deb ko`rsatiladi. Sababi kambiy qavatining bulishi va yosh barglarining gajaksimon uralmaganligi bilan arxeopterissimonlarning vakillariga uxshab ketadi. Ofioglossumsimlarning vakillari asosan ko`p yillik ut o`simliklar bo`lib, ayrim tropik vakillari esa epifit holda hayot kechiradi. Sporofiti seret, mexaniq tukimasi rivojlanmagan. Ildizpoyasi oddiy, ko`pincha qisqa bugimli, ba`zan dixotomik shoxlangan. O`zida 1500 dan 15 minggacha spora saklovchi sporangiylari uchki qismidan ochiladi. Gametofiti yirik, dixotomik yoki boshqacha shoxlangan. Bu sinfga bitta qabila ofioglossumnamolar (Ophioglossales). , bitta oila ofioglossumdoshlar(Orsh`o§1o5zaseaye) va uchta turkum: botrixium (Botrichium) ofioglossum (Ophioglossum) va xelminostaxes yoki chuvalchangboshoq (Helminthostachys) va 80 dan ziyod tur kiradi. Urta Osiyoda 2 turkumga mansub 3 turi, O`zbyokistonda 2 turkumga oid 2 turi o`sadi. Ofioglossum turkumining oddiy ilontili (O.Vulgatum) nomli turi bilan tanishamiz. U ko`p yillik ut o`simlik, sernam urmonlarda tog`li tumanlarda,

www.arxiv.uz archazorlarda o`sadi. Yosh barglari gajaksimon uralmagan. Bargining asosida ko`rtakni urab turuvchi kini bor. Bargining yana bir xarakterli xususiyati shundaki, u ayrisimon shaklda 2 qismga ajraladi. Xar qaysi barg qismi (segmenta) shakli va bajaradigan funksiyasi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bittasi vegetativ (steril), ikkinchisi esa spora beruvchi (fertil) kiyem xisoblanadi. Vegetativ barg assimilyasiya funksiyasini bajaradi. Spora beruvchi barg uzunchoq shaklda bo`lib, uning uchki qismida sporangiyalar 2 qator bo`lib joylashgan. Xar qaysi sporangiyda 15 mingtagacha spora xosil bo`ladi. Spora yerga to`qilishi bilan tez usmaydi. Chunki o`sish oldidan ular albatta ma`lum vaqt tinim davrini utaydi. Sporadan qo`lay sharoitda xosil bo`lgan gametofit yer ostida joylashganligi sababli rangsiz yoki qo`lrang sargish-kungir rangli bo`ladi. Gametofit uchki qismidan o`sib, 10-20 yil mobaynida diametri 1 mm uzunligi 6 sm gacha bo`lgan uzunchoq shakldagi kam shoxlangan tanani xosil etadi. Oilaning boshqa turlarida evolyusiya jarayonida uzunchoq silindr shaklidagi gametofit asta- syokin qisqarib, tugunaksimon shaklga utgan. 9-rasm. Sitologlarning ko`rsatishicha bu oila vakillarida xromasomalarining urtacha soni 15 ta. Birok ayrimlarida ko`prok (2 p q 1260 va 2 p q 1320) xromasomalar borligi aniqlangan. Bo`lar yuksak o`simliklar orasidagi eng ko`p xromasomali o`simliklardir. SINF (AJDOD) MARATTIYASIMONLAR MARATTIOPSIDA Bu sinf bitta qabila (Marattiales), bitta oila (Marattiaceae), 7 ta turkum va 100 dan ortiqrok turlarni o`z ichiga oladi, Ular tropik zonada, Yangi Zelandiya, Antil orollari, Meksika, Braziliya, Janubiy Sharkiy Xitoy, Xindiston, Indoneziya va boshqa joylarda saqlanib qolgan. Paleobotanir ma`lumotlarga ko`ra, toshkumir, perm davrlarida yer sharida bu sinf turlari o`simliklar qoplamida ustunlik kilgan. Paleobotanir materiallar uni tasdiklaydi. Angeopteris va maratgiya turkumlarining vakillari hozirgi qirqqo`loqlarning eng yirik turlari sanaladi. Ularning murakkab barglarining uzunligi 6 m gacha yetadi.

www.arxiv.uz Marattiyasimonlar sinfiga mansub o`simliklarning sporangiylari barglarining ostki tomonidagi yon tomirlarining chetlarida (bargining chetlarida) joylashgan. Xar qaysi sporangiyda 1450 gacha izosporalar yetiladi. Sporadan unib chiqkan gametofit ikki jinsli bo`ladi. Sinfning eng yirik turkumlaridan biri marattiyalardir. Bu turkumga 60 ta tur kiradi. Ular xar ikkala yarim sharning tropik qismlarida tarqalgan. Marattiyalarda ham sporangiylar bargning ostki qismida o`rnashgan. Birok ular qo`shilib o`sib, sinangiy xosil etadi. Marattiyalarning seret barglari, poyasi va yon bargchalari mahalliy aholi tomonidan iste`mol qilinadi,shuning uchun madaniylashtiriladi. Yon barglaridan olinadigan shilimshik modda dorivor sifatiad ishlatiladi. Angiopteris va marattiyalar manzarali o`simliklar sifatida ham ekiladi. SINF (AJDOD) POLIPODIUMSIMONLAR - Polypodiopsida qirqqo`loqlar bo`limining eng yirik sinfi. U 6 ta qabila, 240 ta ga yaqin turkum va 9000 ta dan ziyod to`rni birlashtiriladi. Ular butun Yer shari bo`ylab keng tarqalgan. Ko`pchilik turlari tropik urmonlarda tuproqda yoki daraxtlarga yopishgan holatda o`sadi. Tropikaga xos turlari orasida daraxtsimon va liana shakldagilari ham bor. Siateyadoshlar oilaso`shng 500 dan ziyodroq daraxtsimon turlari bunga misol bo`ladi. Ularning buyi 15-20 m gacha boradi. Barglari bir necha martda patsimon bo`lingan, uzunligi 5-6 m ga yetadi. Sporalari teng, ayrimlari esa har xil spora xosil qilib ko`payadi. Teng sporali vakillarida gametofit yaxshi taraqqiy etgan. Har xil sporalilarining gametofiti juda reduksiyalangan bir necha xujayradangina tashqil topgan. Polipodiyasimonlar sinfi (ajdodi) 3 ta sinfcha (kichchik sinf) ga bo`linadi: Polipodiyakabilar (Polypodiidae), Marsiliyakabilar (Marsileidae),CMBHHronca6iuiap(Salviniidae). Polipodiyakabilar sinfchasi (ajdodchasi) 4 ta qabilaga ajraladi: Osmundanamolar (Osmundales), Sxizeyanamolar (Schizeales), Polipodiyanamolar (Polypodiales), Siateyanamolar (Cyatheales).

www.arxiv.uz Bo`lardan eng yirigi polipodiyanamolar qabilasi bo`lib, u 5 ta oilani birlashtiradi. Shulardan bittasiga to`xtalib utamiz. Polipodiumdoshlar (Polypodiaceae) oilasi 50 turkumiga mansub 1500 ga yaqin to`rni birlashtiradi. Ular yer yuzida keng tarqalgan. Bu oilaning vakillarining ildizpoyalari yug`on,shoxlangan va tashqi tomondan kungir rangdagi tangachalar bilan qoplangan. Barglari murakkab patsimon. Oval yoki yumalok shakldagi soruslari bargning ostki tomonida joylashgan. Yumshoq, seret va shirin ildizpoyasi glyukozid, olma kislotasi va saponinlar saqlaydi. Bargi va ildizpoyasining kaynatmasi medisinada ishlatiladi. Oddiy polipodium (Polypodium vulgare) manzarali o`simliklar sifatida o`stiriladi. SINFCHA (AJDODCHA) SALVINIYAKABILAR - SALVINIIDAE Mazkur sinfcha bitta qabila (salviniyanamolar - Salviniales) va 2 ta oila ( salviniyadoshlar - Salviniaceae) va (Azalladoshlar - Azollaceae) va shu oilalar nomi bilan yuritiladigan 2 ta turkum hamda 16 ta turdan tashqil topgan. Ular ko`prok tropik va subtropik xududlarda, ayrim turlari esa mutadil iqlimli joylarda tar kalgan. Salviniya turkumining yer sharida tarqalgan 10 ta turidan Urta Osiyo xududida faqat bittasi-suzuvchi salviniya - Salvinia natans uchraydi. Bu tur Janubiy Yevropa, Sibir, Uzoq Shark, Kavkazda ham tarqalgan, Salviniya nomi XVII asrda yashagan Italiya oimi A.Salvini nomiga qo`yilgan. Salvinia natans - O`zbyokistonda qo`llarda, sholipoyalarda uchraydi. U suvning yuzasida kalkib o`sadigan bir yillik o`simlik. Poyasi (ildizpoyasi) 5-15 sm uzunlikda, ingichka. Poyasining xar bir bugimida barglari halqasimon joylashgan. Ikkita bargi ovalsimon bo`lib; o`ziga xos tukchalar bilan qoplangan. Uchinchi bargi esa ipsimon kesilgan bo`lib, suv ostida joylashgan va ^imlikning suvdan oziklanishi uchun xizmat qiladi. Salviniyaning haqikiy ilday» bo`lmaydi. Poyasi va bargining anatomik to`zilishi uning suv muxitida yashashga moslashganligini bildiradi. Poyasining markazida konsentrik tipdagi bitta utkazuvchi boglam mavjud. Birlamchi pustlok qavati yaxshi taraqqiy etgan, unda yirik xavo saklovchi qismlari bor. Poyaning tashqi tomoni epidermis bilan o`ralgan. Bargining

www.arxiv.uz usti va ostki tomoni ham epidermis bilan qoplangan. Epidermisida labchalar bo`lmaydi. (10-rasm). Salviniyaning suvga botgan bargining qo`ltig`ida soruslar joylashgan. Mikrosoruslarda 500 tagacha, megosoruslarda esa 25 tagacha sporangiylar taraqqiy etadi. Megasporangiyada bitta, mikrosporangiyada 32 yoki 64 ta spora xosi bo`ladi. Salviniyalarda gametofit juda reduksiyalangan va ayrim jinsli. Kuzda mikro va megasporalar suvning ostita chukadi. Sorusning devori asta- syokin chirigandan o`sib, mikro va megosporangiyalar yana suvning yuzasiga kutariladi. Sporalar sporangiyalarning ichida u sib, gametofitni xosil qiladi. Mikrosporadan taraqqiy etgan erkaklik gametofit bir nechta vegetativ xujayralardan va 2 ta anterisiydan iborat. Xar qaysi anterisiyda 4 tadan ko`p xivchinli spermotozoidlar taraqqiy etadi. Urg`ochi gametofitda uchta arxegoniy taraqqiy etadi. Urug`lanishdan so`ng urg`ochi gametofitdan yangi sporofit taraqqiy etadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovar. M. Sovetskaya ensiklopediya. 1989 2. Burug`in V. A., Janguzarov F. X. Botanika Toshkent, o`qituvchi, 1977 3. Gordeyeva T. N. i dr. Prakticheskiy kurs sistematika rasteniy. Moskva Prosvesheniye, 1986 4. Komarniskiy N. A. i dr. Sistematika rasteniy. Moskva, Prosvesheniye, 1975 5. Maxmudov A. M. Tog`ayev I. U. Yuksak o`simliklar bo`yicha amaliy mashg`ulotlar. Toshkent universiteta, 1994 6. Novikov V. S. Gubanov I. A. Atlas opredelitel vo`ssho`x rasteniy. Moskva. Prosvesheniye. ,1991 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Asalshirali o`simliklar

O`zbekistondagi dorivor o`simliklar

Gulli o`simliklar tasnifoti

O`simliklar sistematikasiga kirish

Tuban o`simliklar sistematikasi