Novda haqida tushuncha. Poyaning asosiy vazifasi - Botanika - Referatlar

Novda haqida tushuncha. Poyaning asosiy vazifasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

678.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kurtak 2. Poyalarning xilma-xilligi 3. Poyaning ichki tuzilishi 4. Poyaning bo`yiga o`sishi 5. Oddiy va murakkab barglar. Barglarning shakllari 6. Fotosintez 7. Barglarda organik moddalar hosil bo`lishi 8. Barglarning nafas olishi

www.arxiv.uz Tayanch so`zlar: Novda,Kurtak,Poyalarning xilma-xilligi,Poyaning ichki tuzilishi, Poyaning bo`yiga o`sishi, Poya (tana) ning eniga o`sishi, Poyada oziq moddalarning harakatlanishi, Shakli o`zgargan yerosti poyalar, Tugunak, Ildizpoya. Poya — o`simliklarning shoxi, barg, gul va mevalarini tutib turadigan, ularni ildiz bilan birlashtiradigan yer usti ve-getativ organidir. U ildiz bilan barglar orasidagi moddalar-ning harakatini ta`minlaydi va o`zida oziq moddalar to`playdi. Poya bilan tananing shakllanishi va bajaradigan vazifasi bir xil, lekin daraxt va ayrim butalarning poyasi tana, bar-cha o`tlarniki poya deb ataladi. Novda.Novda bilan poya tushunchasi bir-biriga juda o`xshab ketadi. Novda daraxt, buta va yarim butalarning o`zida kurtak va barg hosil qiladigan bir yillik shoxi. Daraxt va butalarning urugdan unib chiqqan bir yillik niholi ham novda yoki ba`zan poya deb ataladi. Kurtak Kurtak — bu boshlangich poya, barg va gul demakdir. Vegetativ kurtak o`simliklarning boshlangich bargli novda-sidir. Har qanday novda kurtakdan hosil bo`ladi. Kurtaklar, odatda, barglar qo`ltigida bittadan yoki bir nechtadan joy - lashadi. O`simliklarning turiga qarab, kurtaklar mayda, yirik va turli shaklda bo`ladi. Terak, magnoliya, chinor, soxta kash-tan, nastarin kabilarning kurtagi yirik, tut, tol, qayragoch, o`rik, olma va boshqalarning kurtagi nisbatan mayda bo`ladi. Ana shu kurtaklariga qarab o`simliklar turini aniqlash mum-kin. Kurtaklar novdada qarama-qarshi, halqa hosil qilib yoki ketma-ket joylashadi. Shuningdek, ular novdaning uchida ham joylashadi. Novdaning uchida joylashgan kurtaklar uchki kurtak, yonida joylashganlari yon kurtak deb ataladi. Quyida ko`pchilikka tanish manzarali o`simlik bo`lgan te-rakning kurtaklari bilan tanishamiz. Ular novdada ketma-ket joylashadi, eng uchidagi kurtak yirik, pastdagilari maydaroq bo`ladi. Terakning kurtaklari tashqi tomondan etli, pishiq qobiq bilan o`ralgan. Bu qobiq ularni, ayniqsa, qishning qattiq so-vugidan saqlaydi. Kurtaklar uzunasiga

www.arxiv.uz kesib qaralsa, qobigi ostida joylashgan boshlangich novdani va zich bo`lib joylash - gan boshlangich barglarni ko`rish mumkin. Terak kurtagining uzunasiga kesimi: Olimlarning ta`kidlashicha, kurtaklar qishki tinim davrini o`tsa, yaxshi o`sadi. Tajribadan shu narsa ma`lumki, kech kuzda barglar to`kilgandan keyin daraxt va butalanii kesib olib suvga solib qo`yilgan shoxchalaridagi kurtaklar ko`p vaqtgacha bo`rtmay turaveradi. Agar shu shoxchalar yanvar-ning ikkinchi yarmi va fevralda suvga solib qo`yilsa, kurtak lari tez o`sa boshlaydi. O`zbekiston sharoitida kurtaklar janubiy hududlarda (Surxondaryo, Qashqa- daryo viloyatlarida) shimoliy hudud-lardagiga qaraganda oldinroq (yanvar oyi-dan) bo`rtadi. Kurtaklarning bo`rtib, yangi barg yoki gul chiqarishi ma`lum bir vaqt ichida o`tadi. Bu davrfaza deyiladi. Yuqorida aytilganidek, kurtaklar gul va barg hosil qiladigan turga bo`linadi. Gul hosil qiladigan kurtaklar, odatda, barg hosil qiladigan kurtaklardan yirik-roq bo`ladi. Masalan, o`rik, bodom, olxo`ri va atirgullarda. O`zbekistonda bahor kelishi bilan o`simliklarning juda ko`pchiligida (terak, chinor, tut, jiyda, atirgul, na`matakda) barg kurtaklaridan barg, gul kurtaklaridan gul chiqadi. 0`rik, bodom, olxo`ri, olcha, shaftoli kabi-larda dastlab gul kurtaklaridan gul yozilib, so`ngra barg kur taklaridan barg chiqadi. POYALARNING XILMA-XILLIGI O`simliklar turiga, qaysi mintaqada va qanday balandlikda o`sishiga, o`sish sharoitiga hamda vazifasiga qarab, poyalar turli xil bo`ladi. Poyalar tuzilishiga (hayotiy shakliga) ko`ra, yogoch poya (terak, qayragochda) va o`tpoyaga (arpa, bugdoyda) bo`linadi.

www.arxiv.uz Poyalar juda kalta (piyozda) va haddan tashqari uiun bo`-lishi mumkin. Masalan, mirzaterakning balandligi 20—25 m ga yetsa, Kaliforniyadagi sekvoyadendronlarniki 130—135 m, Avstraliyadagi evkaliptlarniki 150 m bo`ladi. Shuningdek, Janubiy Osiyoning tropik o`rmonlarida boshqa daraxtlarga chirmashib o`sadigan Rotang palmasi poyasining uzunligi 400 m ga yetishi barchani qiziqtiradi. Poyalar shoxlagan (olma, yongoq), shoxlamagan (palma), bargli Giyda, do`lana) yoki bargsiz (saksovul, qandim) bo`ladi. Shuningdek, tik (archa, dalachoy), o`rmalab o`sadi gan (qulupnay, ajriq) yoki palak otib (qovun, tarvuz), boshqa narsalarga ilashib (tok, qozonsochiq), chirmashib (karnaygul, qo`ypechak) o`sadiganlari ham bor (36- rasm). Poyalarning yo`gonligi ham har xil. Bular orasida ipsimon-dan (pechaklar) to diametri 10—11 m gacha (baobob daraxti va adenium daraxti) yetadigan salobatli xillari ham bor. Poya lar silliq (chinor), tikanli (yantoq), qirrali (rayhon), yuma-loq (bugdoy), yassi (kartoshka) bo`ladi. Tabiatda shakli o`zgargan ildizpoya (ajriq, guma.y) va tugunak (kartoshka, boshpiyoz) kabi poyalar kolplab uchraydi. Shakli o`zgargan poyalar bilan kelgusi mavzularda batafsil tanishiladi.Demak, poyalar tuzilishiga va o`sishiga ko`ra, yogoch va o`t poyalarga bo`linib, shakli, uzunligi va yo`gonligi turlicha bo`ladi. Turli shakldagi poyalar (tanalar): 1 — adenium daraxti; 2 — tik o`sadigan poya (dalachoy); 3 — chirmashib o`sadigan poya (qo`ypechak); 4 — baobab daraxti; 5 — o`rmalab o`sadigan poya (qulupnay). POYANING ICHKI TUZILISHI O`simliklar poyasi ular qaysi sistematik birlikka kirishiga (tuban va yuksak, bir va ikki urugpallali) va qaysi hayotiy shaklda (bir yillik, buta yoki daraxt) bo`lishiga qarab turlicha tuzilgan bo`ladi. Daraxtlar tanasining tuzilishi bir yillik o`simliklar poya-sining tuzilishidan tubdan farq qiladi. Daraxtlarning tanasi qanday qismlardan tuzilganligini bilish uchun quyida tutning yosh novdasi bilan tanishamiz.

www.arxiv.uz Novdaning yuzasi bir qavat hujayralardan tashkil topgan epidermis bilan qoplangan. Epidermis ostida ko`p qavatli tirik hujayralardan hosil bo`lgan po`st parenximasi (asosiy to`qima) joylashgan. Po`st ostida lub qavati —floema (oq po`st), undan ichka-rida kambiy, kambiydan keyin esa yogochlik qism (ksilema), uning o`rtasida o`zak joylashgan. Yozda tut novdasi po`stining pa-renximasida qo`ngir rangli pishiq hujayralar hosil bo`ladi. Po`stda ti-niq, cho`ziq, mayda bo`rtmacha-lar bo`lib, ular yasmiqchalar de-yiladi. O`simliklar ana shu yas miqchalar orqali nafas oladi. Po`st parenximasi asta-sekin po`kaklasha boradi va po`stloq hosil qiladi. Po`kak qalin Jashgan sari po`stloqdagi tirik hujayralar ka-maya boradi. Shuning uchun ham eski shoxlar po`stlogida tirik hu jayralar bo`lmaydi. Tanada va eski shoxlarda po`stloq qavati qalin bo`ladi. Qalin po`stloq ichkaridagi tirik hujayralarni qishki sovuqdan, yozgi issiqdan va turli zararli moddalar ta`siridan himoya qiladi. Tut novdasining po`stlog`i egiluvchan va pishiq bo`ladi. Uning pishiqligi lub tolalariga bogliq. Bu tolalar hamma o`simliklarda ham bir xil bo`lmaydi. Tut daraxtida lub tola lari juda ko`p. Shuning uchun uning shoxlari va yon novdalari pishiq hamda egiluvchan bo`ladi. Lub tolalari kanop, zig`ir poyasida yaxshi rivojlangan bo`lib, ulardan ip, kanop tayyorlanadi, arqon, qop, gazla-ma to`qishda foydalaniladi. Lub tolalari orasida teshikli to`-siqlar bilan bo`lingan cho`ziq, ingichka naychalar bo`ladi. Ular to`rsimon naychalar deyiladi. Bu naychalar orqali barg-lardan o`simlikning boshqa organlariga organik moddalar o`tadi. Po`stloq shilib olinsa, novdaning yogochlashgan oq rangli qismi qoladi. O`simliklarning yogochlashgan bu qis-mi ularning turiga qarab qattiq (qayragoch, zarang, sakso-vul, yulgun, yongoq, eman, o`rik), yumshoq (tol, terak, jiyda, aylant), ogir va yengil bo`ladi. Yogochi qattiq daraxt-lardan mebel va boshqa uy- ro`zgor buyumlari tayyorlashda foydalaniladi. Yogochlik qavati shakli, hajmi har xil bo`lgan hujay - ralardan tashkil topgan. Yogochlikda uzun naylar bo`lib,

www.arxiv.uz ular orqali suv va unda erigan mineral tuzlar ildizdan o`simlikning barcha organlariga tarqaladi. Lubning to`rsimon naychalari va ularni o`rab turgan tolalar hamda yogochlik naylari yogochlik tolalari bilan birgalikda nay-tolali bog-lamlarni tashkil qiladi. Novdadan ajratib olingan po`stloqning ichki silliq, nam va yopishqoq qismida hujayra shirasi (sitoplazma) bo`ladi. Po`stloq bilan yogochlik orasidagi yosh, nozik hujayralar kambiy qavatini hosil qiladi. Mikroskopda ko`rinadigan bu hujayralar uzluksiz ravishda bo`linib (ko`payib) turadi. Poya ana shu hujayralar hisobiga eniga o`sadi. Agar yogochlik ko`ndalangiga kesib qaralsa, uning markaziy qismida joylash gan o`zakni ko`rish mumkin. Ayrim daraxtlarning o`zagi bo`sh, yumshoq yoki chirigan bo`ladi. Ba`zan esa daraxt tanasining ichi kovak bo`lib qoladi. Tut daraxti poyasining nay-tolali bog`lami : a — ko`ndalang kesimi; b — uzunasiga kesimi: 1 — asosiy to`qima; 2— lub tola; 3 — to`rsimon naylar; 4— kambiy; 5— yogochlik tolalari; 6— yogochlik naylari. Yosh novdalarning o`zak hu jayralari tirik bo`ladi. Ularda, odatda, organik moddalar to`planadi. Xulosa qilib aytganda, poya ichki tuzilishiga ko`ra po`st, po`kak, lub, kambiy, yogochlik va o`zakdan iborat. Poyaning bo`yiga o`sishi Yuqorida hujayralarning ko`payishi o`rganilganda o`sim-liklarning o`sish nuqtasida joylashgan hosil qiluvchi to`qima hujayralari bo`linadi, degan edik (hujayra mavzusini o`qing). Demak, poya uning uchida joylashgan uchki kurtakdagi hujayralarning bo`linishi hisobiga o`sadi va uzayadi. Agar poya uchidagi kurtakning boshlangich barglari yulib tashlansa, o`sish konusini ko`rish mumkin .

www.arxiv.uz Boshlangich barglar va kurtaklar qobigi o`sish konusini tashqi muhit ta`siridan (sovuq va issiqdan) himoya qiladi. Barg. Barg — o`simliklarning muhim biologik jarayonlar (foto-sintez) asosida organik moddalar hosil qiluvchi, suvni buglatuvchi va nafas oluvchi asosiy vegetativ organi. Barglarning tashqi tuzilishi Barg asosan ikki qismdan: barg yaprogi (plastinkasi) va barg bandidan tashkil topgan (45- rasm). Ayrim o`simliklar barg bandining pastki qismida yon bargchalar bo`ladi. Oq akatsiyada bu yon bargchalar tikanga aylangan. Ba`zi o`sim liklarning bargi bandsiz bo`ladi. Bunday barglar bandsiz (o`troq) barg deyiladi. Barglar poyaga yoki novdaga, odatda, 1 1 —barg yaprogi; 3 — barg bandi. barg bandi bilan birikadi. Bandsiz barglar poyaga yaprogining pastki (ostki) qismi bilan birikadi (46- rasm). Bandli barglar tabiatda ko`p tarqalgan. Masalan, olma, o`rik, nok, terak, yongoq, anjir, tok, bodring, qovun kabi mevali va poliz ekinlari, manzarali o`simliklarning bargi bandli; lola, piyoz, shirach, gulsafsar, bugdoy, makkajo`xori, arpa, sholi kabi o`simliklarning bargi bandsiz bo`ladi. Terakning

www.arxiv.uz Ko`pchilik o`simliklarning bargi va bargchalari aniq ko`-rinib turadigan va ko`z bilan ko`rib bo`lmaydigan tomirli bo`ladi. Odatda, ular bargning orqa tomonida yaxshi ko`rinadi. Tomirlar barg bandidan bargga o`tib shoxlanadi. Shu tomir-lar tufayli barg mustahkam bo`ladi. O`simliklar turiga qarab, tomirlar turlicha shoxlanadi. Tomirlar tukli va tuksiz bo`ladi. Ular o`simliklarni bir-biridan farq qilishda muhim rol o`y-naydi. Masalan, ikki pallali o`simliklar bilan bir pallali o`simliklarni bir-biridan farq qilishda asosan ularning tomi-riga e`tibor beriladi. Ikki pallali o`simliklarning bargi to`rsi mon tomirlangan. Ularni ayniqsa, terak, chinor, olma, o`rik, nok, yalpiz, go`za kabi o`simliklar bargida yaxshi ko`rish mumkin. Bunday tomirlanish to`rsimon tomirlanish deb ataladi (47- rasm), Bir pallali o`simliklardan bugdoy, arpa, makkajo`xori, oqjo`xori, gumay va boshqalar bargining tomiri barglar che-tiga parallel yoki yoysimon joylashgan. Bunday tomirlanish parallel yoki yoysi mon tomirlanish deb ataladi (48-rasm). Poyadan kelayotgan suv va unda eri-gan oziq moddalar tomirlar bo`ylab barglarga keladi va barglarda hosil bo`lgan organik moddalar poyaga o`tadi. O`simliklar bargi orqali nafas oladi va suv buglatadi. Barglarda fotosintez jara-yonida organik moddalar hosil bo`ladi. 12- laboratoriya mashguloti Barglarning tashqi tuzilishini o`rganish Zarur jihoilar: barglar gerbariysi, xona o`simliklari. 1. Gerbariydagi yoki xona o`simliklari barglarining tashqi tuzilishini ko`rib chiqing. 2. Bandli va bandsiz barglarni aniq-lang. Bandli va bandsiz barglarga bir nechtadan misol kelti-ring. 3. Barglarning tomirlanishini kuzating. Barg 48- rasm. Bugdoyni

www.arxiv.uz tomirlarining ahamiyatini daftaringizga yozib oling. Parallel, yoysimon va to`rsimon tomirlangan o`simliklarga bir nechta misol keltirib, daftaringizga yozib oling. «j 1. Barg qanday qismlardan tashkii topgan? 2. Qanday barglar bandsiz * barg deyiladi? Bandsiz bargli o`simliklarga misol keltiring. 3. To`rsimon tomirlangan barglarni tushuntiring va ularga misol keltiring. 4. Qaysi o`simliklarning bargi parallel yoki yoysimon tomirlangan bo`ladi? 5. O`simliklarni bir-biridan farq qilishda barg tomirlari qanday rol o`ynaydi? Misol keltiring. ODDIY VA MURAKKAB BARGLAR. BARGLARNING SHAKLLARI Yuksak o`simliklarning bargi tuzilishiga ko`ra oddiy va murakkab bo`ladi. Barg bandida bitta barg joylashsa, bunday barg oddiy barg deyiladi. Bularga olma, bargchaliga esa soxta kashtan barglari kiradi. Bargchalar barg bandining oxirigacha qarama-qarshi joy lashgan bo`lsa, bunday barglar juft patsimon barg deyiladi (yeryongoqda). Agar barg bandining uchi bitta barg bilan tugasa, bunday barglar toq patsimon barg deyiladi (shirin- miyada). Ba`zan toq bargchalar o`rnida gajaklar hosil bo`ladi (no`xat va burchoqda). Murakkab barglar, o`z navbatida, yana bo`laklarga bo`li-nib, ikki yoki uch karra bo`lingan barglar hosil qiladi. Ma-salan, totim va boshqalarda (51- rasm). Barglar o`simliklarning turiga qarab har xil shaklda bo`la di. Saksovul kabi ayrim o`simliklarning bargi juda may-dalashib, qipiq shakliga kelib qolgan bo`ladi. Uning bandi

www.arxiv.uz ham bo`lmay, uzunligi 1—2 mm dan oshmaydi. Aksin-cha, rovoch, ojud, kavrak kabi o`simliklarning bargi uzun—50—70 sm dan bir metrgacha yetadi. Barglar, yaproqlari (plastinkasi)ning^|| ^ shakliga qarab juda xilma-xil bo`ladi. O`simliklar qay-si tur, turkum yoki oilaga mansubligini aniqlashda barglarning shaklidan keng foydalaniladi. Masa-lan, olma, o`rik, gilosning barglari yaxlit; tok, go`za, tut, anjirning barglari o`yil gan bo`ladi. Barglar yaprogining shakliga qarab yumaloq, panjasimon, tuxumsimon, ovalsi-mon, yuraksimon, nashtarsimon, qalami, rombsimon, uch-burchaksimon va boshqa shaklda bo`ladi (52- rasm). Barglar ning qirrasi (cheti) tekis, tishli, ikki karra tishli, o`yilgan va qirqilgan bo`lishi mumkin. Barglar o`simliklarning turiga 52- rasm. Turli shakldagi barglar: qalami; 2 — ellipssimon; 3 — yuraksimon; 4 — buyraksimon; 5 — o`qsimon. qarab tukli va tuksiz bo`ladi. Ko`pchilik o`simliklar bargining orqa tomoni tukli bo`ladi. Bir tup o`simlikning o`zida ham joylashishiga qarab, barglar o`simlikning pastki qismida yirik, uzun bandli, o`rta qismida rnayda, kalta bandli va yuqori

www.arxiv.uz qismida rnayda, band-siz bo`lishi mumkin. Tut kabi ba`zi daraxtlarning vegetativ novdalarida barglar qirqilgan va hosil novdalarida yaxlit bo`lishi mumkin. Qoqidoshlar (murakkabguldoshlar) va ziradoshlar (soya-bonguldoshlar) oilalari ko`pchilik vakillarining ildiz bo`g-zida joylashgan barglar, ya`ni to`pbarglar nihoyatda yirik bo`ladi. Bunday barglarning yaprogi va bandi 50—60 sm va undan ham uzun bo`ladi. Xulosa qilib aytganda, barglar oddiy va murakkab, shakli turlicha bo`ladi. 13- laboratoriya mashguloti 1. Gerbariy va xona 6`simliklaridan foydalanib, oddiy va murakkab barglarni aniqlang. 2. Quyidagi: a) akatsiya, bugdoy, kashtan, lola, gledichiya, go`za, qulupnay, loviya, tok, o`rik, no`xat, olma va terak barglarining qaysilari mu rakkab barglarga kirishini daftaringizga yozib oling; b) quyi-dagi o`simliklar bargining shakli va qirrasi tuzilishidagi o`xshashlik va farqni aniqlang: ninasimon barg (qaragay-larda), nashtarsimon barg (tolda), ellipssimon yoki ovalsi-mon barg (nokda), tuxumsimon barg (o`rikda), teskari tu-xumsimon barg (qayragochda), qalami barg (bugdoydosh-larda), yumaloq barg (terakda), buyraksimon barg (binaf-shada), nayzasimon barg (otquloqda). 3. Tanishgan bargla-ringizning rasmini botanikadan tutgan daftaringizga chizib oling. «j 1. Qanday barglar oddiy, qanday barglar murakkab barg deyiladi? • 2. Barg yaprogi qanday shakllarda bo`ladi? 3. Barg yaprogining cheti qanday bo`lishi mumkin? 4. Rediska, turp, sabzi, lavlagi, qulupnay, bugdoy, lola barglari qanday (murakkab yoki oddiy) barg? 5. Murakkab toq patsimon va murakkab juft patsimon barglarga misol keltiring. 6. Saksovulning bargi qaysi turdagi barglarga kiradi? 92 FOTOSINTEZ O`simliklarda quyosh nuri ta`sirida va xlorofill donachalari ishtirokida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo`lishi va havoga erkin kislorod ajralib chiqish jarayoniyo-tosintez deyiladi. Fotosintez — grekcha so`z bo`lib, fotos — yoruglik va sintez — go`shish, birlashtirish degan ma`noni anglatadi.

www.arxiv.uz BARGLARDA ORGANIK MODDALAR HOSIL BO`LISHI O`simliklar, ayniqsa, uruglar tarkibida (uning turiga qa-rab) har xil miqdorda suv, mineral tuzlar va organik mod dalar (kraxmal, shakar, yog va oqsil moddalar) bo`ladi. Bu organik moddalar o`simliklarning qaysi qismida qanday hosil bo`ladi, degan savol tugiladi. Olimlar ko`pgina tajribalar asosida organik moddalar barg etining hujayralarida va o`sim liklarning boshqa yashil organlari hujayralarida hosil bo`li-shini aniqlashgan. Ijodiy faoliyatining asosiy qismini yashil o`simliklardagi fotosintez jarayonini o`rganishga bagishlagan va fanga o`zining munosib hissasini qo`shgan mashhur rus olimi Kliment Timiryazevdir (1843—1920). U o`zining "Quyosh, hayot va xlorofill" deb nomlangan ajoyib kitobida va boshqa ilmiy maqolalarida banglarda xlorofill donachalari ishtirokida orga nik moddalar hosil bo`lishi jarayonini va bunda quyosh nuri katta rol o`ynashini ilmiy asosda ishlab chiqqan. O`simliklar suv va unda erigan mineral moddalarni (tuz-larni) tuproqdan ildiz tukchalari orqali so`rib olishi oldingi darslardan ma`lum. Suv va unda erigan mineral moddalar ildiz bosimi ostida va barg hujayralarining so`rishi tufayli dastlab ildiz naychalariga sizib o`tadi, so`ngra poyaga va niho-yat barg tomirlaridagi naychalar orqali barglarga o`tadi. Barg hujayralariga suv bilan bir vaqtda ogizchalar orqali havo-dan karbonat angidrid kiradi. Barg eti hujayralaridagi xloro fill donachalari ishtirokida va yoruglik ta`sirida organik mod - dalar hosil bo`ladi. Bu jarayonda xlorofill donachalarida kar bonat angidrid suv bilan birikadi. Natijada dastlab shakar, so`ngra kraxmal hosil bo`ladi. Karbonat (angidrid suv bilan birikkanda shakardan tashqari, yana erkin kislorod ajralib, ogizchalar orqali havoga chiqadi. O`simliklar hujayrasida faqat shakar va kraxmal emas, balki oqsil ham to`planadi. O`simliklarda organik moddalar hosil bo`lishi jarayoni juda murakkab bo`lib, bunda bir xil modda ko`p martalab boshqasiga aylanaveradi.

www.arxiv.uz Xlorofill donachalari ishtirokida hosil bo`lgan orgariik moddalar suvda eriydi. Ular barg eti hujayralaridan tomir- larning to`rsimon naylariga o`tadi va ular orqali hamma or-ganlarga — gul, urug, mevalarga, ildizga tarqaladi. O`simlik organlarining hujayralari shu organik moddalardan oziqlana-di. Ortiqcha or-ganik moddalar urug, mevalarning, ildizlar-ning va boshqa organlarning gamlovchi hujayralarida to`p-lanadi. O`simliklarga yorugJik, issiqlik, suv, mineral tuzlar va karbonat angidrid qancha yetarli bo`lsa, organik moddalar shuncha ko`p hosil bo`ladi. Ularda organik moddalar qancha ko`p bo`lsa, hosili shuncha mo`l bo`ladi. O`simliklardagi mazkur qonuniyatga amal qilinsa, ulardan yuqori hosil olish mumkin. Ana shurii yaxshi bilgan dehqonlar issiqxonalarda zarur sharoitni sun`iy ravishda yaratib, yuqori hosil yetish-tirmoqdalar. Hatto qish oylarida ham issiqxonalarda elektr nuri orqali qo`shimcha yoruglik, issiqlik va mineral tuzlar berib, sabzavot, poliz ekinlari va har xil gul o`stirmoqdalar. Demak, har qanday o`simlikni ekkanda uning yoruglikka bo`lgan talabini inobatga olish zarur. Boglar barpo etishda va dehqonchilikda har bir o`simlik yetarli darajada yorugJik tushadigan qilib joylashtiriladi. Res-publikamizda ko`p ekiladigan go`za yorugni ko`p talab qiladi. Shuning uchun ham u keng qatorlab, ma`lum oraliq-da ekiladi. Barglarda organik moddalar yoruglikda fotosintez jarayo-nida hosil bo`ladi. . Forosintez nima? 2. Barg hujayralarida qanday moddalardan kraxmal osil bo`ladi? 3. Organik moddalar hosil bo`lishijarayonida nimalar ishtirok etadi? 4. Fotosintez jarayonida barglarda qanday gaz o`zlashtiriladi va qanday gaz ajralib chiqadi? 5. O`simliklar hayotida yoruglik qanday ahamiyatga ega? 6. Issiqxonalarda hosil yetishtirish uchun qanday sharoit yaratiladi? 7. Organik moddalar ko`p yoki kam hosil bo`lishi hosildorlikka qanday ta`sir qiladi? 8. Mevali daraxt ko`chatlari, sabzavot ekinlari va chigit ekishda nimalarga e`tibor beriladi,

www.arxiv.uz (bu ishni o`qituvchi bajaradi). Rangsizlantirilgan barglarni suv bilan yuvib, likopchaga qo`ying va ustiga yod eritmasidan tomizing (55-rasm). Ochiq barglar va usti qora qogoz bilan berkitilgan bargning qismlari qanday rangga kirishini diqqat bilan kuzating. Bu tajribadan xulosa chiqaring. 2. Barglarda faqat yoruglik ta`sirida kraxmal hosil bo`lishini ifodalovchi tajribani so`zlab bering. 3.0`simliklarning quyidagi organlarida: kartoshkatugunagida, oshpiyozda, sabzining ildizmevasida va bugdoy, makkajo`xori donida kraxmal bor-yo`qligini yod eritmasi ta`sirida tekshirib ko`ring. BARGLARNING NAFAS OLISHI Yashil barglar hujayrasida fotosintez jarayonida organik moddalar hosil bo`lishi bilan bir qatorda nafas olish jara-yoni ham boradi. Demak, o`simliklarning boshqa organlari qatori barglari ham nafas oladi. Bunda ular xuddi hayvonlar kabi havodan kislorod olib, karbonat angidrid ajratib chiqa-radi. O`simliklarning nafas olish jarayoni oziqlanishidan kes-kin farq qiladi. Nafas olishda barglarda organik moddalar hosil bo`lmay, aksincha, ular parchalanadi. Yana katta bir farqi, nafas olish uchun yoruglik talab etmaydi. O`simliklar kecha- kunduz uzluksiz nafas oladi. Kunduzi barglar hu jayrasida organik moddalar hosil bo`lishi va hujayralarning nafas olish jarayoni bir vaqtda kechadi. Lekin bu jarayon-larning har ikkalasi ham bizga sezilmaydi. O`tgan darslarda barglar hujayrasida organik moddalar hosil bo`lishida kis lorod ajralib chiqishini aytgan edik. O`simliklar ana shu oziq

www.arxiv.uz M oddalar hosil qilish jarayonida ajratib chiqargan kislorod -ning bir qismidan o`zi nafas olishda foydalanadi va karbonat angidrid gazi ajratib chiqaradi. O`simlikJarning nafas olishi-ni tajriba qilib ko`rish mumkin. Buning uchun ogzi tiqin bilan mahkam berkiladigan ikkita shisha banka oling va ularga yangi kesib olingan bargli novdalarni soling. Har ikkala ban ka ichiga yonib turgan cho`p tiqing, cho`plar o`chmaydi, demak, banka ichidagi havoda kislorod bor. Har ikkala bankaning ogzini tiqin bilan zich berkiting. Bankalarning birini yorug yaxshi tushib turadigan joyga, ikkinchisini esa qorongi joyga qo`ying. Bir necha soatdan keyin yonib turgan cho`p tiqib, har qaysi banka ichidagi havoning tarkibini tekshtring. Tajribalardan xulosa chiqaring va botanikadan tut-gan daftaringizga yozib oling. Agar ildizlarning nafas olishi sekinlashsa, barglarning nafas olishi tezlashadi. Masalan, o`simliklar haddan tashqari ko`p sugorilsa, tuproqda havo kamayadi va ildizlarning na fas olishi sekinlashadi. Ayni vaqtda barglarning kislorod yuti-shi tezlashadi va bu kislorod hujayradan-hujayraga o`tib, il-dizlarni kislorod bilan ta`minlaydi. O`slmlik ~ bir butun organizm. Uning hamma tirik hu-jayralari nafas oladi va o`sib rivojlanadi. Chunki ayrim cho`l o`simliklarining barglari juda may-dalashib ketgan (saksovulda) yoki shaklini o`zgartirib, tikanga (kaktuslarda) aylangan (57- rasm). Boshqa bir tur o`simliklar esa tuk bilan qalin qoplanganligi uchun suvni kam

www.arxiv.uz buglatadi. Ayrim cho`l o`simliklari (shuvoq, qora bo-yallch va boshqalar) suvni kam buglatishi uchun yoz oylari-da barglarini to`kib yuboradi. Olimlarning aniqlashicha, bir tup go`za yoz davomida o`z vaznidan 500—600 hissa ko`p suv buglatadi. Bir tup makkajo`xori yoz davomida buglat-gan suv 200 1 ga to`gri keladi. Bir tup o`rta yoshdagi (30—40 yillik) shirinmiya (qizilmiya) yoz davomida 500—600 1 suv buglatadi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, o`simliklar hayotida muhim ahamiyatga ega bo`lgan suv buglanishi jarayoni barglardagi ogizchalar orqali amalga oshadi. t) 1. Barglarning suv buglatishi qanday ahamiyatga ega? 2."g)£onada * o`stiriladigan o`simliklarning baigi nima uchun yuvib va artib turiladi? 3. Hamma o`simliklar ham bir xilda suv buglatadimi? 4. Barglar qanday sharoitda suvni ko`p buglatadi? 5. Tukli ensiz baiglar suvni ko`p buglatadimi yoki tuksiz enli barglar ko`p buglatadimi? 6. Nega ko`chatlar salqinda ekiladi? Topshiriq (uyda bajariladi) O`zingizga ma`qul bo`lgan o`simlikning bargli shoxchasidan kesib olib, ustiga ozroq yog quyilgan suvli shishaga soling va suvning sathi-ni belgilab qo`ying. Shishadagi suv sathi bir sutkada qancha pasayi-shini kuzating. Shoxcha bir sutkada qancha suv buglatganini aniqlang. Barglar bandining novda va poyaga birikkan joyida po`kak hosil bo`ladi. Bu po`kakning hosil bo`lishi barglarning to`ki-lishidan darak beradi. Yetilgan barglar kuchsiz shamol ta`si-rida uzilib tushadi. Barglarning to`kilishida suv buglani- shining ham ahamiyati katta. Kech kuzda ildiz tuklari sovuq suvni so`rib ololmaydi, natijada o`simliklarning yer ustki qismi suv bilan ta`minlanmay qoladi. Barglar suv bugla-tishdan to`xtaydi. Shunday qilib, xazonrezgilik — barg to`kish yo`li bilan o`simliklar qishga tayyorlanadi. Qishda o`simliklarda tinim davri boshlanadi, ya`ni oziq moddalar hosil bo`lishi, shira harakati deyarli to`xtaydi, nafas olish sekinlashadi. Biroq O`zbekistonda va uning vilo-yatlarida qish mavsumi doimo bir xilda — sovuq yoki iliq kelmaydi. Ayrim davrlarda kuz iliq kelib, bir yillik va ko`p yillik o`tlar o`sib chiqadi va o`sishda davom etadi. Yil bo`yi o`sib, barglari qishda ham saqlanib

www.arxiv.uz qoladigan qulupnay, archa, qaragay, qoraqaragay singari doim yashil, qishin-yozin yam-yashil bo`lib o`sadigan o`simliklar ham ko`p uchraydi. Archa yil davomida tangacha barglarini asta-sekin almash-tirib turadi. Lekin bu bizga sezilmaydi. Yashil barglarning o`simliklar hayotidagi roli asosan quyi-dagilardan iborat: Barglarda fotosintez jarayonida o`simliklarning hayoti uchun zarur bo`lgan organik moddalar hosil bo`ladi va bir vaqtning o`zida ular o`zidan erkin holdagi kislorod ajratib chiqaradi. 1. Barglar nafas olganda kislorodni yutib, karbonat angidrid ajratadi. 2. Tuproqdagi suv va unda erigan mineral tuzlar o`simliklaming barcha organlariga yetib borishida barglar katta rol o`ynaydi. 3. Barglar suv buglatib, o`simliklarni yozning jazirama issigidan saqlaydi. 4. Barglar to`kilganda o`zi bilan birga o`simliklar uchuri zararli bo`lgan moddalarni olib ketadi va o`simliklarni yozgi issiqdan hamda qishda ortiqcha suv buglatishdan saqlaydi. GULLARNING CHANGLANISH I. URUGLANISH. Tayanch so`zlar: changlanish, vegetative hujayra, jinsiy generative hujayra, qo`sh uruglanish. Gul changdonidagi yetilgan changning turli yo`l bilan urugchi tumshuqchasiga tushishi changlanish deyiladi. Chang asosan hasharotlar yordamida, shamol orqali va boshqa yo`llar bilan urugchiga o`tadi. Changlanish chetdan changlanish, o`zidan changlanish va sun`iy changlanishga bo`linadi. O `simliklardagi hamma gullar meva tugmaydi. Faqat changlangan gullargina meva tugadi. Ko`pchilik o`simliklar gulining changi va urugchisi bir vaqtda yetilmaydi. Shuning uchun ham bitta gulning o`zidagi chang shu guldagi tumshuqchani

www.arxiv.uz changlay olmaydi. Bunday holda bir gulning yetilgan changi boshqa guldagi yetilgan urugchining tumshuqchasiga tushishi kerak. Yetilgan urug-chining tumshuqchasi nam va yopishqoq bo`lib, tushgan changni tutib qoladi. Yetilib yorilgan changdondan chiqqan changning hasharotlar yordamida boshqa gulning tumshuq-chasiga tushishi hasharotlar yordamida changlanishdQyiladi. Bunday changlanish chetdan changlanish ham deyiladi. Uni 1793- y. nemis botanigi X. Shprengep kashf etgan. Gullar ochilgan vaqtda xushbo`y hid taratib hasharotlarni o`ziga jalb qiladi. Gullardan ular o`ziga kerak bo`lgan narsani — chang va xushbo`y asal shirasi (nektar) ni oladi. Ayrim gullar uchun moslashgan maxsus hasharotlar ham mavjud. Hasharotlar bitta gul bilan chegaralanib qolmaydi. Ular guldan-gulga qo`nib, bir gulning changini ikkinchi guldagi urugchi tumshuqchasiga olib o`tadi. Gullardagi chang va nektardan turli moslamalari (xartumi, oyoqlari, tuklari) yordamida foydalanadi (80- rasm). Hasharotlar yordamida changlanuv-chilaiga olma, o`rik, nok, beda, oqquray, go`za kabilar kiradi. Meva daraxtlari va go`za gullaganda bogbonlar va paxta-korlar asalari oilalarini boglarga va paxta dalalariga olib chi-qishadi. Bundan maqsad, birinchidan, gullarni changlatib, mo`1 hosil olish bo`lsa, ikkinchidan, yaxshi sifatli xushbo`y asal yetishtirishdir. Bir gramm asal yigish uchun har bir asalari minglab guldan-gulga qo`nadi. Shunday o`simliklar borki, ularning guli faqat shamol yordamida changlanadi. Bunday o`simliklarning guli ko`rim-siz, mayda, hidsiz va hasharotlar bilan changlanishga mos-lashmagan bo`ladi. Ularning changi shamol yordamida boshqa o`simlikning gulidagi yoki shu o`simlikning o`zidagi gulning urugchisiga o`tsa, bunday o`simliklar shamol yordamida changlanadigan o `simliklar deyiladi (bugdoy, arpa, sholi, suli, tol, terak, yongoq kabilar). Shamol yordamida chang- lanadigan ko`pchilik o`simliklar oldin gullab, keyin barg chiqaradi. Shamol yordamida changlanadigan o`simliklardan sizga eng tanish bo`lgani makkajo`xoridir. U bir uyli ayrim jinsli o`simlik. Poyasining uchida changchi to`pguli — ro`vak joy-lashgan. Uning har bir guli uchta changchidan iborat. Har

www.arxiv.uz qaysi changchining uzun changchi ipi va ip uchida guldan tashqariga chiqib, pastga osilib turadigan yirik changdoni bor. Poyasining o`rtasida barg qo`ltigida yashil o`rama barglar bilan qoplangan urugchi to`pgul — so`ta bo`ladi. So`ta uzun, yo`gon bo`lib, unda ko`p sonli urugchi joylashgan. Har bir urugchining tugunchasi, ipsimon uzun ustunchasi va juda cho`ziq patsimon tumshuq-chasi (popugi) bo`ladi. Shamol esgan vaqtda teb-rangan changchi gullardagi changdonlar bir-biriga urilib yoriladi va ulardan sap-sariq chang sochiladi. Shamol yor-damida bu changlar so`tadagi urugchi gulning tumshuq-chasiga o`tadi. Bordi-yu, sha-mol esmay chang so`tadagi hamma tumshuqchalarga tush-may qolsa, u holda siyrak donli so`talar hosil bo`ladi va hosildorlik pasayib ketadi. Gullaming o`zidan changlanishi Agar bir tup o`simlikdagi ikki jinsli gulning changchisi-dagi chang shu guldagi urug-chining tumshuqchasiga tushib, uni changlasa bunday chang- Agar o`simlikning guli chetdan va o`zidan changlanmas-dan odamlar tomonidan changlantiriladigan bo`lsa, uni sun `iy changlash deyiladi. Sun`iy changlashda yetilgan boshqa yoki shu o`simlikning changi olinib, shu yoki boshqa o`sim-likning yetilgan guli tumshuqchasiga o`tkaziladi. Makka-jo`xori gullari ko`pincha sun`iy yo`1 bilan qo`shimcha chang-lantiriladi. Buning uchun makkajo`xori changi maxsus idish-larga yigib olinadi, so`ngra urugchi gullarning tumshuq-chasiga sepiladi . Sun`iy changlash usulidan hosildorlikni oshirishda va asosan yahgi navlar yaratishda foydalaniladi. Changchi va urugchidagi jinsiy hujayralarning qo`shilish jarayoni uruglanish deyiladi. Bu bo`lajak yangi organizm demakdir. Chang tumshuqchaga tushib, uni changlantiradi, dedik. Shunday ekan, chang nima, u qanday tuzilgan, degan sa-vol tugiladi. Bitta changdonda yuzlab va minglab chang yeti-ladi. Chang o`simliklar turiga qarab har xil shaklda va katta- likda bo`ladi. Har xil o`simliklarning changi o`ziga xos tarzda tuzilganligini zamonaviy mikroskoplarda ko`rish mumkin . Har bir chang donachasi yirik-mayda

www.arxiv.uz ikkita hu-jayradan tuzilgan. Ana shu hujayralarning yirigi vegetativ hu-jayra, mayda&ijinsiy (generativ) hujayra deb ataladi. Ularning har birida sitoplazma va ma-giz bo`ladi. Urugchi tum-shuqchasiga tushgan chang turli moslarnalar yordami-da ushlanib qoladi. Ular yuzasidagi turli o`simtalar, tumshuqcha yuzasining no-tekisligi va tumshuqcha yu-zasiga ajralib chiqib turadi-gan yopishqoq shira ana shunday moslamadir. Ush-lanib qolgan chang asta-sekin o`sa boshlaydi. Uning vegetativ hujayrasi o`sib, uzun ingichka naycha (chang yo`li) hosil qiladi. Ikkinchisi bo`linib, ikkita sperma hosil qiladi (sperma — erkaklik jinsiy hujayra). Chang naychalari tez o`sib, urugchidagi tumshuqcha hamda ustuncha ichiga kiradi va tuguncha tomon yo`naladi. Chang naychalari turli tezlikda o`sadi. Lekin shulardan faqat bittasi qolganlaridan o`zib ketib, tuguncha ichidagi urugkurtakkacha borib yetadi. Hosil bo`lgan ikkita sperma chang yo`li orqali urugkurtakka borib, ichiga kiradi. Shu davrning o`zida urugkurtak ichida tuxum hujayra va markaziy hujayra vujudga keladi. Spermaning biri tuxum hujayra bilan, ikkinchisi markaziy hujayra bilan qo`shiladi. Bu qo`shilish uruglanish (qo`sh uruglanish) deb ataladi. Urugkurtakning uruglangan hujayralari ko`p marta bo`- lina boshlaydi va ko`plab oziq modda talab qiladi. Shuning uchun barglarda- gi organik moddalar urugkurtak ichi-dagi uruglangan va ko`payayotgan hujayralarga boradi. Uruglangan tu-xum hujayraning ko`p marta bo`li- nishi natijasida murtak, uruglangan markaziy hujayradan esa endosperma (uruglardagi oziq moddalar to`plangan qismi) rivojlanadi. Murtak bilan endosperma birgalikda urug hosil qiladi. Shunday qilib, urugkurtak urugga aylanadi. Uning po`stidan shu urugni o`rab turadigan po`st, tugunchadan esa meva hosil bo`ladi. Agar tugunchada faqat bitta urugkurtak bo`lsa, u urug-langandan keyin bir urugli meva rivojlanadi (masalan, o`rik, olcha, gilos, shaftoli). Bordi-yu, tugunchada ko`p urugkurtak bo`lsa, u holda chang naychalari ularga ko`plab o`sib kiradi. Buning natijasida bir nechta urugli meva hosil bo`ladi (masalan, lola, ko`knor, go`za).

www.arxiv.uz Eng yirik gul. 1818-yili Sumatra oroliga borgan tadqiqot-chilardan doktor Arnold va Tomas Stafford Raffls ilk bor dunyodagi eng yirik gulga duch keladi. Uning 1 m keladigan diametri, 5 sm qalinlikdagi gultoj barglari, rangi, poyasi va bargining yo`qligi, qo`lansa hidi kuzatuvchilarda katta qizi-qish tugdiradi. Tekshirishlar bu gulning boshqa o`sirnlikning uzun po`stlogi orasiga kirib olib, uning shirasi hisobiga yashashini ko`rsatgan. o`simlikni topgan olimning nomiga qo`yilib — Raffleziya Arnoldi deb yuritiladi . Eng kichik gul. Yer yuzidagi eng kichik gul Volflya gulidir. Uning kattaligi to`gnagichning uchidek keladi. Dunyodagi eng yirik to`pgul. Dunyoda Sharqiy Hindistonda o sadigan tallipot palmasming to`pguligateng keladigan l ° pgul yo`q. U hayotida bir marta gullaydi. Balandligi 22 jnetrga, bargining uzunligi 5 metrga yetadigan bu o`simlik to` gulining uzunligi 14 metrga va aylanasi 12 metrga yetadi.

O'xshashlar

Novda, poya vazifasi va morfologiк tuzilishi

Evolyusion ta’limot haqida tushuncha

Novda va poya

O‘simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha

Novdaning morfologik tuzilishi va tiplari. Kurtaklar. Novda metamorfozi