O’simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari - Botanika - Referatlar

O’simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

O’simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari Reja: 1. Fermentlar faolligining regulyatsiyasi 2. Regulyatsiyaning genetik tizimi 3. Membranalar regulyatsiyasi trofik regulyatsiya

O'simlik organizmining murakkab tuzilishi ya'ni juda ko'p qismlarga differensiallashgan maxsus organoidlar, hujayralar, to'qimalar, takomillashgan boshqaruv tizimini talab qiladi. Boshqa organizmlar kabi o'simlik organizmining ham butunligi regulyasiya tizimi, boshqaruv va integratsiya bilan bilan ifodalanadi. Odatda texnika sohasida regulyasiya tushunchasi ostida tizim ko'rsatkichlarini ma'lum bir darajada ushlab to'rish tushuniladi. Boshqaruv esa biron bir tizimning o'zgaruvchi tomoniga ta'sir etib uning boshqa bir holatga o'tkazilishi tushuniladi. Ammo «regulyasiya» so'zi kengroq ma'noda o'z ichiga boshqaruvni ham oladi. Mana shu keng ma'noda u biologiyada ham ishlatiladi. Regulyasiya organizmning gomeostazini ta'minlaydi, ya'ni ichki muhit ko'rsatkichlarini saqlab qoladi hamda uning rivojlanishi (epigenezi) uchun sharoit yaratadi. Evolyusiya davomida birinchi bor hujayra ichki muhiti regulyasiyasi tizimi paydo bo'lgan. Bunga regulyasiyaning fermentlar, genetik va membrana xillarini misol qilish mumkin. Ushbu regulyasiyaning barcha tiplari o'zaro bir-biri bilan yaqindan bog'liqdir. Masalan, membranalarning xossalari genlarning faolligiga bog'liq bo'lsa, genlarning o'zining differensial faolligi membranalar nazoratida bo'ladi. Ammo hujayra ichki muhitining regulyatsiyasi asosida birlamchi va birdan-bir tamoyil ya'ni retseptor-konformatsion tamoyil yotadi. Barcha hollarda ham oqsil molekulasi hoh u ferment, retseptor yoki boshqaruvchi oqsil bo'lmasin u o'ziga xos omilni «taniydi» va uning bilan uzaro ta'sir etib o'z konformasiyasini o'zgartiradi. Ko'p hujayrali organizmlarning hosil bo'lishi bilan regulyasiyaning hujayralararo tizimlari rivojlanib takomillashib borgan. Ular hech bo'lmaganda trofik, gormonal va elektrofiziologik tizimlarni o'z ichiga oladi. Bunga biz o'simliklarning u yoki bu qismining izolirlangan holatda o'stirish davomida ishonch hosil qilishimiz mumkin. Chunki barcha hollarda ham izolirlangan (o'simlik tanasidan ajratib olingan) qismlarni yashab qolishi uchun inkubasion muhitga trofik omillar va gormonlarni muqobil darajada, ya'ni butun o'simlikdan keladigan miqdorda qushish lozim.

Keyingi bo'limlarda ham regulyatsiya va boshqariluv tizimlariga tuxtalib o'tilishi va juda ham aniq ajratib o'rganilganligi sababli biz bu bo'limda keng tuxtalmaymiz. Fermentlar faolligining regulyatsiyasi Fermentlar faolligining izosterik regulyasiyasi ularning katalitik markazlari miqyosida bo'ladi. Fermentlar katalitik markazlarining reaksion faollik darajasi avvalo substratning (ferment ta'sirida parchalanuvchi-gidrolizlanuvchi modda) miqdoriga bog'liq (massaning ta'siri qonuni). Shuningdek fermentlar ishining jadalligi kofermentlarning mavjudligiga (ikki komponentli fermentlar uchun), kofaktorlarga (faollashtiruvchi maxsus kationlar) va fermentlar katalitik markazlari darajasida faoliyat ko'rsatuvchi ingibitorlr (fermentativ jarayonni to'xtatuvchi) yoki aktivatorlarning (fermentativ jarayonni faollashtiruvchi) mavjudligiga bog'liq. U yoki bu fermentning faolligi umumiy substrat va kofermentlar uchun raqobatga ham bog'liq bo'lib, turli xil metabolik sikllarning o'zaro munosabatini belgilaydi. Ayrim fermentlarda katalitik (izosterik) markazlardan tashqari allosterik , ya'ni ferment molekulasining boshqa qismida joylashgan va allosterik samarali (regulyator) moddalarni bog'lash uchun xizmat qiluvchi reseptor uchastkalar ham mavjud. Ferment faolligi samaradorlari bo'lib, ayrim metabolitlar, gormonlar yoki substrat molekulasi xizmat qilishi mumkin. Ferment molekulasi allosterik markaziga ijobiy yoki salbiy samaradorning birikishi natijasida ferment tuzilishining (konformasiyasining) butunlay o'zgarib ketishiga olib keladi. Bu esa o'z navbatida katalitik markazning funksional faolligining faollanishiga yoki to'xtashiga olib kelishi mumkin. Fermentlar faoligini oshirishning eng yaxshi usullaridan biri ferment latent formasining (zimogenning) transformasiyasi natijasida faol holga o'tishidir. Ushbu hol proteazalar ta'sirida ayrim kovalent bog'larning emirilishi, disulfid guruhlarning qayta tiklanishi va ATF hisobiga proteinkinazalarning fosforirlanishi natijasida bo'lishi mumkin. Shuni ham aytib o'tish lozimki, ayrim hollarda kompartmentasiya natijasida potensial faol fermentlar ham o'z faolligini yuzaga chiqara olmasligi mumkin. Masalan, lizosomadagi fermentlar bunga misol bo'lishi

mumkin. Lizosomadagi faol bo'lmagan (bog'langan) gidrolaza fermentlarning faol holatga (erkin holga o`tishi) muhit pHining nordon ko'rsatkichi, membrana lipidlarining erkin radikallar hosil qilishi va ayrim yog'larda eruvchi vitaminlar hamda steroidlar ta'sir ko'rsatishi mumkin. Fermentlarning inaktivasiyasiga (faolsizlanishiga) ularning proteinkinaza ta'sirida parchalanishi yoki ularning ayrim oqsil tabiatli maxsus ingibitorlar bilan bog'lanishi sababchi bo'ladi. Regulyatsiyaning genetik tizimi Fermentlar faolligining genetik regulyatsiyasi o'z ichiga replikatsiya, transkripsiya, prosessing va translyatsiya tufayli boshqariluvini oladi. Regulyatsiyaning molekulyar mexanizmlari yuqoridagiga o'xshash, ya'ni pH, ionlar, molekulalar modifikatsiyasi, oqsil-regulyatorlar. Ammo regulyator to'rlarining murakkabligi orta boradi. Genlarning ahamiyati genetik informatsiyani saqlash va avloddan avlodga berishdir. Barcha informatsiya DNK molekulasiga triplet nukleotid kodi sifatida yozilgandir. Hujayralardagi informatsiya DNK matrisasida RNK molekulasining sintezlanishi (transkripsiya ) va mRNK matrisasida rRNK hamda tRNK ishtirokida maxsus oqsillarning sintezlanishi ( translyatsiya ) tufayli beriladi. Transkripsiya va translyasiya jarayoni mobaynida yoki undan so'ng biopolimerlarning modifikatsiyalanishi ro'y (protsessing) beradi. Maxsus oqsil molekulalari o'zlarining «tuzilishiga» xos informatsiyaga asosan o'z-o'zini yig'ishi asosida maxsus komplekslarni hosil qiladi. Ushbu komplekslar har xil vazifalarni masalan katalitik (fermentlar), harakatlanish (qisqaruvchi oqsillar), tashuvchilik (nasoslar va ko'chiruvchilar), retseptorlik (xemo-, foto- va mexanoretseptorlar), regulyatorlik (oqsilli faollashtiruvchilar, repressorlar, ingibitorlar), himoya (laktinlar) va boshqa vazifalarni bajaradi. Hujayralarda kerakli vaqtda xromosomalardan zarur informasiyaning olinishi tizimi regulyasiyasi murakkab jarayon bo'lib, hozircha u har taraflama to'liq aniqlanmagan. Translyasiya jarayonining mexanizmi transkripsiyaga nisbatan murakkabroqdir. Masalan, transkripsiya jarayoni o'nlarcha oqsil molekulalari

sintezini ta'minlasa, polipeptid zanjirining sintezi uchun yuzlab maxsus oqsillar zarurdir. Faqatgina eukariotlar ribosomalarida ularning soni 70-100 dona atrofida. Membranalar regulyatsiyasi trofik regulyatsiya Membranalar tufayli regulyatsiya membrana tashuvchiligi jarayonidagi siljishlar ya'ni membrana fermentlarining faolligi o'zgarishi natijasida regulyator oqsillar va fermentlarning membranalardan ajralishi yoki bog'lanishi asosida yuzaga keladi. Oldingi 1-bo'limda keltirilgan membrananing funksiyalari, xususan tashuvchilik, osmotik, energetik va boshq. bir vaqtning o'zida hujayra ichida moddalar almashinuvining har xil tomonlari mexanizmining regulyasiyasi hisoblanadi. Ushbu barcha mexanizmlarda asosiy o'rinni membrana tizimining xemo-, foto- va mexanoretseptorlari regulyatsiyasi egallaydi. Chunki bu retseptorlar hujayraga tashqi va ichki muhitdagi sifat va miqdor o'zgarishlarini baholash hamda shular asosida membrana xossalarining o'zgarishiga yordam beradi. Fermentlar faolligining kontaktli regulyatsiyasi ER va GA to'rlarida tuzilayotgan va modifikatsiyalashayotgan oqsillar regulyasiyasiga tegishlidir. Yuqorida aytib o'tilganidek fermentlarning membranaga bog'lanishi yoki ulardan ajralishi ham ular faolligining o'zgarishiga olib keladi. Masofali membrana regulyasiyasi fermentlarning hujayra ichkarisidagi faolligini xususan substrat va kofermentlarni etkazishda, reaksiyalar mahsulotlarini chiqarishda, kompartmentlarda ionlar va nordon-ishqoriy ko'rsatkichlarning so`rilishida, fermentlarning fosforirlanishi va boshqa jarayonlarni boshqarishga qaratilgandir. Shuningdek Ca 2+ ionlari regulyator oqsil bo'lgan kalmodulin bilan birgalikda har xil oqsillarni fosforirlanishida qatnashadigan proteinkinaza fermentini faollashtiradi. Kalsiy ionlari sitoplazmaning harakatlanishi, mitoz, sekresiya va boshqa jarayonlarning regulyasiyasi uchun zarurdir. Genlar faolligining membranali regulyatsiyasi. Ushbu hol replikatsiya darajasida, transkripsiya, translyasiya va prosessing jarayonlariga talluqli bo'lib kontaktli va masofali regulyatsiya asosida yuz beradi. Kontaktli membrana regulyatsiyaga misol qilib yuzasida ribosomalar joylashgan donador endoplazmatik

retikulumni ko'rsatish mumkin. Masofali membrana regulyasiyasiga misol qilib DNK, RNK va oqsillar hosiladorlarining tashiluvini, oqsil regulyatorlarning ajralib chiqishini ko'rsatish mumkin. Xromosomalar va ribosomalar apparatining membranali regulyasiyasiga ionlar nisbati ham katta ta'sir qiladi. Masalan, mRNK sintezida qatnashuvchi RNK- polimeraza 11 fermentining faolligi ion kuchining 0,4 molG’l bo'lgunicha ortib boradi va unga pH 7,5 hamda Mn 2+ ionlari zarur bo'lsa, rRNK sintezida qatnashuvchi RNK-polimeraza 1 fermentining faolligi past ion kuchida, pH 8,5 va Mg 2+ ionlari ishtirokida ro'y beradi. Hozirgi vaqtda tashqi ta'sirga nisbatan hujayra ichki muhitida ionlar gomeostazining o'zgarishi mitoz va genlar faolligi differensiasiyasi jarayonlariga birlamchi induktor- turtki bo'lishi mumkin deb hisoblanadi. Xususan, pH muhitning nordon tomonga surilishi hujayralarning bo'linishini chaqiradi. Shuningdek oqsillarning sintezlanishi ionlarning tarkibi va miqdoriga tubdan bog'liqdir. Masalan, ribosomalar va poliribosomalarning yig'ilishi uchun Mg 2+ ionlari zarurdir. Translyatsiyaning initsiatsiyasi uchun pH 7,4-7,6 va muhitdagi K + (NH 4+ ) ionlarining miqdori 30-50 mmol/l atrofida bo'lishi lozim. Polipeptidning elongatsiyalanishi uchun pH 8,3-8,4 atrofida va K + yoki NH 4+ ionlarining kontsentratsiyasi 150 mmolG’l darajadan oshmasligi kerak. Trofik regulyatsiya. Hujayralar, to'qimalar va organlarning oziqa moddalari tufayli bog'liqligi ularning nisbatan oddiy o'zaro ta'siridir. O'simliklarning ildizlari va boshqa geterotrof organlar barglarda fotosintez jarayonida sintezlanadigan assimilyatlarga muhtojdir. O'z navbatida o'simliklarning yer ustki qismlari ildizlar orqali suv va mineral tuzlarning so'rilishiga muhtojdir. Ildizlar barglardan keluvchi assimilyatlarni o'z ehtiyoji uchun ishlatadi. Ammo transformasiyalangan organik moddalarning bir qismi ildizdan barglarga tomon harakatlanadi. Ajratib olingan ildizlar o'ta toza-steril muhitda mineral moddalardan tashqari nikotin kislotasiga va B 1 hamda B 2 vitaminlariga muhtojdir. Ushbu vitaminlar ildizlarga poyadan kelishi mumkin.

Oziq elementlar miqdoridagi o'zgarishlar o'simlik hujayralaridagi moddalar almashinuviga, fiziologik va morfologik jarayonlarga ta'sir qiladi. O'simlik organizmiga u yoki bu mineral moddalar etishmasa o'ziga xos o'zgarishlar yuzaga kela boshlaydi. Masalan, o'simlikka mineral moddalarning etishmasligi organlar o'rtasida raqobatni yuzaga keltirib morfogenezda o'zgarishlar bo'lishiga olib keladi. Uzun kunli o'simliklarning gullashi uglevodlarning miqdori ortib azotli birikmalarning kamayishi natijasida tezlashadi. Kalta kunli o'simliklarning gullashida esa buning teskarisi, ya'ni uglevodlarning kamayishi, azotli birikmalar miqdorining ortishi bilan boradi. O'simliklarning trofik regulyatsiyasi sifatga nisbatan ko'proq miqdoriy xarakterga ega. O'simliklarga oziq etishmaganda ularning rivojlanishi ichki qonuniyatlarga asosan boradi va ularda organlar kichraygan holda shakllanadi hamda barglar, mevalar va urug'larning soni kamayadi. Ammo shuni aytib o'tish lozimki, o'simlikda kam meva shakllansa ham ularning o'lchamlari muqobil sharoitda o'sgan mevalardan qolishmaydi. Binobarin, o'simliklar olamida trofik regulyasiyadan tashqari o'simliklar organlarining o'zaro aloqasini amalga oshirib turuvchi, yanada takomillashgan regulyatsiya tizimi ham mavjuddir Regulyatsiyaning gormonal tizimi O'simliklarning o'sishi va rivojlanishining bosh omili bu gormonlardir. Fitogormonlar-bu nisbatan kichik molekulyar massali (M r 28-346) organik moddalar bo'lib yuqori fiziologik faollikka ega. Ularning to'qimalardagi miqdori juda ham kam ya'ni 1g suvli og'irlikka nisbatan pikogramm va nonogramm massalarda bo'ladi. Fitogormonlar to'qimalar va organlarda sintezlanadi va juda kichik kontsentratsiyalarda (10 -13 - 10 -5 molG’l) ta'sir qiladi. Ba'zi bir hollarda bir hujayraning o'zida sintezlanib faoliyati ham shu hujayraning o'zida bo'ladi. Fitogormonlarning boshqa fiziologik faol moddalar masalan, vitaminlar va mikroelementlardan farq qiluvchi tomoni shundaki, ular o'zlarida butun bir fiziologik va morfogenetik programmani tutadi. Masalan, ildizning shakllanishi,

mevalarning pishib etilishi va boshqa fiziologik jarayonlar bunga misol bo'ladi. Hozirgi kunda ma'lum bo'lgan fitogormonlar, aminokislotalarning hosilalaridir Hozirgi kunda ma’lum bo’lgan fitogormonlar, aminokislotalarning hosilalaridir. Masalan, indolil-3-sirka va fenil sirka kislotalari, nukleotidlar hosilalari (sitokinin), poliizopren hosilalari (gibberellinlar, ABK), to'yinmagan uglevodorodlar hosilalari (etilen). Har bir fitogormon, o'z ichiga fermentlarni, kofaktorlar va ularning sintezi ingibitorlarini, bog'lovchi fermentlarni va boshqalarni oluvchi sistemaning asosini tashkil qiladi. O'z navbatida gormonlar sistemasi bir butun tizimni tashkil qiladi. Fiziologik ta'siri jihatidan har bir gormon polivalentlidir, ya'ni ularning har biri oqsillar va nuklein kislotalar sinteziga, fermentlarning faolligiga, nafas olish jadalligiga, o'sishga va boshqalarga ta'sir qiladi. Fitogormonlarning u yoki bu jarayonga ta'siri ularning bir-biriga nisbatiga bog'liq. Masalan, auksin miqdorining sitokinin miqdoriga nisbatan ko'p bo'lishi ildiz hosil bo'lishi programmasini yuzaga chiqarsa, sitokininning ko'payishi poya hosil bo'lishi programmasini yuzaga chiqaradi. Fitogormonlarning o`zaro munosabatini biz quyidagi rasmda ko`rishimiz mumkin (II.1-rasm). Auksinlar: O'simliklardagi asosiy auksin bu indolil-3-sirka kislotasidir (ISK). ISK-triptofan va indol qoldig'idan tashkil topgan bo'lib asosan barg primordiylarida sintezlanadi. Uning aminokislotalar (asparagin kislotasi), uglevodlar (glyukoza) yoki oqsillar bilan bog'langan formalari zahira hisoblanadi ya'ni gormonlarning ortiqcha faolligini to`xtatib to'radi. Indolil-3-sirka kislotasining parchalanishi o'zida peroksidaza fermentini tutgan ISK-oksidazalar tomonidan bo'ladi. Auksin hujayralarning bo'linishiga, cho'zilish tufayli o'sishiga, o'tkazuvchi to'rlar to'qimalarining differensirovkasiga, ildizning hosil bo'lishiga, apikal dominantlik, o'simlikning o'sish harakatlari reaksiyasiga ta'sir qiladi. ISK-gormonining hujayraga ta'siri uning sitoplazmasi, plazmolemmasi va endoplazmatik retikulumdagi oqsil retseptorlariga bog'liqdir. Masalan, auksinning

plazmalemmadagi retseptorlar bilan bog'lanishi membrana N + -ATFazasining va ionlar tashiluvining (H + , Ca 2+ , K + ) faollanishiga olib keladi. Ma'lumki, H + -ATFaza H + -nasoslari vazifasini bajarib ionlar kanalining ishini boshqaradi. ISK gormoning triptofanga bog`liq sintezini biz quyidagicha ifodalashimiz mumkin (II.2-rasm). Indolil-3-sirka kislota (ISK) Auksinning endoplazmatik retikulumdagi retseptor bilan bog'lanishi oqsillar sintezini kuchaytiradi. Shuningdek uning sitoplazmatik retseptor bilan kompleksi yadro genlarining differentsial faollanishiga olib keladi. Shuni aytib o`tish zarurki, ISK gormonining triptofanga bog’liq bo`lmagan biosintezi yo`llari ham mavjud (II.3-rasm). Indolil-3-sirka kislota (ISK) Sitokininlar. O'simliklardagi asosiy sitokinin bu zeatindir. Ayrim o'simliklarda zeatindan tashqari sitokinin faolligiga ega bo'lgan izopentiniladenin va difenilmochevina uchraydi. Zeatin adenozin-5-monofosfat va izopentinilpirofosfatdan sintez bo'ladi (II.4-rasm). Sitokininning retseptorlari sitoplazmada va endoplazmatik retikulumda topilgan. Retseptorlarning sitokinin bilan hosil qilgan kompleksining ta'sir mexanizmi yadrodagi barcha tipdagi RNK molekulalarining sintezining faollanishi bilan bog'liqdir. Sitokinin membranalar funktsional faolligini va oqsillar sintezini kuchaytiradi. Umuman sitokinin gormoning ta`sirini biz quyidagi rasmda ko`rishimiz mumkin (II.5-rasm). Sitokininning biosintezi masalasida anchagina fikrlar mavjud. Ammo, ulardan hozirgi vaqtda fanda tanilgan sxemasi quyidagichadir (II.6-rasm). Zeatinning asosiy sintez bo'lish joyi ildiz uchlari va rivojlanayotgan urug'dir. Uning vazifalari quyidagilardan iborat deb hisoblanadi: -auksin bilan birgalikda hujayralarning bo'linishini kuchaytiradi; -poya hosil bo'lishi genetik programmasini ishga tushishini tezlashtiradi; -yon kurtaklarning o'sishiga olib keladi;

-barg hujayralarining cho'zilishini faollashtirib uning trofikasini ushlab turadi; -ikki uyli o'simliklarda ona o'simlik belgilarini yuzaga chiqishini to'xtatadi; -barglarning qarishini to'xtatadi. Gibberellinlar (GA). Ular yosh barglar, rivojlanuvchi urug'larda mevalonat kislotasidan hosil bo'ladi. O'simlik to'qimalarida gibberellinlar glyukozidlar hosil qiladi va oqsillar bilan birikib o'zining zahira birikmalarini hosil qiladi. Gibberellinning tashiluvi floema va kselema bo'ylab faol bo'lmagan holatda ro'y beradi. Erkin gibberellin faol bo'lmaydi, ammo, o'simlik bo'ylab tashilib, zarur hollarda faol fitogormonlarga aylanadi (II.7-rasm). Gibberellinlar hujayralarning bo'linishini kuchaytirib, gulbandlar va poyaning uzayishini faollashtiradi. Shuningdek ular urug'larni majburiy va fiziologik tinim holatlardan chiqaradi (kartoshka tugunagi, ayrim o'simliklarning urug'i), mevalarning hosil bo'lishi va shakllanishiga yordam qiladi (uzumda), ikki uyli o'simliklarda otalik belgilarini yuzaga chiqishini kuchaytiradi. Gibberellinning ta'siri plazmalemmadagi retseptorlar bilan bog'liqdir. Gibberellinlar maxsus RNK va oqsillar sintezini kuchaytiradi, to'qimalarda auksin miqdorini oshiradi, membrana fosfolipidlari sintezini kuchaytiradi. Shuni aytiub o`tish kerakki, gibberellinning o`simliklardagi sintezi va ularning o`simlik organlari, xususan generativ organlariga ta`siri doimo ham bir xilda bo`lavermaydi. Chunki har bir o`simlik o`ziga xos o`sish va rivojlanish xususiyatiga egadir. Biz quyida umuman o`simliklar uchun xos bo`lgan sxemani keltiramiz (II.8-rasm). Abstsizinlar. Ularga abstsizat kislotasi (ABK) va ksantoksinlar misol bo'la oladi. ABK ham gibberellin singari mevalonat kislotasidan sintezlanadi. Ksantoksin esa vialoksantin karatinoidining oksidlanishidan hosil bo'ladi. ABK etuk barglar va ildizlar qinchalarida sintezlanadi. Uning sintezi noqulay muhit omillari ta'sirida, ayniqsa suv etishmaganda kuchayadi. ABK glyukoza bilan birikib biologik faolligi o'ta past bo'lgan murakkab efirni hosil qiladi. Ushbu glyukozid ortiqcha gormonni detoksikatsiya qilish va uning tashiluvi uchun xizmat qiladi.

O'simliklarda ABK gormonining tashiluvi floemalar bo'ylab faol bo'lmagan holatda ro'y beradi. ABK membranalar endoplazmatik retikulumida gidroksillanishi natijasida inaktivatsiyaga uchraydi. ABK miqdorining ortib ketishi ISK, GA va sitokininlar samaradorligini pasaytiradi. U o'simliklarda suv tanqisligi ro'y berganda barg og'izchalarining yopilishiga olib keladi. Shuningdek ABK barg va mevalarning to'kilishiga yordam beradi hamda urug' va ko'rtaklarning tinim holatini saqlab turadi. ABK gormonining oqsil retseptorlari plazmalemmaning tashqi tomonida topilgan. ABK plazmalemma orqali ionlar tashiluvini to'xtatadi, oqsil, DNK va RNK molekulalarining sintezlanishini ingibirlaydi. Ushbu hol ABK gormonining proteinkinaza fermentiga ta'siri bilan ifodalanishi mumkin. Shuni aytib o`tish lozimki, ABK gormonining sintezlanishi va uning faolligi barcha o`simlikda ham bir xil emas. Chunki, evolyutsiya jarayonida o`simliklar ayniqsa, yuksak o`simliklar atrof-muhit sharoitiga moslashish uchun o`zlarida bir qancha fiziologik, biokimyoviy, morfologik o`zgarishlarni vujudga keltirgan. Ulardan eng ko`p tarqalgani bu o`simliklarni qurg`oqchilikka, ya`ni suvsizlikka moslashuvi jarayonlaridir. Bunda albatta hujayraning osmotik, turgor va suv potensiallari o`zgaradi (II.9-rasm). II.9-rasm. Makkajo`xori ( Zea mays ) barglarida suv stressi holatida ABK miqdori, barg og’izchalar qarshiligi va suv potensialining o`zgarishi dinamikasi (Beardsell, Cohen, 1975). Strelkalar bilan sug’orish vaqti ko’rsatilgan. Etilen (CH 2 =CH 2 ). Bu gazsimon holatdagi to'yinmagan uglevodorod hosilasidir. U kuchli morfogenetik xususiyatga ega bo'lib o'simlikning barcha to'qimalarida metionindan hosil bo'lishi mumkin. Mevalarning pishishi va organlarning qarishi vaqtida uning sintezlanishi darajasi miqdori o'ta kuchayib ketadi. Etilen gazsimon bo'lgani uchun, o'simlik to'qimalarida nisbatan kichik masofalarga siljiydi. Ammo uning hosiladori bo'lmish 1-aminosiklopropan-1- karbon kislotasi (A S K) floema va ksilema to'qimalarida butun o'simlik tanasi bo'ylab harakatlanadi. A S K moddasining etilenga aylanishi oksidazalar ishtirokida borib muhitda O 2 bo'lishligini talab qiladi.

Etilenning sintezi Etilen gormoninining xususiyatlari qo'yidagicha: -hujayralarning izodiammetrik o'sishiga ta'sir qilib poya va ildizdarning bo'yiga o'sishini to'xtatadi va cho'zilish qismlarining yo'g'onlashishiga olib keladi; -poyaning cho'zilishiga va barglarning egilishiga (epinastiya) olib keladi; -mevalarning pishishiga olib keladi; -barg va mevalarning to'kilishiga olib keladi; -o'simliklar va ular organlarining qarishi jarayonlarini kuchaytiradi. Etilen ta'sirida hujayralarda izodiametrik o'sish ro'y berishi bilan birgalikda auksinning qutbli tashiluvi ham to'xtaydi. Ammo poyaning yo'g'onlashuvchi qismlaridagi nuklein kislotalarning sintezi kuchayadi. Etilen apeksdagi oqsillar miqdorining kamayishiga, yo'g'onlashuvchi joylarning ko'payishiga olib keladi. Hujayra membranalarining o'tkazuvchanligiga etilen ta'sir qilmaydi.Binobarin etilenning ta'siri hujayra qutblanishining buzilishi bilan bog'liq deyish mumkin (II.10-rasm). Fuzikoktsin. Ushbu gormon 1964 yilda Italiyalik olim Ballio tomonidan Phusicoccum amygdali patogen zamburug’idan toksin sifatida ajratib olingan. Keyinchalik Rossiyalik olim G.Muromtsev va boshqalar tomonidan fuzikoktsinning o'simliklar o'sishi va rivojlanishining tabiiy gormoni ekanligi tasdiqlangan. Fuzikoktsin Fuzikoktsin zamburug’larda, moxlarda, paparotniklarda va gulli o'simliklarda topilgan. Kimyoviy tabiati jihatidan fuzikoktsin terpenoidlarga taalluqli. Uning molekulyar massasi 680 Da atrofida bo'lib, yuksak o'simliklar hujayralarida suvli og’irlikga nisbatan 10 -5 -10 -8 g/kg bo'ladi. Fuzikoktsin o'z ta'siri jihatidan auksin gormoniga uxshab ketadi. U ildiz, poya, barg hujayralarining chuzilishini, urug’larning unishini tezlashtiradi. Ayrim hollarda fuzikoktsin auksinga nisbatan ham faolroqdir. Shuningdek fuzikoktsin ABK gormoni antogonisti sifatida barg yorug’lik mavjud yoki yo'q hollarda barg og’izchalarining ochilishini ta'minlaydi. Chunki fuzikoktsin plazmalemmadagi H + -

ATFazalar va kaliy kanallari ishini faollashtiradi. Shuningdek fuzikoktsin hujayraga kaltsiy, xlor ionlarini hamda glyukoza, aminokislotalar tashiluvini yaxshilaydi va ildiz hosil bo'lishiga, hujayralarning nafas olish jarayonlariga ijobiy ta'sir qiladi. Fuzikoktsinning eng yaxshi xususiyatlaridan biri uning antistress, ya'ni noqulay sharoitlarda xususan past va yuqori haroratlarda, namligi yuqori sho'rlangan erlarda urug’larning unib chiqishiga ijobiy ta'sir qilishidir. Masalan, bug’doy donlari yoki sholi urug’larini fuzikoktsinning 0,68 mg/l eritmasida ivitish orqali ushbu o'simliklarning sovuqga chidamliligini oshirish mumkin. Chunki fuzikoktsin fotosintetik apparatning yaxshi rivojlanishiga yordam berganligi tufayli hujayralarda ko'p miqdorda qandlarning yig’ilishiga olib keladi. Shuningdek fuzikoktsinning sholi o'simligini sho'rlanishga va kartoshkani ayrim kasalliklarga chidamliligini oshirishi tajribalarda tasdiqlangan. Steroid gormonlar. Steroid gormonlar birinchi bor 1970 yilda amerikalik olim J.Mitchell tomonidan raps Brassica narus ajratib olingan va fasol o'simgi o'sishini tezlashtirishi ko'rsatilgan va shu tariqa o'simliklarda ham xuddi odamlar va hayvonlardagi kabi polipeptid gormonlari mavjud ekanligi tasdiqlangan. Ushbu gormonlarning vakili brassinoliddir ( C 28 H 48 O 6 ). Brassinolidning kimyoviy tarkibi 1979 yilda M.D.Grovi tomonidan ani q langan. M.D.Grovi asalarilar tomonidan yig’ilgan 40 kg urug’chi changchilaridan 4 mg brassinolid ajratib olgan. Hozirgi vaqtda gormonal xususiyatga e ga 30 xildan ortiq steroid birikmalar ani q langan. Ushbu gormonlar brassinlar yoki brassinosteroidlar deb atalib barglarda, poyalarda va pishmagan uru q larda topilgan. Ular gibberillinlar, ABK va fuzikoktsin kabi terpensimonlar turkumiga taalluqlidir. Brassinosteroidlar yashil suv o'tlari va ochiq uruqlilarda ham topilgan. Ular o'simliklarning o'sishi va hosilinining shakllanishini yaxshilaydi hamda past va yuqori haroratlarga, havo hamda tuproqda suv tuv tanqisligiga chidamliligini oshiradi (II.11-rasm). Polipeptid gormonlar. Polipeptid gormonlar birinchi bor o'simliklarda 1991 yilda yosh pomidor o'simligi barglaridan ajratilgan va sisteminlar deb nom

berilgan. H ozirgi va q tda sisteminlar q alampir, kartoshka va bosh q a o'simliklarda topilgan. Sistemin 18 dona aminokislotadan tashkil topgan polipeptiddir. Ushbu gormon h am bosh q a gormonlar singari juda h am kam ya'ni 10 -15 M kontsentratsiyada ta'sir q iladi. Sisteminning retseptori 1999 yilda ajratilgan va uning 160 kD massaga ega bo'lgan yuqori molekulali polipeptid ekanligi tasdiqlangan. Sisteminning boshqa gormonlardan farqi shundaki, u o'simliklar o'sishiga ta'sir qilmasdan balkim o'simliklarni patogenlardan himoyalinishini ta'minlovchi tizimni ishga tushishiga yordam beradi. Hozirgi vaqtda o'sish jarayonlarida va hujayralarning bo'linishida ishtirok etuvchi polipeptid gormonlar ham ani q langan. Ular 4-5 aminokislotadan tashkil topgan peptidlar bo'lib fitosulfokinlar deyiladi. Shuningdek tamaki, pomidori o'simligida o'zida 50 dona turli aminokislotalar tutuvchi polipeptid ajratilgan. Ushbu polipeptidlar hujayra joylashgan muhitni tezda ishqoriy holga utishini ta'minlaydi. V.V. Kuznetsov va G.A. Dmitrievaning (2005) fikricha arabidopsis o'simligida aniqlangan, CLAVATAS geni ishtirokida sintezlanadigan va hujayralarning bo'linishi hamda gullar meristemasining differentsiallashida qatnashuvchi polipeptid ham o'simliklarning o'sishi va rivojlanishida muhim o'rin tutishi mumkin. Elektrofiziologik regulyatsiya O'simlik organizmlari hayvon organizmlaridan farqli o'laroq nerv sistemasiga ega emas. Ammo shunga qaramasdan hujayralar, to'qimalar va organlarning o'zaro elektrofiziologik ta'siri funksional faollikning kordinasiyasi va morfogenez jarayonlarida asosiy o'rinlardan birini egallaydi. O'simlikning har xil qismlari orasida turg'un, to'g'rirog'i asta-sekin o'zgaruvchi potensiallar farqi ya'ni elektrotonik maydon va tokning o'zgarishi ro'y berib to'radi. Shuningdek tarqalmas va tarqaladigan potensial harakatlar ham ko'zga tashlanishi mumkin. Mana shu elektrik faollik regulyatsiyaning elektrofiziologik tizimi asosini tashkil qiladi.

O'simlik organizmining toki va elektrotonik maydoni. To'qima va organlarning hujayralarida tashqi va ichki omillar tufayli ro'y berishi mumkin bo'lgan ionlari ko'lamidagi o'zgarishlar hujayralar membrana potentsiallari (MP) ko'rsatkichlarini o'zgarishiga hamda o'simlikning ushbu va boshqa qismlari o'rtasida potensiallar farqining yuzaga kelishiga olib keladi. Masalan, yuksak o'simliklarning tepadagi rivojlanuvchi kurtagi nisbatan bazal qismlariga nisbatan odatda musbat zaryadlangan bo'ladi. Shuningdek poyaning markaziy qismi uning tashqi tomoniga nisbatan elektronmusbat bo'lsa koleoptilning tepa uchi uning pastki tomoniga nisbatan manfiydir. Maysalar ildizlari uchlari (1,5 mm) va ildiz tukchalari musbat zaryadlangandir. Ko'pchilik hollarda o'simliklarning er o'stki qismlari ildizga nisbatan elektropozitivdir va shu sababli ushbu qismlar o'rtasida 0,1-0,4 mkA ko'rsatkichga teng tok kuchi paydo bo'ladi. Hujayra va to'qimlarning barcha hayot faoliyati hodisalari elektrpotensiallarning o'zgarishi bilan boradi. Masalan, oldin qorong'ulikda o'stirilgan barglarni yoritish xarakterli elektrofiziologik reaksiyani chaqiradi. To`qimalarni auksin bilan ishlash o'simlik shu qismining vaqtinchalik elektropozitivlanishini chaqiradi. O'simliklardagi elektrpozitivlanish hodisasi odatda uning yuqori metabolik faollikga ega to'qimalarida ro'y berib N + -pompasining faollanishi bilan bog'liqdir. V.V.Polevoyning (2001) fikricha turg'un tok va elektr maydoni o'simlik organizmlarida o'zaro bog'liq korrelyativ regulyatsiyada qatnashadi. Masalan apikal uchiga musbat elektrod ulangan makkajo’xori koleoptiliga 2-6 mkA miqdorda tok kuchini yuborish uning uzayishini tezlashtiradi. Shuningdek 5 mm yo'g'onlikdagi koleoptilning apikal qismidan 2 daqiqa davomida 5-20 mkA tok kuchi o`tkazish uning bukilishiga olib keladi. Ehtimol qilinadiki, hujayra membranalariga elektrotonik maydon ta'sirida maxsus vazifalarni bajaruvchi lipoprotein komplekslarning literal harakatlanishi ro'y beradi. Binobarin, to'qimalardagi elektrik maydonning barcha o'zgarishlari membranadagi harakatchan oqsillarning qayta taqsimlanishiga va buning natijasida hujayraning yangi fiziologik holati yuzaga kelishi mumkin.

Ta'sir potensiallari . Muhit omillari ta'sirida qo'zg'algan hujayralarda membrana potensiallarining juda ham kam bo'lishi uning miqdorining tez pasayib ketishiga olib keladi. Ammo bundan keyin MP ko'rsatkichi o'zining boshlang'ich darajasiga teng holatga qaytishi mumkin. Ta'sir potentsiallari yoki spayk mana shunday paydo bo'lish va tarqalish xususiyatiga ega. O'simliklar va hayvonlar hujayralarida ta'sir potensiallarining tarqalish mexanizmida umumiylik hollari ham ko'p, ammo o'simliklarda ushbu hodisaning rivojlanishi juda sekin kechadi. Masalan, chivin ovlovchi venerina o'simligida ta'sir potensiallarining tarqalish tezligi 25 sm/s bo'lsa, mimozolarda 4 sm/s. Ko'pchilik o'simliklarda ushbu ko'rsatkich 0,08-0,5 sm/s atrofida bo'ladi. O'simlik hujayralaridagi ta'sir potensiallarining aniq bir ionlar mexanizmi hozircha to'la isbotlanmagan. Keyingi paytlarda e'lon qilinayotgan mavjud ma'lumotlar o'simliklarda o`ta tez yuz beradigan elektr aloqasidan darak beradi, ammo ushbu usul bilan uzatiladigan informatsiyaning hajmi juda ham kam bo'lishi ehtimoldan xoli emas. Integratsiyaning organizm darajasi Hujayralararo regulyatsiyaning barcha tizimlari (trofik, gormonal, elektrofiziologik) o’zaro yaqindan bog'langandir. Masalan, elektropotensiallarning ko'rsatkichlarining siljishiga olib keladi. Bu esa o'z navbatida moddalarning tashiluviga ta'sir qiladi. Hujayraga har bir regulyatsiya tizimining ta'siri uning ichki regulyatsiyasi orqali bo'ladi ya'ni oqsillar va nuklein kislotalar sintezining yo'nalishi va jadalligiga ta'sir qiluvchi membranalar va fermentlarning funksional faolligini o'zgartiradi. Buning natijasida esa o'simlik qismlarining o'zaro munosabatini belgilovchi regulyatsiyaning yagona ierarxik tizimi paydo bo'ladi. Integrasiya mexanizmlari. Ma'lumki, o'simliklar aniq ajralgan va poya va ildiz uchlari tufayli sodir bo'ladigan bipolyar tuzilmaga ega. O'simlik qismlarining o'zaro ta'siri hali o'simlik organizmining holatini belgilay olmaydi. Shu sababli ontogenezning har bir davri uchun markaziy boshqaruv zaruriyati tug'iladi. O'simlik poyasining tepa qismi apikal meristemalari va rivojlanuvchi barglar, yon o'sish ko'rtaklari o'sishini ingibirlaydi (apikal dominantlik) o`tqazuvchi to'qimalar

va ildiz hosil bo'lishi va o'sishini, barglarning yorug'lik manbasi tomon burilishini indutsirlaydi. Ildizning uchki qismi ham xuddi shunday ko'p qirrali vazifani bajaradi, ya'ni yon ildizlarning hosil bo'lishini ingibirlab (to`xtatib) barglar trofikasini quvvatlab turish, poyada ko'rtaklarning hosil bo'lishi va o'sishini indutsirlaydi (tezlashtiradi). O'simliklar bilan olib borilgan tajribalar asosida apikal meristemali poyaning uchki qismi auksin gormoni bilan, ildizlarning uchki qismi esa sitokinin gormoni bilan ya'ni ushbu dominantlik markazi qismlarida sintezlanuvchi fitogormonlar bilan almashtirilishi mumkin. Birinchi bor «dominantlik qism» tushunchasi fanga hayvonlarning rivojlanayotgan ebrioni misolida Ch.M. Chayld tomonidan kiritilgan. Ushbu dominantlik uchastkalari tevarak atrofdagi to'qimalarning rivojlanishiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Ushbu «dominantlik qism» termini o'simliklardagi o'xshash hodisalarni izohlash uchun ham ishlatilishi mumkin. Chunki, poyaning va ildizning uchki qismlari butun ontogenez davomida to'qimalarning embrional xossalarini saqlab qoladi. O'simlik organizmining turli qismlariga nisbatan dominantlik markazlarining vujudga kelishi avvalo fiziologik maydonlarning (fiziologik gradientning) yuzaga kelishi bilan bog'liqdir. Biologik maydon tushunchasi birinchi bor A.G.Gurvich tomonidan xayoliy shaklda taklif qilingan va bir butunlik nazariyasi bilan qadrlanadi. Haqiqatdan ham atrof qutblaridagi ta'sir kuchlarining o'zgarishi mana shu maydon ta'siri doirasi maydoniga kiruvchi barcha o'simlik qismlariga ta'sir qiladi. O'simliklardagi qutblilik xossalari yaxshi ma'lum. G.X.Molotkovskiyning (1961) fikricha ushbu hol o'simlik o'qi bo'ylab osmotik bosimning kamayishi yoki ko'payishi, pH ko'rsatkichi, har xil moddalarning miqdori, fermentlar faolligi, nafas olish jadalligi va boshqa. hollar bilan izohlanadi. O'simliklarda ham xuddi hayvonlardagi kabi evolyutsiya mobaynida har xil organlar o'rtasida trofik omillar ta'sirini, turli signallarni tezda uzatuvchi maxsus kommunikasiyalar (signallar kanallari) shakllangandir. Yuksak o'simliklarda ushbu kommunikasiya fitogormonlar va oziq moddalari harakatlanuvchi o'tkazuvchi

to'qimalar holida shakllangandir. O'tkazuvchi to'qimalar tutami elektrik impulslarni ham uzatishi mumkin. O'simlik hujayralaridagi kanallashgan aloqa tizimi qutblanish hodisasi bilan birgalikda o'simlik organizmining fazoviy tashkillanishini ham ta'minlaydi. Aytib o'tish lozimki, faqatgina qutblilik emas, balki kanallashgan aloqa ham dominantlik markazlari nazorati ostida bo'ladi. O'simliklar organizmining vaqtinchalik integratsiyasi ham ostsillyatsiyaning (ritmning) o'zaro bog'liqligi tizimi tufayli ro'y beradi. Ostsilyatsiya jarayonini biologik soat sifatida ham qarash mumkin. Masalan, fiziologik va morfogenetik ostsilyatsiya ta'sirida poyada navbatlanish qonuniyati, ya'ni barglar, barg qultiqlari ko'rtaklari va bo'g'im oraliqlarining ma'lum bir qonuniyat asosida navbatlanishi ro'y beradi (II.12-rasm). Yuqorida aytib o'tilganidek ichki va hujayralararo regulyatsiya tizimlari alohida- alohida faoliyat ko'rsata olmaydilar. Ular faqatgina o'zaro bog'langan ta'sirda ya'ni regulyatorlar konturi holida muqobil faoliyat ko'rsatishi mumkin. Hujayralarga bo'lgan tashqi ta'sir reseptorli hujayralardagi maxsus reseptorlar tomonidan qabul qilinadi. Buning natijasida reseptor hujayralar qo'zg'algan holatga, ya'ni funksional faol holga o'tadi. Reseptorli hujayralar qabul qilingan signalni gormonal yoki elektrik signal sifatida qaytadan kodlaydi. Ushbu signallar kanallar aloqasi hujayralari tomonidan atrofga tarqatiladi. Tuzilishi gormonal yoki elektrik bo'lgan signallar, kanallar orqali shu signalni qabul qilishi mumkin bo'lgan hujayraga (kompetent hujayraga) etib borganidan so'ng ularni funksional faolligini indutsirlaydi. Bu hol organizmning tashqi ta'sirlarga nisbatan javobini belgilaydi. Signallarni qabul qiluvchi hujayralarda signallar qabul qilinishining har bir bosqichining va hujayralarning faol holga o'tishi holatlarini muqobil darajada tuzatib ushlab turishga (korrektirovka) xos qaytar jarayonlari ham bo'lishi mumkin. Demak, integratsiyaning organizm darajasiga o'simlik qismlarining regulyator konturlari o'zaro ta'siri va markaziy boshqaruv elementlari tufayli erishiladi. O'simlik organizmining yaxlitligi kanallashgan aloqalar va dominantlik markazlari maydonlarining yordami bilan ta'minlanadi. Boshqarishning ushbu

jabhalarining material ta'minoti bo'lib regulyatsiyaning hujayralararo tizimi xizmat qiladi. Qo'zg'alish. Regulyatsiya va integratsiya tizimlarining yuqorida ko'rib o'tilgan funksional o'rni qo'zg'alish hodisasida o'z aksini topadi. Qo'zg'alish-bu tirik organizmlar va ular hujayralarining tashqi va ichki muhit o'zgarishlariga nisbatan adaptiv ya'ni moslanuvchanlik reaksiyalaridir. Organizmlarni o'rab turgan tashqi muhit ko'rsatkichlari doimiy ravishda o'zgarib turganligi sababli, har qanday organizm yashab qolishi uchun ushbu ichki va tashqi o'zgarishlarni sifat va miqdor jihatidan baholashga va unga reaksiya qilishga majbur. Agarda organizmlarda ushbu xususiyat bo'lmaganida edi ularda yashash uchun kurash mobaynida g'alaba qilishga imkoniyat ham bo'lmas edi. Ammo shunga qaramasdan qo'zg'alish muammosi o'simliklar fiziologiyasida o'z o'rnini to'la topganicha yo'q. Xolbuki, o'simliklardagi qo'zg'alish mexanizmining mavjudligi bundan 120 yil avval to'la ko'rsatib o'tilgan. O'ta aniq ko'rinib turgan narsa shundaki, o'simliklarga ularning o'sishi va rivojlanishi hamda muqobil hayot faoliyati uchun biron bir omil masalan, havodan oziqlanishning asosiy qatnashchisi bo'lgan yorug'lik etishmasa o'simliklar loqayd bo'lib turaolmaydilar (chunki ular halok bo'lishi mumkin) va ularda ushbu salbiy holni bartaraf qiladigan mexanizmlar ishga tushadi. Buning natijasida etarli darajada poyaning uzayishi ro'y beradi. Xuddi shunday hol ildizlarga oziq etishmasa ham ro'y berishi mumkin. Agarda poya va ildizning uzayishini o'simliklarning harakatlanishi sifatida qaraladigan bo'lsa, o'simliklarda ham xuddi hayvonlardagi kabi, qo'zg'alish mexanizmlari tufayli o'zgargan holat aniqlanadi va uni o'z o'rniga qaytarish uchun harakatlantiruvchi hamda boshqa mexanizmlar ishga tushadi. Qo'zg'alish apparat hujayralararo va hujayralarning ichki regulyasiyasi tizimiga hamda ularning integral o'zaro ta'siriga asoslangandir. Maxsus qo'zg'atuvchilar ya'ni tabiiy sharoitda yashab qolish imkonini beruvchi omillar adekvat ta'sir deyilsa, maxsus bo'lmaganlari noadekvat deyiladi. Shuningdek agarda muhit maxsus omillarining ta'siri haddan tashqari yuqori bo'lsa ham noadekvat bo'lishi mumkin.

Qo'zg'atuvchilar reseptorlar orqali yoki to'g'ridan-to'g'ri hujayraning har xil komponentlariga masalan ichki va tashqi membranaga, transkripsiya va translyasiya jarayonlari mexanizmiga, fermentlarga ta'sir qilishi mumkin. Ammo hujayraning qo'zg'atuvchiga nisbatan asosiy reaksiyasi bu o'sha joydagi elektrik reaksiyadir. Bu quyidagi ikkita hol bilan izohlanishi mumkin. Birinchidan, ko'pchilik omillarning ta'siri asosan plazmalemmaga bevosita tarzda bo'ladi. Ikkinchidan esa ko'pchilik hujayra ichki jarayonlarining borishi bilan bog'liq o'zgarishlar avvalo membrana potensiallari ko'rsatkichlari darajasiga ta'sir ko'rsatadi. Binobarin, qo'zg'atuvchilar ta'sirida hujayralarning ma'lum bir qismida ro'y beruvchi elektrik reaksiya hujayradagi jarayonlarning jonlanishiga yoki to'xtashiga olib keluvchi asosiy integral ko'rsatkichdir. Retseptsiya. Ma'lumki, o'simliklarda differensiallashgan sezgi organlari yo'q, lekin u yoki bu ta'sirlarni qabul qiluvchi oqsil retseptorlari, hujayralar, hujayralar guruhi, to'qimalar mavjud. Asosan foto-, xemo- va mexanoretseptorlar farqlanadi. Fotoretseptorlarning funksional faolligi fototaksi, fototropizm, fotonastiyalar va fotoperiodik signallarni qabul qilish bilan bog'langan. Xemoretsepsiya o'simlik organizmlariga, ularning to'qimalari va hujayralariga attraktantlar, trofik omillar (xemotaksislar, xemotropizmlar) va fitogormonlarga reaksiya qilish imkonini beradi. Mexanoretsepsiya esa geotropizm, tigmotropizm va seysmonastiya hodisalarining asosini tashkil qiladi. O'simliklar organizmi, uzun qizil va ko'k nurlarni faqatgina energiya manbasi sifatida emas, balkim tashqi muhit sharoitini ifodalovchi signallar sifatida ham qabul qiladi. Shu tufayli o'simlik hujayralarida maxsus retseptor molekulalar ya'ni fitoxrom va flavoproteinlar mavjud. O'tgan asrning o'rtalarida amerikalik o'simliklar fiziologiyasi sohasining olimlari X.Bortvak va S. Xendriks pomidori urug'larining unishini o'rganishib ushbu jarayonning qizil nurlar (660 nm) hamda ko'k nurlar ta'sirida jadallashishini va uzun qizil nurlar (730 nm) ta'sirida esa sekinlashishini kuzatishgan. Ushbu o'simlikning etiollashgan o'simtalaridan ular fitoxrom-retseptor oqsilini

biokimyoviy toza holda ajratishgan. Fitoxromning oqsil qismi ikkita subbirlikdan va xromofordan iborat. Ular fikobilinlar guruhlariga talluqli tutashmagan tetrapirrol holatidadir (2.15-rasm). Qizil nurlarni (QN) yutuvchi fitoxrom (F) F 660 , uzun qizil nurlarni (UQN) yutuvchi fitoxrom F 730 ko'rinishida belgilanadi. O'simlik to'qimalarida fitoxrom uzun qizil nurlar (F 730 ) ta'sirida faol shaklga o'tuvchi F 660 holida sintez qilinadi. Ushbu jarayonning ro'y berishi uchun kuchsiz qizil nurlarning qisqa vaqt davomida yorug'lik ta'sir ettirish etarlidir. Uzun qizil nurlarning ta'siri ostida F 730 tezlikda F 660 molekulasi hosil bo'ladi. Qorong'ulikda esa ushbu jarayon o'z-o'zidan 4-24 soat davomida ro'y berishi va F 730 molekulalarining bir qismi emirilib ketishi mumkin. O'simliklarda fitoxrom nisbatan ko'p miqdorda meristemalarda xususan poya va ildiz uchlari hamda kambiy hujayralarida topilgan. Hujayralarda esa F 660 to'planuvchi maxsus bir joy aniqlanmagan. U sitoplazmaning eruvchan qismida, mitoxondriyalar va plastidalarda uchrashi mumkin. Ammo yadro va vakuolalarda uchramaydi. Qizil nurlar ta'sir ettirilganda F 730 membranalar bilan avvalo plazmalemma bilan bog'lanishi mumkin. Fitoxromning ta'siri bo'yicha uchta gipoteza mavjud: 1.Xromosomalar apparatining faollanishi tufayli; 2.Fermentlar faollanishi; 3.Membranalarning modifikasiyalanishi tufayli. Fitoxromning birlamchi ta'siri membrananing o'tkazuvchanligining o'zgarishi bilan ifodalansa, ikkilamchi ta'siri fermentlarning o'zgarishi bilan boradi. Fitoxromlar hujayra darajasida xloroplastlar harakatini, membranalar o'tkazuvchanligi o'zgarishini, fermentlar sintezini, va gibberellin hamda sitokinin fitogormonlarining sintezlanishini boshqaradi. Ular shuningdek qizil va uzun qizil nurlarning, sporalar va urug'larning o'sishiga, barglarning o'sishiga, bo'g'im oraliqlarini cho'zilishiga, ikki pallali o'simliklarda epikotil «ilmog'ini» to'g'rilanishiga va boshqa fotomorfogenez deb ataluvchi jarayonlarga bo'lgan samarasini muqobillashtirishda qatnashadi.

Qo'zg'aluvchanlik qonuniyatlari. Qo'zg'alish hujayraning qo'zg'atuvchiga nisbatan integral reaksiyasi sifatida quyidagi qonunlarga bo'ysunadi: 1. Qo'zg'alishning kuchi qonuniyati: Qo'zg'alish qancha katta bo'lsa ma'lum bir chegaragacha hujayra va organizmning javob reaksiyasi ham shunchalik kuchli bo'ladi. Qo'zg'aluvchanlik keltirib chiqaruvchi eng kichik kuch qo'zg'alish bo'sag'asi deyiladi. Agarda qo'zg'atuvchi ta'sir o'ta kuchli bo'lsa avvalo funksional faollikning to'xtashiga, so'ngra esa hujayraning o'lishiga olib keladi. 2 . Qo'zg'alishning davomiyligi qonuni. Qo'zg'atuvchi qanchalik uzoq ta'sir qilsa (ma'lum bir chegaragacha), hujayra va organizmning javob reaksiyasi ham shunchalik kuchli bo'ladi. Qo'zg'atuvchining ta'siri haddan tashqari uzoq davom etsa hujayraning unga nisbatan sezuvchanligi shunchalik kamaya boradi. 3. Qo'zg'alishning miqdoriy qonuni : Qo'zg'atuvchining kuchi qanchalik katta bo'lsa bo'sag'a qo'zg'alishi induksiyasi uchun zarur bo'lgan vaqt ham shunchalik kam (yoki teskarisi) bo'ladi. Demak qo'zg'atish samaradorligi (R), qo'zg'alish kuchi (i) va uning davomiylik vaqtiga (t) to'g'ri proportsionaldir ya'ni R = f (i+t). Ammo bu qonun faqatgina bo'sag'a oldi holati uchun xosdir. 4. Qo'zg'alishning gradient qonuni : Qo'zg'alishning gradient ko'rsatkichi qanchalik katta bo'lsa (ma'lum bir chegaragacha) hujayra va organizmlarning reaksiyasi shunchalik katta bo'ladi. Masalan, sekin ko'payuvchi qo'zg'atuvchilar adaptatsiya hodisasi tufayli birdaniga katta kuch bilan ta'sir qiluvchi qo'zg'atuvchilarga nisbatan kamroq salbiy fiziologik samaraga ega. Binobarin hujayra va organizmning qo'zg'atuvchiga nisbatan javob reaksiyasi qo'zg'atuvchining kuchiga, vaqtiga va gradientiga bog'liqdir. Ammo shuning bilan birgalikda qo'zg'atuvchiga nisbatan tirik to'qimalarning reaksiyasi hujayraning fiziologik holati funksiyasi va funksional harakatchanligi hisoblanadi. Funksional harakatchanlik tushunchasi ostida to'qimalarning ma'lum bir tezlikdagi javob berish qobiliyati tushuniladi. Qo'zg'aluvchanlikni qabul qilishga ixtisoslashgan hujayralarning sezgirligi juda katta CH 2 . Masalan o'simliklarning shira ajratuvchi bezchalari 0,00025 mg massani ham seza oladi. Ammoniy nitratning 0,0001 mg miqdori rosyanka o'simligi asosining sezilarli darajada

qayrilishiga olib keladi. Shuning bilan birgalikda o'simliklarning funksional harakatchanligi hayvonlarga nisbatan anchagina past. Faqatgina chivin ovlovchi venerina va mimoza o'simliklarining harakatchanligi tuban o'simliklar ta'sir potensiallariga to'g'ri keladi. Ushbu holat shu bilan ifodalanishi mumkinki, o'simliklarga tez o'zgaruvchi adekvat ta'sirlar juda kam bo'ladi. Ularning ob-havo, sutkaning davomiyligi, oylar va yillarga bog'liq hayot faoliyatlari sharoiti juda ham kam va sekin o'zgaradi. Qo'zg'alishning yuqorida ko'rsatib o'tilgan qonuniyatlarini tushunish uchun N.E. Vvedenskiy (1901) tomonidan fanga kiritilgan parabioz tushunchasi alohida ahamiyatga ega. Parabioz bu hujayra va to'qimalarning har xil tashqi omillariga birlamchi reaksiyasi bo'lib anchagina umumiy hisoblanadi. Odatda rivojlanayotgan parabiotik jarayonning elektrogenezi ikki bosqichni o'tadi. Birinchi faza funksional harakatchanlikning oshishi bilan boradi. Ikkinchi bosqich esa uning kamayishi bilan boradi. Bu erda shuni aytish lozimki, ko'pchilik omillar, masalan, yorug'lik, SO 2 , ISK ma'lum bir miqdorda o'simlik hujayralarida membrana potensiallarini geperqutblanishini indutsirlaydi. Hujayradagi fizik-kimyoviy o'zgarishlar ham to'lqinsimon xarakterga ega. Ushbu hol D.N.Nasonov va V.Ya. Aleksandrovlar (1940) tomonidan paranekroz fazasi deb ko'rsatilgan. Masalan hujayraga noqulay omil ta'sir etganda avvalo sitoplazmaning nur o'tkazuvchanligi kamayadi, yopishqoqligi pasayadi va hayotchanligi davrida bo'yovchi moddalarning sorbsiyasi kamayadi. Keyinchalik esa uning teskari yuz beradi. Qo'zg'aluvchanlik hodisasi regulyator konturlarini hosil qilgan hujayra ichki, hujayralararo va organizmlar regulyasiyasi tizimining funksional faolligining integral natijasidir. Shuning bilan birga qo'zg'alish barcha regulyasiya tizimlarining asosi sifatida xizmat qiladi, chunki regulyator tizimlarning birlamchi prinsipi bu oqsillarning reseptor-konfomasion qaytaruvchi (aks ettiruvchi) reaksiyalaridir. O'simlik organizmida ketuvchi fiziologik, morfogenetik va harakatlantiruvchi jarayonlar orasidagi muqobil kelishilgan holat regulyatsiya va integratsiya tizimi tufayli ta'minlanadi. Hujayraning ichki darajasi o'z ichiga bir

biri bilan o'zaro bog'langan, genetik va membrana tizimi regulyatsiyasini oladi. Hujayralararo va to'qimalararo daraja esa trofik, gormonal va elektrofiziologik holatlardan iborat. Ushbu tizimlar ham o'zaro bog'langan bo'lib hujayra ichki regulyatorlar tufayli ta'sir qiladi. O'simliklardagi regulyatsiya tizimining asosi-bu auksin, sitokinin, gibberellin, abtsizin etilen fitogormonlaridir. Ehtimol elektrofiziologik (elektr maydoni, impulslar) hollar ham muhim o'rin tutishi mumkin, ammo ular yaxshi o'rganilmagan. Organizm darajasidagi bir butunlik qismlar va boshqarishning markazlashish elementlarning o`zaro ta'siri natijasida yuzaga keladi hamda markazlarning dominantligi holida o'zini namoyon qiladi. Fiziologik gradientlar, masalan, qutblilik, o'tkazuvchan tutamlar orqali bo'ladigan kanallashgan aloqalar o'simliklar hayot faoliyatining fazoviy qismida fiziologik ostsilyatsiya masalan, ritmlar vaqtinchalik tashkillashishida qatnashadi. Regulyatsiya tizimining barcha komponentlari qaytar aloqali regulyator konturlarga birlashgan bo'lib qo'zg'alish hodisasining asosini tashkil qiladi. Regulyator konturlarning eng muhim qatnashchilari-foto-, xemo- va mexanoreseptorlardir. Ularga uzun qizil va qizil nurlarning fotoreseptori bo'lgan fitoxrom ham talluqlidir .

O'xshashlar

O‘simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari

O’simliklarda asosiy makroelementlarning fiziologik ahamiyati

Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari

Fotosintezda karbonat angidridning o’zlashtirilishi. Yorug’likda nafas olish

Yuksak o’simliklarning vegetativ organlari. Ildiz. Ildiz morfologiyasi va vazifalari