logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Botanika
  4. Odam genetikasi

Odam genetikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB
Ko'chirib olish
Odam genetikasi Reja: 1. Odam genetikasi haqida ma’lumot. 2. Avlodlar shajarasini yaratish. 3. Egzaklar muammosi. Odam biosferaning bir qismi va uning rivojlanish mahsuli bо‘lib barcha organizmlar qatori irsiyat va о‘zgaruvchanlik qonuniyatlariga bо‘ysunadi. Genetikaning odam irsiyati va о‘zgaruvchanligini о‘rgatuvchi bо‘limiga odam genetikasi odamlarda uchraydigan barcha irsiy belgilarni о‘rganadi. Odam genetikasining dastlabki rivojlanish davrlarida kishilar irsiy belgilarning nasldan-naslga о‘tishi tо‘g‘risidagi tushunchalarni о‘zlarining hayotiy kuzatishlaridan keltirib chiqardilar. Genetika fanining paydo bо‘lishidan oldin, fransuz shifokori P.Mopertyuy (1750) olti barmoqlilik (polidaktiliya) belgisining nasldan-naslga о‘tishini, D.J.Adamson sog‘lom, lekin yaqin qarindosh bо‘lgan ota- onadan tug‘ilgan bolalarda irsiy belgilarning paydo bо‘lishidagi ayrim xususiyatlarni о‘rgandi. 1800-1880 yillari gemofiliya va ranglarni ajrata olmaslik (daltonizm) irsiy belgi ekanligi aniqlandi. Odam genetikasining paydo bо‘lishida ingliz olimi F.Galtonning ishlari ahamiyatlidir. F.Galton odamlarda ziyraklik, aqliy qobiliyat va iste’dodning naslga berilishini о‘rgandi. Uning ta’biriga kо‘ra genetikaning maxsus usullari bilan inson avlodini yaxshilash mumkin. Shu asosda u genetikada maxsus yо‘nalish hisoblangan-yevgenikani yaratdi va uning asosiy maqsadi qilib odam avlodini belgiladi. Yevgenika grekcha sо‘z bо‘lib, «yev»- yaxshi , «gayus»-zot, Ya’ni odam zotini yaxshilash demakdir. Odam genetikasi о‘zining quyidagi tekshirish usullari yordamida muhim masalalarni hal qilmoqda. 1. Avlodlar shajarasini tuzish (geneologik usul). 2. Sitogenetik usul. 3. Egizaklar usuli. 4. Dermatoglifika. 5. Populyatsion-xisoblash usuli. 6. Biokimyoviy usul. Odamni genetik jihatdan о‘rganishning qulaylik tomonlari shundaki, uning kо‘pgina fenotipik Ya’ni anatomik, fiziologik, immunologik, biokimyoviy va klinik belgilari juda yaxshi о‘rganilgan Avlodlar shajarasini tuzish (geneologik usul). Avlodlar shajarasini tuzish yordamida quyidagilarni aniqlash mumkin: 1. О ‘rganilayotgan belgining irsiy yoki irsiy emasligini. 2. Irsiy belgining nasldan-naslga о ‘tish harakterini. 3. Genning penetranligini . 4. Genlarning xromosomalarda joylashganligini va hokazolarni. Avlodlar shajarasini tuzish usuli ikki bosqichda olib boriladi: avlodlar t о ‘g‘risida ma’lumotlarni t о ‘plash va shajarasini tuzib, uni tahlil qilish. Birinchi bosqichda tekshirilayotgan oila a’zolarining barchasi shu oilaning kamida 3-4 ta oldingi avlodi о ‘rganiladi. Sitogenetik usul . Odam genetikasida sitogenetik usul hozirgi kunda eng keng q о ‘llaniladigan usullardan hisoblanadi. Chunki har bir irsiy kasallikka bu usulsiz tashxis q о ‘yib b о ‘lmaydi. Bu usul asosan sog‘lom va kasal odam xromosomalarini aniqlashga asoslangan. Fleming 1892 yili k о ‘zning shox pardasi hujayralarining mitoz b о ‘linishini о ‘rganish paytida, metafaza davrida 22-28 ta xromatinni k о ‘radi. Keyinchalik G.Vinivarter (1912) odam jinsiy bezlari spermatogoniy hujayralarida 47-ovogoniy hujayralarida esa 48 xromosoma borligini k о ‘rsatdilar. Odam xromosomalarining kichkinaligi, sonining k о ‘pligi, ularni metafazada alohida-alohida joylashtiradigan moddaning b о ‘lmasligi tufayli uzoq yillar davomida odam xromosomasining haqiqiy soni aniqlanilmadi. T.Morgan irsiy belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlarning xromosomada joylashganligini k о ‘rsatgandan keyingina xromosomani о ‘rganishga e’tibor oshdi va xromosoma jadal suratlar bilan о ‘rganila boshlandi. Egizaklar usuli. Organizmda yuzaga chiqadigan belgilarning har biri ikkita muhim omilga Ya’ni shu organizmning irsiyatiga va tashqi muhit sharoitiga bog‘liq. Bu omillarning belgilarni yuzaga chiqarishdagi о ‘rnini egizaklarni о ‘rganish bilan k о ‘rsatish mumkin. Egizaklarni о ‘rganish usuli genetikaning eng qadimiy usullaridan b о ‘lib, unga о ‘tgan asrning oxirlari va asrimiz boshlarida F.Galton birinchi b о ‘lib asossolgan. Egizaklar usulini о ‘rganishdan oldin egizaklarning biologiyasi bilan tanishmoq lozim. Hayvonlarga qaraganda odamlarda egizaklar kamroq tug‘iladi. Barcha tug‘ilgan bolalar ichida egizaklar ( ikkita) 2% ni tashkil qiladi. Uchta egizaklar undan ham kam uchraydi, Ya’ni 8000-10000 tug‘ilishiga bitta t о ‘g‘ri keladi. T о ‘rtta, beshta va undan ortiq egizaklarning tug‘ilishi esa juda ham kam. Odatda, egizaklar ikki xil b о ‘ladi: bir tuxumli (BE) yoki monozigotali va ikki tuxumli (IE) yoki dizigotali. Dizigotali egizak monozigotalisiga qaraganda k о ‘proq tug‘iladi, Ya’ni umumiy egizaklar ichida dizigotalilari 65-70% ni tashkil qiladi. Dizigotali egizaklar yoshi kattaroq (37-38 yosh) ayollarda k о ‘proq tug‘iladi. Agar ayol kishi bir marta egizak bola tuqqan b о ‘lsa, keyingi xomiladorligida ham bolalarning egizak tug‘ilish ehtimoli katta. Egizak tug‘ilishga moyillik xususiyati irsiy hisoblanib, u onadan faqat qiziga о ‘tadi va jinsga bog‘liq b о ‘lgan retsessiv belgi hisoblanadi. Monozigotali va dizigotali egizaklarning hosil b о ‘lish mexanizmi bir xil emas. Dizigotali egizaklar bir vaqtda yetilgan ikkita tuxum hujayraning ikkita har xil spermatazoid bilan urug‘lanishidan hosil b о ‘ladi. Monozigotali egizaklar esa bitta tuxum hujayraning bitta spermatozoid bilan urug‘lanishidan hosil b о ‘ladi. Shunday urug‘langan tuxum hujayra bachadonga tushmasdan tezda ikkiga b о ‘linadi va har biridan keyinchalik ikkita mustaqil organizm rivojlanadi. Bitta zigotadan hosil b о ‘lganligi uchun monozigotali egizaklar bir jinsli b о ‘lib, k о ‘z rangi va teridagi naqshlar, modda almashinishi va boshqa k о ‘pgina morfologik belgilari va kasalliklari bilan bir-birlariga juda о ‘xshash b о ‘ladi. Baland b о ‘yli, savlatli ayollardan egizak bolalar tug‘ilishi ehtimoli past b о ‘ylilarga qaraganda k о ‘proq ekan. Afrikalik ayollar yaponiyalik ayollarga qaraganda k о ‘proq egizak tug‘ishadi, chunki afrikalik ayollar baland b о ‘yli b о ‘ladilar. Eng k о ‘p egizaklar tug‘ilishi Boltiq dengizi qirg‘oqlari aholisida kuzatiladi. Dermatoglifika usuli. Dermatoglifika maxsus fan b о ‘lib, odamlarning barmoq, kaft va tovon terisidagi naqshlar tasvirlarining yuzaga chiqishida irsiyatning rolini о ‘rgatadi. Dermatoglifika ikkita grekcha s о ‘zdan olingan b о ‘lib , derma-teri, glyphe-rasm tushirmoq ma’nosini anglatadi. Dermatoglifika tushunchasini fanga Kammins va Midlolar kiritdilar. Teridagi tasvirlarni о ‘rganish juda qadimdan boshlangan b о ‘lib, Malpigi (1686) va Purkinyelar (1823) о ‘zlarining anatomiya sohasidagi ishlarida barmoqlaridagi tasvirlarning xillarini k о ‘rsatganlar. Teridagi murakkab tasvirlar epidermisda derma qavatidan hosil b о ‘lgan b о ‘rtmachalar xisobiga paydo b о ‘ladi. Barmoqlar uchida hosil b о ‘lgan naqshlar esa, har bir irqqa mansub kishilarda о ‘ziga xos k о ‘rinishga ega. Rus, ukrain va beloruslarda barmoqlar terisidagi naqshlar tasviri bir-biriga juda о ‘xshash. Bu ularning kelib chiqishi birligini bildiradi. Lekin barmoqdagi bu naqshlar har bir kishida alohida k о ‘rinihga ega b о ‘lib, bir kishinini ikkinchisiga sira о ‘xshamaydi. Teridagi bunday xususiyatlarni birinchi b о ‘lib, F.Galton payqadi va Angliya politsiya mahkamalarida jinoyatchilarni topishda barmoq izlaridan foydalanishni taklif qildi . Yaqin kunlargacha О ‘rta Osiyo halqlari hujjatlarga imzo о ‘rniga barmoq izlarini tushirganlar. Yer sharida monozigotali egizaklardan tashqari barmoqlar terisidagi tasvirlar bir xil b о ‘lgan ikki kishini topib b о ‘lmaydi. Dermatoglifika 3 b о ‘limdan iborat: palmaskopiya, plantaskopiya, daktiloskopiy. Palmaskopiya kaft terisidagi naqshlar tasvirini о ‘rganadi. Daktiloskopiya barmoq uchi terisidagi chiziqlar tasvirini о ‘rganadi. Populyatsiyalarda irsiyatni о ‘rganish usuli. Odatda turlar alohida-alohida b о ‘lgan populyatsiyalardan tashkil topgan. Odamlar har tur sifatida bir qancha populyatsiyalardan iborat. Populyatsiya- bir turga mansub b о ‘lgan, bir joyda har xil genotipli organizmlar t о ‘plami. Odam populyatsiyalariga misol qilib respublika, viloyat, tuman, shahar va qishloqdagi kishilarni olish mumkin. Demak, populyatsiyalar katta va kichik b о ‘lishi mumkin ekan. Populyatsiyalarda kuzatiladigan genet ik jarayonlarni genetikaning maxsus bо‘limi-populyatsiyala r genetikasi о‘rgatadi. Odam populyatsiyalarini bir-biridan geografik, sotsial, diniy e’tiqod va boshqa belgilari bilan ajratish mumkin. Odamlarda katta populyatsiyalar odatda, bitta emas, bir necha antropologik guruhlardan, Ya’ni genetik jihatdan bir- biriga yaqin bо‘lgan populyatsiyalardan tashkil topgan. Adabiyotlar 1. 1.G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. 3.To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. 4.Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

O'xshashlar

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi
Xujayra tiriklikning elementar birligi
Evolyusion ta’limot
Evolyusion ta’limot haqida tushuncha
Boshlang’ich maktablarda tabiatshunoslik fanining mazmuni, o`quv dastirini rejalashtirish tamoyillari