Mevali va rezavor mevali o’simliklarning kelib chiqishi, botanik ta’rifi va umumbiologik xususiyatlari - Botanika - Referatlar

Mevali va rezavor mevali o’simliklarning kelib chiqishi, botanik ta’rifi va umumbiologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

05.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

418.353515625 KB

Ko'chirib olish

Mevali va rezavor mevali o’simliklarning kelib chiqishi, botanik ta’rifi va umumbiologik xususiyatlari Reja: Mevali daraxtlarning morfologik v а biologik xususiyatlari  Mevali daraxtlarning tuzilishi  Mevali daraxtlarning ildiz tizimi  Mevali daraxtlarning tashqi muhit sharoitlariga munosabatlari

Mevali va rezavor mevali o’simliklarning kelib chiqishi hamda botanik ta’rifi. O’zbekistondagi mevali daraxtlar boshqa o’simliklardan mevalarining yirikligi, rangdorligi, uzoq saqlanishi, uzoq masofalarga yuborish mumkinligi hamda sanoat uchun qimmatbaho xomashyo ekanligi va iste’mol qilish u chun zarur bo’lgan moddalarga boyligi, bir yerda ko’p parvarish qilinishi hamda mo’l hosil berishi bilan ajralib turadi. Bir necha yillar mobaynida olma, nok, behi, yong’oq, o’rik, bodom, gilos, olcha, tog’olcha, olxo’ri, shaftoli kabi mevalar ustida seleksiya ishlari olib borildi. Ularning urug’laridan chiqqan yaxshi formalarini tanlab olib ko’paytirish natijasida O’zbekistonda yetishtirilayotgan meva turlari va navlari son jihatidan birmuncha ko’paydi hamda sifat jihatidan ancha yaxshilandi. Boshqa joylardan ham ko’pgina meva va rezavor meva navlari olib kelib, respublikamizning tuproq-iqlim sharoitiga moslashtirildi. Markaziy Osiyoda, shu jumladan, O’zbekistonda yovvoyi meva daraxtlari asosan Toshkent, Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa viloyatlarning togli rayonlarida o’sadi. Bu yerlarda mevali daraxtlar va butazorlarning 70 ga yaqin turlari uchraydi. Keyingi yillarda yovvoyi olma, yong’oq, bodom, kamhastak, tog’olcha, do’lana, pista, irg’ay kabi mevali daraxtlar payvand qi lish yo’li bilan madaniylashtirilmoqda. har yili ko’plab meva yig’ib olinadi, madaniy meva navlarini kurtak payvand qilib ko’paytirish uchun yovvoyi meva daraxtlaridan har xil urug’lar tayyorlanadi. Yovvoyi meva daraxtlarining ikkinchi bir foydali tomoni shundaki, seleksionerlarning ayrim meva shakllarini tanlashida qimmatbaho manba hisoblanadi. Meva va rezavor o’simliklar o’zining o’sishi, rivojlanishi, umr ko’rishi, hosilga kirishi, ildiz tizimi va yer ustki qismining o’sishiga qarab daraxt, buta, yarim buta hamda o’tsimon o’simliklarga bo’linadi. Daraxtlar boshqa mevali o’simliklarga qaraganda yer ustki va yer ostki qismlarining baquvvat o’sishi bilan ajralib turadi. Daraxtda shox-shabbalarini ushlab turadigan bitta tana bo’lib uning yuqori qismida bir necha yo’g’on ona shoxlar bo’ladi. Bu shoxlar tananing har tomonida belgili masofada, biri ikkinchisiga xalaqit bermay o’sadi. Ona shoxlarida ko’p yillik shoxlar bilan bir yillik novdalar joylashadi.

Meva daraxtlari bir necha yil mobaynida o’z shox-shabbalarini shakllantiradi, uzoq umr ko’radi va boshqa meva turlariga qaragan- da mo’l va sifatli hosil beradi. Butalar meva daraxtlariga nisbatan past bo’yli bo’lib, tezroq hosilga kiradi, lekin nisbatan uzoq umr ko’rmaydi. Ular bir necha shox va novdachalar chiqarib o’sadi. Ularga smorodina, krijovnik va boshqalar kiradi. Yarim butalarga malinani misol qilib keltirish mumkin. har yili yer ustki qismi ildizidan o’sib chiqqan yangi novdalar hisobiga yangilanib turadi. Yangi o’sib chiqqan novdalar hosil bergandan keyin qurib qoladi. Malina ko’chatini ko’paytirishda ildizdan o’sib chiqqan novdalar ildizi bilan ona tupdan sekin-asta ajratib olib ekiladi. Qulupnay o’tsimonlar guruhiga kiradi. O’zbekiston sharoitida kuchli payvantaglarda o’stirilgan olma, nok, gilos, yong’oq, pekan daraxtlarining bo’yi 12–15 metrdan ham oshadi. Ular juda sershox bo’ladi. Ildiz tizimi 6–8 m chuqurlikda va 8–10 m atrofida tarqaladi. Ildizi kuchli, shoxshabbali baquvvat daraxt yer ustki qismini ushlab tura oladi, daraxtlarning shox- shabbalari 12 metrga yoyilib o’sadi. Tanasining yo’g’onligi yoshiga qarab 0,5–1,5 metrga yetadi, bir yillik novdalarning uzunligi esa 30–50 sm ni tashkil qiladi. Meva daraxtlari o’z hayotida bir necha marta gullaydi, bir necha yil hosil beradi. Rezavor mevalar barvaqt hosilga kirib, har yili gullaydi va hosil beradi. Meva daraxtlari va rezavorlar suvli va unum dor yerlarda yaxshi, qumloq, toshloq hamda lalmikor yerlarda kuchsiz o’sadi. Meva daraxtlari va rezavor mevalarning hosilga kirishi yerni ко ’chat ekishga puxta tayyorlashga, ko’chatning sifatli parvarishiga va qanday payvandtaglarda o’stirilganligiga bog’liq. Qulupnay avgust oyida ekilsa, kelgusi yili hosil berib 4–5 yil umr ko’radi. Smorodina (qorag’at) 3-yildan boshlab hosil beradi, 12–15 yil umr ko’radi. Krijovnik 3–4-yildan boshlab hosil beradi va 15–20 yil umr ko’radi. Kuchli payvandtaglarda o’stirilgan olma, nok daraxtlari bir yerda 45–55 yil, shaftoli 15–26 yil, olcha 20–25 yil, olxo’ri 25– 30 yil, gilos 25–40 yil, bodom 40–45 yildan ko’p umr ko’radi. Bu ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan.

2-jadval Navlar Boqqa o’tqazilgandan keyin mevaga kirishi (yil) Umr ko’rish davri (yil) Yirik mevali zemlyanika 1–2 4–5 Malina 2 10–12 Qorag’at va qizilg’at 3 12–15 Krijovnik 3–4 15–20 Shafloli 2–3 15–20 Olcha 3–4 18–25 Olxo’ri 4–6 25–30 Gilos 4–6 25–40 Bodom 3–4 40–45 Olma 5–8 45–50 Nok 5–8 45–55 Sitrus o’simliklar 3–4 50–60 Anor 3–4 50–70 O’rik 3–4 50–70 Pindik 4–6 60–80 Sharq xurmosi 3–4 100 Anjir 2–3 100 Yong’oq 8–10 100 Kuchli payvandtaglarda o’stirilgan olma navlariga nisbatan kuchsiz payvandlarda o’stirilgan olma navlari 25–40 yil kam umr ko’radi. Lekin barvaqt hosilga kiradi. Behiga payvandlangan nok navlari ham 25–30 yil umr ko’radi. Olchaga payvandlangan gilos navlari barvaqt hosilga kirib daraxtlarning umri kuchli payvandtaglarda o’stirilganga nisbatan birmuncha qisqa bo’ladi. Ko’pchilik danakli mevalar urug’li mevalarga nisbatan barvaqt hosilga kirib qisqa umr ko’radi.

Mevali daraxtlarning morfologik v а biologik xususiyatlari Qishloq xo’jalik ekinlari, shu jumladan mevali va rezavor mevali ekinlarning asosiy xo’jalik ahamiyatiga ega xususiyatlari – bu ularning barvaqt hosilga kirishi, shox-shabbalarining pakana bo’lishi, mevalarining yuqori sifatga egaligi va uzoq muddat saqlashga yaroqliligi hamda mevalarini ho’l holatda va qayta ishlangan holda foydalanishlariga qarab yovvoyi ajdodlaridan keskin farq qiladi. Mevali daraxtlarning turi, oilaning botanik nomi va turlarning botanik holati 3-jadvalda keltirilgan. Meva va rezavorlar o’zining o’sishi, rivojlanishi, umr ko’rishi, hosilga kirishi, ildiz mevasi va yer ustki qismining o’sishiga qarab daraxt, buta, yarim buta hamda o’tsimon o’simliklarga bo’linadi. Meva va rezavor meva o’simliklarining 50 ga yaqin oilasi, 200 avlodi, mingdan ortiq turi va ko’pgina xillari mavjud. O’zbekistonda ayni vaqtda mevali va rezavor mevali ekinlarining 70 turi madaniylashtirilgan bo’lib, ulardan 25 tasi keng tarqalgan. Dunyo mevachiligida, shu jumladan O’zbekistonda yetishtiriladigan turlarini bir- biridan ajratish maqsadida meva va rezavor meva ekinlarning morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlarini hisobga olib 6 guruhga bo’lish mumkin. Bular: urug’li (olma, nok, behi), danakli (o’rik, gilos, shaftoli, do’lana), yong’oqli (grek yong’og’i, pista, bodom, pekan), subtropik (anor, anjir, xurmo, chilonjiyda), sitrusli (limon, apelsin, mandarin, greypfrut), rezavor mevalar (qulupnay, smorodina, malina, mandarin)ga bo’linadi. 3-jadval Guruhi Turi Oilaning botanik nomi Turning botanik nomi Urug’li mevalar Olma Rosaceae Malus Mill. Nok ‘‘ Pyrus L. Behi ‘‘ Cidonia Mill. Do’lana ‘‘ Crataegus L. Irg’ay ‘‘ Amelanch er Medik. Chetin ‘‘ Sorbus L. Mushmula ‘‘ Mespilus L. O’rik ‘‘ Armeniaca

Mill. Danakli mevalar Shaftoli ‘‘ Persica Mill. Bodom ‘‘ Amygdalus L. Olxo’ri ‘‘ Prunus Mill. Olcha ‘‘ Cerasi s Juss Gilos ‘‘ Cerasusavium (L) Moench jiyda Eleagnaceae Ehagnus L. Qizil Cornaceae Cornus mas L. Yon g’oqli mevalar Yong’oq juglandaceae juglans L. Pekan “ Carya Nutt. Pista Anacardiaceae Pistacia L. Yong’oq daraxti Butulaceae Corulus L. Sub tropik mevalar Apelsin Кu’асеае Citrus sinensis Osb Limon C. limon B. Mandarin ‘‘ C. reticulate Blanco Greypfrut “ C. paradisi M. Bigaradiya ‘‘ C. aurantium L. Trifoliata ‘‘ Poncirus trifoliata (L). Rkaf Anor Punicaceae Punica L. Anjir Moraceae ficus L. Tut Moraceae Morus L. Xurmo Ebenaceae Diospyros L. Unabi Phamnaceae Ziziphus jujuba Mill Reza vor mevalar Zaytun Oleaceae Olea L. Zemlyanika va qulupnay Rosaceae fragaria

Malina va maymunjon ‘‘ Rubus L. Krijovnik Saxifragaceae Grossularia Smorodina ‘‘ Ribes L. Aktinidiya Actinidiaceae van. Tiegn. Actinidia Linde Mevali va rezavor mevali o’simliklarning morfologik belgilari, ya’ni yer ustki qismining tuzilishi, hosil berishi, yashash muddatlari va boshqa xo’jalikdagi ahamiyatli belgilarini inobatga olgan holda ularni daraxt, buta, chala buta va ko’p yillik o’t o’simliklarga bo’lish mumkin. Mevali daraxtlarning tuzilishi Mevali daraxtlarning tashqi ko’rinishi shox-shabbalarining gabi tusi deb aytiladi. Barcha qishloq xo’jalik ekinlari, shu jumladan mevali daraxtlar yer ustki qismlari va ildiz tizimidan iborat. Mevali daraxtlarning yer ustki qismining o’sishi, rivojlanishi va hosilga kirishi hamda yashash muddatlari ularning ildiz tizimlariga bog’liq. 1 1-rasm. Mevali daraxtlarning tuzilishi: 1 – o’q ildizlar; 2 – yon ildizlar; 3 – ildiz bo’g’in; 4 – tana; 5 – markaziy shox; 6 – o’suvchi novda; 7 – asosiy (skelet) shoxlar; 8 – o’suvchi shoxlar. Mevali daraxtlarning ildiz tizimi Ildiz – bu vegetativ organ hisoblanib, u mevali daraxtlarda ko’pgina jarayonlarni, ya’ni ozuqa elementlari va suvni so’rib olish, organik moddalarning sintezlash hamda tuproqda ustuvor tuzi lish va ba’zi mevali daraxtlarda esa ko’paytirish uchun foydalaniladi. 8 7 6 3 45 2

Ildizlar urug’dan va vegetativ yo’l bilan shakllanadi. Urug’ning janinidan xashaki ko’chat o’sib, asosiy o’q ildizga ega bo’ladi, so’ruvchi ildizchalar esa vegetativ yo’l bilan ko’paytirilgan daraxtlarda bo’ladi. O’q (asosiy) va so’ruvchi ildizlarda yon ildizchalar shakllanadi. Mevali daraxtlar ildizlari o’sish darajalariga qarab guruhlarga bo’linadi. Eng kuchli o’sgan, o’q ildizlarda 2–3 tartibda ildizchalar shakl lanadi. Skeletli (asosiy) ildizlarning yo’g’onligi 10 sm gacha bo’ladi, yarim skelet ildizlar – ikkinchi va uchinchi tartib ildizchalarga ega, o’suvchi ildizchalari ingichka bo’lib, yo’g’onligi 1–3 mm va juda kalta. V.A. Kolesnikov tomonidan yaratilgan tasnif bo’yicha mevali daraxtlarning ildizlari quyidagilarga bo’linadi: o’suvchi, so’ruvchi, o’zgaruvchan va o’tkazuvchan (2-rasm). 2-rasm. Sizot suvi yuza joylashgan yerda payvand qilinmasdan o’stirilgan 12 yillik Rozmarin navli olma daraxtining ildizi. O’suvchi (o’q) ildizning ko’rinishi ochiq jigarrangga ega bo’lib, uzunligi 1–10 mm ni tashkil qiladi va bu tipdagi ildizlar tuproqning yuza qatlamida joylashadi. So’ruvchi ildizlar asosan tuproqdan suv va mineral ozuqalarni so’rib oladilar, bu tipdagi ildizlar umumiy ildizlar asosida 90 foizni tashkil qiladi. Bu tipdagi ildizlar 15–25 kun yashab o’zgaruvchan ildizlarga aylanadilar. O’zgaruvchan ildizlar – och jigarrang ko’rinishga ega ildizchalar bo’lib ba’zi holatlarda o’tkazuvchi ildizchalar finksiyalarini bajaradilar. Tuproqqa joylashganligiga qarab mevali daraxtlarning ildizlari vertikal va gorizontal ildizlarga bo’linadi.

Mevali daraxtlar ildiz tizimining ko’rinishi va rivojlanishiga qarab xashaki ko’chatlar, asosiy ildizli va ulangan, ya’ni vegetativ yo’l bilan ko’paytirilgan daraxtlarga bo’linadi. Xashaki ko’chatlar o’sish va rivojlanish siklida doimiy ravishda urug’lardan shakllangan ildizlardan o’sib rivojlanadi. Asosiy ildizli daraxtlar ham o’zining ildiziga ega bo’lgan yon ildizlardan shakl langan mevali daraxtlardir. Ulangan daraxtlar esa ikki komponentli, ya’ni payvandtag va payvandustdan iboratdir. Barcha ildiz va ildizchalarning yig’indisi ildiz tizimini tashkil qiladi. Mevali daraxtlar qariganiga qarab, asosan bu jarayonlar 25–30 yoshda (pakana, vegetativ payvandtaglarda) 25–40 yosh (urug’li, xashaki payvandtaglarda) ildizlar siyraklashib boradi, mayda so’ruvchi ildizlarning soni sezilarli darajada qisqaradi va pirovard natijada mevali daraxtlar o’sishdan qolib, hosildorligi kes kin kamayadi. Mevali daraxtlarda ildiz tizimining joylashishi va rivojlanishi uning ulangan payvandtaglariga hamda tuproq unumdorligiga bog’liq. Ildiz tizimining rivojlanishiga mevali daraxtlarning turi va nav xususiyatlari hamda tashqi muhit sharoitlariga ham bog’liq. Mevali daraxtlarning ildiz tizimi va uning yer ustki qismini tegishli o’zaro uzviy bog’liqligi mavjud. Mevali daraxtlarning ildiz tizimi qancha rivojlangan bo’lsa uning shox-shabbalari ham yaxshi rivojlanadi va mo’l hosil yaratish uchun zamin paydo qiladi. Mevali daraxtlarning tashqi muhit sharoitlariga munosabatlari. Mevali daraxtlarning o’sishi, rivojlanishi, mo’l va sifatli hosil berishi ko’p jihatdan tashqi muhit sharoitlariga bog’liq. Mevali daraxtlarning o’sishi, rivojlanishi, hosildorligi hamda mo’l, muttasil va sifatli hosiliga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omillarga yorug’lik, issiqlik, namlik, shamol, do’l, tuproq sharoitlari va parvarish omillarning qay darajada bajarilishi kabilar kiradi. Yorug’lik. O’zbekiston sharoitida o’stiriladigan barcha meva va rezavor meva o’simliklar yorug’sevardir. Bog’ning yortig’lik rejimi ochiq joyning yorug’lik rejimidan farq qiladi. Mevali daraxtlarning shox-shabbasiga bir xil darajada yorug’lik

tushmaydi, daraxtlarni ko’proq yorug’lik bilan ta’minlanishi shox-shabbalarini kesish va shakl berish usullariga bog’liq. Bu omil o’simlikda o’tadigan flziologik va biokimyoviy jarayonlarga ta’sir qiladi, shu jumladan kurtaklar, novdalar, barglar va mevalar ning shakllanishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Mevali daraxtlarning shoxshabbalari yorug’lik bilan to’liq ta’minlanganda, mevalarn ing hosili keskin o’zgarib, bir dona mevaning og’irligi oshib, shu navga xos rangga ega bo’ladi hamda ular ning tarkibidagi mavjud quruq moddalar va qand miqdori osha di. Yorug’lik me’yorida bo’lganida mevali daraxtlarning shox-shabbalari yaxshi o’sadi va rivojlanadi, ulardagi asosiy shoxlar va o’suvchi, hosil beruvchi shoxlar va novdalarning yashash muddati ko’proq bo’ladi. Mevali daraxtlarda generativ organlarning hosil bo’lishi, gullashi hamda yuqori va sifatli hosil berishi uchun yaxshi yorug’lik talab qilinadi. Mevali daraxtlarga tushadigan yorug’likning miqdori janubiy hududlarda joylashgan daraxtlarda shimoliy hududlarga qarab kamayadi. Mevali daraxtlar qancha dengiz sathidan yuqori joylashgan bo’lsa, quyosh nurlarining tushishi shuncha kuchayadi. Daraxtlarning shox-shabbalari tuzilishi va yorug’likning tushish miqdori bir-biriga chambarchas bog’liq. Yorug’liksevar o’simliklarda yorug’lik tufayli fotosintez jara yonlari kuchli o’tadi. Ko’pgina mevali daraxtlarda fotosintez jara yonlarining yaxshi o’tishi uchun daraxtlarning shox-shabbasiga tushgan yorug’lik miqdori 70–80 foiz (ochiq joyga nisbatan qaraganda) bo’lishi zarur va bu jarayon daraxtlarning yaxshi o’sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ijobiy ta’sir etadi. Shuningdek, mevali daraxtlar uchun yorug’lik qancha yetishmasa, ularning o’sishi, rivojlanishi susayib, hosilning shakllanishiga va miqdoriga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ayrim hollarda bu yetishmovchilikni kuchli oziqlantirish va sug’orish tizimi hisobidan qop lab yuborish mumkin. Mevali daraxtlar uzun kunli o’simlik hisoblanadi, lekin bu ko’rsatkich turli xil navlarga bir xil ta’sir qilmaydi. O’zbekiston sharoitida quyosh nurining kuchliligi, yorug’likning ko’pligi, issiq kunlarning uzunligi, issiqlikning mevali daraxtlarning

o’sishi, riv ojlanishi va hosil berishiga yetarli bo’lganligi uchun turli xil meva larning navlarini ekib, ulardan yuqori va mutassil sifatli hosil olish imkoniyati mavjud. Barcha mevali daraxt turlarini yorug’likdan samarali foydala nishini ta’minlash uchun bog’ barpo qilish maqsadida joy tanlash, daraxtlarni tog’ va tog’oldi zonalariga joylashtirish, qatorlarning yo’nalishini to’g’ri belgilash, daraxtlarga shakl berish jarayonla rida shox-shabbalarini siyraklashtirish, kesish davrida esa ko’proq mevali daraxtlardagi hosilsiz, kasallangan va haddan tashqari chirmashib joylashgan novdalarni olib tashlash kabi agrotexnik chora-tadbirlarga e’tibor berish zarurdir. Issiqlik. Mevali daraxtlar uchun havo va tuproqning harorati nihoyatda katta ahamiyatga egadir. Daraxtlarning har bir nav va turlarining o’sishi, rivojlanishi va hosilining shakllanish davrida barcha fiziologik jarayonlar tuproq va havo haroratining muayyan miqdorida o’tadi. Наг bir mevali daraxt turi va navida ularning maqbul o’sishi va rivojlanishi uchun o’ziga mos keladigan past, o’rtacha va yuqori harorat mavjud. Shuni qayd etish kerakki, mevali va rezavor mevali o’simliklarning ichida eng ko’p issiq harorat talab qi ladigan mevalar bular subtropik va sitrusli o’simliklar hisoblanadi. Bular ning o’sishi, rivojlanishi va hosil elementlarining shakllanishi uchun faol harorat yig’indisi muhim omillardan biridir. Mamlakatimizda parvarish qilinadigan ko’pgina past haroratga moslashgan mevali daraxtlarda ularning o’sishi sutkalik harorat +5°C bo’lganida boshlanadi. Barg mevali daraxtlarda fenologik o’sush davrining (gullash, meva tugish, mevalarning shakllanishi va pishishi, novdalarning o’sishi) o’tishi uchun eng muqobili bu havo haroratining 15–30°C darajada bo’lishidir. Mevali daraxtlarning har bir turi va navi uchun talab qilinadigan maqbul harorat miqdori bo’ladi va havo haroratiga qarab daraxtlarning rivojlanish davrlari va o’sish fenofazalari, fotosintez, transpiratsiya, gullashi, mevalarining pishishi, biokimyoviy o’zgarishlar va oziq moddalarning o’simliklar ichida harakatlanishi hamda mevali daraxtlarda ontogenez va filogenez davrida yuz beradigan va boshqa jarayonlarda ketadi. Shuni qayd etish lozimki, issiqlik tuproqda o’tadigan fizikkimyoviy va mikrobiologik jarayonlarning samarali va faol o’tishi uchun zarur. Agar issiqlik

haddan tashqari ko’tarilib ketsa, o’simlikda o’tadigan biokimyoviy jarayonlar, shu jumladan, fotosintezning kamayishiga olib keladi va pirovard natijada, o’simlik o’sishdan qoladi hamda ayrim holatlarda to’liq nobud bo’lishi ham mumkin. Ba’zi mevali daraxtlar muqobil o’sishi, rivojlanishi va hosil berishi uchun uzoq muddatda sovuq bo’lmaydigan ma’lum davrni talab qilib qolmasdan, balki bu davrlarni o’tishida haroratning bir tekisda bo’lishini talab qiladi. V.I. Cherepaxin, V.I. Babuk, G.K. Karpenchuk (1991) ma’lumotlariga ko’ra mevali daraxtlar o’suv davrlarida o’simlikning o’zi issiqlikni har xil darajada talab qiladi. Masalan, ildizlar ba’zan +0° +2,0°C da o’sadi, kurtaklarning yozilishi uchun +8° +10°C, meva kurtaklarning tabaqalanishi uchun esa +15° +18°C dan past bo’lmagan harorat zarur. Yozning oxiri va kuzda yuqori haroratda mevalarning yetilishi tezlashadi va ularning sifati ortadi. O’zbekistonda parvarish qilinadigan barcha mevali daraxtlar issiqlikka ko’proq kurtaklarning bo’rtishi, gullashi va changlanish davrlarida talabchan bo’ladi. Agar bu davrlarda havo harorati +14° +15°C dan past bo’lsa, gullarning changlanishi yomon o’tib, piro vard natijada, hosildorlikning pasayishiga olib keladi. Mevali daraxtlarning ildiz tizimi jadal sur’at bilan tuproq harorati +7° +20°C bo’lganda o’sadi va rivojlanadi, agar tuproq harorati +25° +30°C dan oshsa ildiz tizimining rivojlanish va o’sishdan qolishiga sabab bo’ladi. Mevali daraxtlarga garmsel va qurg’oqchilik salbiy ta’sir qilib, meva va barglarning to’kilishiga sabab bo’ladi. Issiqlikni ko’proq mevali daraxtlar ichida sitrus o’simliklar, anjir, anor, xurmo, shaftoli, bodom, yong’oq, o’rik, behi va gilos talab qiladi; nok, olxo’ri, olma, malina esa nisbatan kamroq talab qiladi. Mevali daraxtlar turlari va navlarining issiqlikka bo’lgan talabi ularning kelib chiqish markazlariga bog’liq. Yuqori harorat mevali daraxtlarga katta zarar yetkazishi mumkin, past harorat ham ularga jiddiy zarar yetkazadi. Meva daraxtlarining to’qimalari muzlab qolib, natijada sovuqdan zararlanadi. Muz o’simlik hujayralari orasidagi bo’shliqlarda ham, shuningdek hujayralar ichida ham kristallana oladi. N.A.Maksimov, I.I.Gumanov va boshqalarning ma’lumotlariga ko’ra, muz mevali daraxtlarning qaysi joyida vujudga kelsa ham

hujayraning suvini qochiradi, muzlagan suv erishi va protoplazmaning siqishi natijasida plazmadagi kolloid moddalar ivib qoladi. Mevali daraxtlar qurg’oqchilikka, issiqlikka va sovuqqa chidamliligiga qarab guruhlarga bo’linadi. Qurg’oqchilikka chidamlilik – mevali daraxtlarni garmsel va qat tiq issiqlikka chiday olishi biologik qobiliyatdir. Bu ko’rsatkichga danakli mevalar urug’lilarga nisbatan ko’proq chidamliroq. O’simliklarning hujayrasida issiqlik 50°C atrofida bo’lsa, bu holatda barglar, tana va mevalarni zararlaydi. Qishga chidamlilik – o’simliklarning noqulay qishki sharoitlarga (sovuqqa, tuproq namligi, shamollar kuchi va hokazo) chiday olish qobiliyatidir. Sovuqqa chidamliligi bu o’simliklarning nisbatan uncha yuqori bo’lmagan haroratlarda o’sishi va hosil berish qobiliyatidir. V.I. Cherepaxin, I. Babuk, G.K. Karpenchuk (1991) ma’lumotlariga ko’ra erta bahorda bo’ladigan qora sovuqlar asosan mevali daraxtlarning gullariga zarar yetkazadi, agar harorat –1,1 –1,6°C dan past bo’lsa, gullarni sovuq uradi, kuzda harorat –2 – 3°C bo’lsa, mevalarni saqlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Barglarga va pishgan bir yillik o’suvchi novdalarga harorat –4 –5°C dan tushganda jiddiy zarar yetkazadi, pirovard natijada barglarning muddatidan oldin to’kilishi daraxtlarning qishga chidamlilik qobiliyatini pasaytiradi. Mevali daraxtlarni qishki sovuqlardan saqlash uchun o’tkaziladigan agrotexnik chora-tadbirlar quyidagilar: sovuqqa chidamli tur, payvandtag va navlarni tanlashga, ayniqsa, kech gullaydigan navlar; mevali daraxtlarni qattiq sovuqlarga chidamliligini ham hisobga olgan holda maydonlarga joylashtirish; ko’proq xashaki (urug’i) payvandtaglarga ulangan navlarni qo’llash; sug’orish va o’g’itlash tizimini oqilona va samarali foydalani sh da azotli o’g’itlarni bog’larga me’yordan ko’proq kiritmaslik va sug’orish me’yorini haddan tashqari oshirmaslik; daraxtlarda hosilli va o’suv novdalarni teng mutanosibligi hamda o’z vaqtida mevalarni yig’ib-terib olish kabilardan iboratdir.

Shuningdek, mevali daraxtlarning sovuqdan zararlanish darajasi ularning tur va nav xususiyatlariga bog’liq. Tur va navlarning sovuqqa chidamliligi ularning uzoq vaqt davomida hosil qilgan irsiy xususiyati hisoblanadi.

Nazorat savollari: 1. Urug’li mevalarning kelib chiqish vatanini aniqlang. 2. Rezavor mevali o’simliklarga qaysi o’simliklar kiradi? 3. Mevali o’simliklar qaysi guruhlarga bo’linadi? 4. Issiqlikning mevali daraxtlarning o’sishi va hosil berishiga ta’sirini tavsiflang. 5. Sovuqqa chidamli mevali daraxtlarni sanab o’ting.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Ампелография, малораспространенные сорта. – Москва, «Колос». – 1966, 627-bet. 2. «Bog’, tokzor va sabzavot-poliz ekinlarini zararkunanda hamda kasalliklardan himoya qilishga oid spravochnik». – Toshkent, Uzdavnashr. – 1962, 318–337-bet. 3. Bo’riyev X. «havaskor bog’bonga qo’llanma». – Toshkent. «Sharq» NMAK. – 2002, 208-bet. 4. Mirzayev M. va boshqalar. «Bog’ va tokzorlardan yuqori hosil olish omillari». – Toshkent. – 1998, 21-bet. 5. Mirzayev M.M., Sobirov M.K. «Bog’dorchilik va tokchilik». – Toshkent, O’qituvchi. – 1975, 190-bet. 6. Mevachilik. – T.; Ma’ruzalar matni. – 1993. 7. Ostonaqulov T.E. va boshq. Meva-sabzavotchilik va polizchilikdan amaliy mashg’ulotlar. – Samarqand. – 2004, 260bet. 8. Ribakov A.A. va boshq. O’zbekiston uzumchiligi. – Toshkent, «O’qituvchi». – 1969, 214-bet. 9. Ribakov A.A., Ostrouxova S.A. «O’zbekiston mevachiligi». – Toshkent, «O’qituvchi». – 1981, 508-bet.

O'xshashlar

Mevali daraxtlar va tokning karantin kasalliklari

Mevali daraxtlarning rivojlanish davrlari, o’suv vа tinim fazalari. Mevali o’simliklarga tashqi muhitning ta’siri

Bir hujayrali organizmlarning kelib chiqishi

O’simliklar dunyosi. Botanika fani, uning bo’limlari, rivojlanish tarixi

Mevali daraxtlarning chegaralangan xolda tarqalgan zararli hashoratlari va O’zbekistonga o’tish xafi bor zararli hasharotlar