Floristik vohalar va o’simliklarni tarqalish areallari - Botanika - Referatlar

Floristik vohalar va o’simliklarni tarqalish areallari

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

Floristik vohalar va o’simliklarni tarqalish areallari Reja: 1. Floristik voxalar tug’risida tushincha. 2. Asosiy floristik oblastlar tavsifi.

O’simliklarni floristik vohalari. A. L. Taxtadjyan (1978) tomonidan berilgan Er sharining floristik oblastlari klassifikatsiyasiga binoan o’simliklar dunyosi bri fancha floristik oblastga mansubdir. Bular-Eron-Turon, Tsirkum- boreal, Sharqiy Osiyo, O’rta Er dengizi floristik oblasti, Atlantik - Shimoliy Amerika, Hindi-Xitoy, Hindiston, Sudan - Zambiya, Madagaskar, Arab floristik vohalari va boshqalar. Eron-Turon floristik oblasti . Bu floristik oblastga birinchi bo’lib, E. Boissier (1867) o’z ishlarida o’ta aniq chegaralanishlarni ko’rsatib berdi. Uning ko’rsatishicha, bu oblast Markaziy va Sharqiy Osiyo, Suriyaning ko’p qismi, Janubiy va Sharqiy Falastin, Iordaniya, Armanistonning tog’liklari, Janubiy va G’arbiy Kavkaz, Volganing boshlanish qismi, Kaspiy dengizi qirg’oqlari bo’ylab Eron hududlari, Eron tog’liklarida tropik bo’lmagan rayonlardan tortib, g’arbiy Himolay tog’larining 83° gacha bo’lgan rayonlar, sharqqa tomon Gobi qumliklarigacha chegaralangan. O’zbekiston ham mazkur floristik vohaga mansubdir. Bu floristik oblast joylanishi jihatidan Er sharining etarli nam, qurg’oqchil va yarim qurg’oqchil hududlariga mansubdir. Shimoliy hududlarida yoz va qish oylarining almashinuvi davomida havo harorati Q25°…Q30° dan -15°…-25° ga ni tashkil etsa, namgarchilikning o’rtacha yillik miqdori 400-450 mm ga va havoning nisbiy namligi o’rtacha 70-75% ga etadi. Janubiy tomonga sari, havo haroratidagi bu mutanosiblikda o’zgarish kuzatiladi, ya’ni Markaziy Osiyo davlatlari hududlarida havo haroratining tizimi o’rtacha Q15°Q18°S ni, qish oylarida-10°- 15°S dan yoz oylarida Q40°Q45°S gacha etadi. G. Valter (1975) va E.P. Borisenkov, V.M. Pasetskiy (1988) ning ishlarida ko’rsatilishicha (Toshkent meteorologlarining kuzatishlariga asoslangan holda) bu o’lkalarda namgarchilikning miqdori o’rtacha 170 mm dan 380 mm gacha etadi, namgarchilikning cho’zilishi o’rtacha 60-90 kunni va havoning nisbiy namligi o’rtacha 50-60% ni tashkil etadi. Floristik oblastning janubida markaziy hududlardan farqli o’laroq tez o’zgaruvchan kontinetal iqlimning kuzatilishi ancha kam bo’lib, bu hududlarga mo’’tadil tropik bo’lmagan iqlim xosdir.

Eron tog’liklarining shimoliy qismidan boshlab, janubga tomon qishning mu’tadilligi va kengliklarda esa subtropik iqlimga xos o’simliklar dunyosi bilan xarakterlanadi. Bu hududlarda va subtropik bo’lgan Suriya kengliklarida havoning harorati hatto yanvar oylarida ham o’rtacha 0°S dan 5-10°S gacha bo’lishi kuzatiladi. Namgarchilik qish va bahor oylarida eng ko’p bo’lib (maksimum - yanvarda) o’rtacha yillik miqdori 300-450 mm gacha etadi hamda havoning nisbiy namligi o’rtacha 55-65% ni tashkil etadi. Janubiy hududlarning qolgan qismlarida esa subtropik iqlim yaqqolroq kuzatilib, havo haroratining yillik o’rtacha kattaligi (Suriya, Falastin, Iordaniya meterologlarining kuzatishlariga asoslanib) 18°S dan 20°S gacha, qish oylarida 10°S dan 15°S gacha va yoz oylarida 42°S dan 46°S gachani tashkil etadi. Namgarchilik miqdori 300-350 mm ni va havoning nisbiy namligi 40-45% ni, ba’zi bir rayonlarda namgarchilikning miqdori 250 mm dan ham kam bo’ladi. Floristik oblastning sharqida, ya’ni Kavkaz hududlarida iqlim mo’’tadilligi (subtropik) doimiy holda bo’lib, yillik namgarchilik miqdori 500 mm dan 1000 mm gacha tashkil etishini G. Valter (1975) o’zining Er sharining namgarchilik xaritasida qayd etadi. Sharqiy Kavkazda esa iqlim anchagina quruq bo’lib, asosan yilning iyul va avgust oylarida yuz beradi. Yog’ingarchilikning eng ko’p miqdori oktyabr-noyabr oylarida bo’lib, 227-369 mm gacha etadi. Floristik oblastning sharqiy hududlari, ya’ni Mo’g’uliston-Gobi sahrolarida iqlim nisbatan farq qilib, yog’ingarchilik miqdori 100-150 mmdan oshmaydi yoki ba’zan 400 mm gacha etadi xolos, g’arbiy qismda esa umuman yog’ingarchilik kuzatilmaydi. Gobi sahrolarida havo haroratining yillik o’rtacha kattaligi janubda 0°S dan bir oz yuqori bo’lib, qolgan qismlarida undan ham pastligi kuzatiladi. Qish oylari juda sovuq bo’lib kuchli shamol ta’siri tuproqning qurib qolishiga olib keladi, natijada tuproqning sho’rlanishi va qotib gipsga (litotogiya) aylanishi sodir bo’ladi. Eron-Turon floristik oblastning tuproq sharoitini tahlillamoqchi bo’lsak, avvalo shuni qayd etib o’tish zarurki, bu oblastdagi tuproq hosil bo’lish jarayoni o’ziga xosdir. 1957 y. e’lon qilingan I. Gansenning tuproq xillari va ular

joylashgan rayonlar xaritasiga binoan, Er shari sovuq va issiq qismlarga bo’linib, sovuq yarim qismida: -unchalik sovuq bo’lmagan tekis pastlanishlaridagi galofitlartarqalgan rayonlar kiradi; - ermonli cho’llar o’simliklar dunyosiga, kulrang va oq kulrang tuproqli yarim cho’llar yoki kam o’tli cho’llar o’simliklar dunyosiga, qo’ng’ir tussimon tuproqli cho’llar munsubdir. Janubda, Er sharining issiq yarim qismiga mansub bo’lgan tuproq xillari joylashgan bo’lib, unchalik issiq bo’lmagan va subtropik iqlimga yaqin bo’lgan rayonlar kiradi. Bu rayonlarga, voha va o’rmon tuproqlari, kam holda qug’oqchilikka chiday oluvchi o’simliklar o’sadigan (kserofit) cho’l qum tuproqlari xosdir. Shuningdek, M.A. Glazovskayaning (1972) qayd etishicha Er sharining yog’ingarchilik doimo almashinib turuvchi subtropik va tropik rayonlari uchun xos, juda og’ir granulometrik tuzilishga ega bo’lgan, kulrang, to’q kulrang yoki jigarrang tusli, gumus (unumdorlik) miqdori past va ishqorli yopishqoq tuproqlar floristik oblastning janubiy (Iordaniya, Suriya) rayonlari ham joylashgandir. Bu xil tuproqlar yilning qurg’oqchilik davrlarida, eniga 2-3 sm, chuqurligi esa 100 sm gacha yoriqlar hosil qilishi va o’simliklar dunyosining kam ekanligi bilan ajraladi. Eron-Turon floristik oblastining g’arbiy qismida esa, asosan jigarrang, qizg’ish jigar rang va kul jigarrang tusli kaltsiy-gumusli gil tuproqlar tarqalgan bo’lib, ulardan kul-jigar rang tusli tuproq asosan iqlimi quruqroq yoki yog’ingarchilik miqdori 350-500 mm dan oshmaydigan rayonlarda joylashgandir. Sharqda, tuproq xarakteri jihatidan umuman farq qilib, M. Bolduina, N. Kelloga, J. Tropa (1938) klassifikatsiyasiga asoslangan holda aytish mumukinki, bu rayonlarda IV kategoriyali pedokali, V kategoriyali galomorf va VI kategoriyali sho’rxok, sho’r, sho’rlangan qum sahro tuproqlari xiliga kiritilgan. Bu fikrimizni (Ivanova, Rozov, 1956y tuproq xillari klassifikatsiyasi) to’ldiradigan bo’lsak bu rayonlarning tuprog’i biogalogen tuproqlar bo’lib, subboreal guruhiga, cho’l yoki sahro sinfiga, atmosfera yoki er osti suvlar nami bilan ta’minlanadigan yoki sahro sho’rxoklari, sho’r, sho’rlangan qum tuproqlar xiliga mansubdir. G’arbiy hududlarda cho’llar mayda toshli tuproqdan iborat bo’lib, ancha quruq va er osti

suvlari tuproq yuzasidan juda chuqurda joylashgan. Bu joylarning o’simliklar dunyosiga misol qilib Haloxylon ammodendron L. (mayda, bo’yi 1,5-2,5 m) ni olishimiz mumkin. Qumliklarning g’arbga tomon tugallanishi bilan toshli tog’lar (dengiz sathidan 1600-3000 m) boshlanib Jung’oriya va Qozog’iston hududlariga kirib boradi. Tsirkumboreal floristik oblasti . Juda yirik quruq floristik oblast hisoblanadi, katta qismini sobiq Sovet Ittifoqining geografik jihatdan joylashgan hududi tashkil etadi. Bu oblastga Evropa (O’rta Er dengizi oblastiga tegishli qismlar kirmaydi), Kavkaz (qurg’oqchil-adir rayonlari va Talish bo’ylaridagi qismlar kirmaydi), Ural, Sibir (Amurning oqimi bo’ylab janubi-sharqiy hududlar kirmaydi), Kamchatka, Shimoliy Saxalin, Shimoliy Kuril orollari, shimolga tomon Iturur va Amur, shuningdek Alyaska, Kanadaning ko’p qismi geografik joylanishi bilan kiradi. Tsirkumboreal floristik oblastning iqlim, tuproq va o’simliklar dunyosini A.L.Taxtadjyanning «Dunyoning floristic oblastlari» (1978) sistemasiga asoslangan. Bu floristik oblasto’z tarkibiga, o’simliklar dunyosi yoki ularning kelib chiqishi bilan, hajmi jihatidan ancha kichik bo’lgan 15 ta kichik oblastni (provintsiya) birlashtiradi. Floristik oblast iqlimi jihatidan o’ziga xos bo’lib, shimolda juda o’zgaruvchandir. Bu o’zgaruvchanlik hududlarning gorizontal holda joylashgan holatiga bog’liq bo’lmasdan, ularning okeanga yaqinligiga va kontinentalligiga ham bog’liqdir. Bu rayonlarning havo harorati -10°S dan Q10°S gacha o’zgaradi, Sibir va Alyaskadagi rayonlarda esa harorat bundan ham past ekanligi kuzatiladi. Shuningdek, yozda harorat tez o’zgarib, qurg’oqchilik ham yuz berishi adabiyotlarda qayd etilgan. Shimoldan janubga tomon qor miqdorining ko’pligi, yoz kunlarining uzunligi, quyosh nurining tuproq yuzasiga tushishi kamayishi, tuproq yuzasining isish sur’atining pastligi, kecha va kunduzda havo harorati darajasining yaqinlashuvi bilan xarakterlanadi. Arktikada doimiy (sutka davomida) yorug’lik 45000 dan 58000LK gacha, havo harorati 7,8-0,8°S va nisbiy namlik 73-98% atrofida bo’lishi quyosh

botmaydigan davrlarda ko’p kuzatiladi. Yog’ingarchilik yillik miqdori esa juda kam bo’lib (150-200 mm), tog’li hududlarda bu miqdor 500 mm va undan bir oz oshadi. Floristik oblastning Arktika gorizontal kengliklari va Alp vertikal poyasining tuproq sharoiti bir qator xususiyatlarga ega bo’lib,bu tuproqlarning kuchli fizik xususiyati yoki tog’ jinsli kimyoviy tuzilishidagi izlarning tamoman yo’qligi bilan sahro tuproqlardan farq qiladi. Keyinchalik bu rayonlar tuproqlarida namlik va organik moddalarning doimiy to’planishi natijasida torf va gumusli tuproq shakllanishlari yuz bergan. Bu hol albatta harorati past va kuchli namlik bo’lgan rayonlargagina taalluqli bo’lib, o’simliklar dunyosining juda kamligi qayd etiladi. Sovuq va iliq haroratning almashinib (soliflyuktsiya) turish jarayonining tezlashishi bilan o’simliklar dunyosining kamayishi tezlashadi. Floristik oblastning yana bir qismi mayda bargli o’rmon tundrasi boreal mintaqalari va o’rmonsiz arktika mintaqalari o’rtasida, o’rmon va tundra poyasi tarqoq holda joylashgan. O’rmon mintaqasida okean iqlimi ustun bo’lib, o’simliklar dunyosi har xil turli qayinlar (Skandinaviyada-Betula pubescens spp. tortuosa; Kamchatkada- B. ermani), shimoliyEvropa va Shimoliy Amerikada–el (Picea obovata yoki P. mariana), tez o’zgaruvchan kontinental Sibirda- listvennitsa (Larix sibirica G’arbiy Sibirdan Eniseygacha va Larix dahurica Sharqiy–O’rta Sibirda) tarqalgandir. O’rmon tundrasining shimoliga tomon avval butalar tarqalgan bo’lib, Arktika tomon o’simliklar dunyosi tarqoqlashadi, undan so’ng mox va lishayniklar bir necha turlarining o’sishi kuzatiladi. Floristik oblastning yana bir muhim qismi tundrada, havoning harorati -0°S o’rtacha 55-118 kunga to’g’ri kelib, o’simliklar vegetatsiya davri iyunda boshlanib sentyabrda tugallanadi. Bu joylarning eng xarakterli belgisi qish davrlardagi bo’ronlar bo’lib, shamolning tezligi 15-30 mG’sek ga, ba’zi rayonlarda esa 60 mG’sek ga etadi. Okean iqlimidagi rayonlarda namgarchilik miqdori 400 mmni va tez o’zgaruvchan kontinental iqlimli Sibir rayonlarida200-250 mm ni tashkil etadi. Shamol natijasida bu namgarchilikning 30% bug’lanishi qayd etiladi.

Shuningdek, B.A. Tixomirov (1962) va G. Valter (1975) ning e’tirof etishlaricha, bu rayonlar tuproq va o’simliklar dunyosining xilma-xilligi bilan bir necha muhim tabiiy rayonlarga bo’linadi: 1. Toshli va tog’ qiyaliklari bo’g’inlarida Poa abbereviata, Saxifrada oppositifolia, Dryas puctata kabi turlar tarqalgan bo’lib, teparoq qismlarda bir necha xil lishayniklar uchraydi. 2. Tog’larning yuqori qismlaridagi tekisliklarda poligonal tuproqlar rayoni. Ko’p hollarda qor qoplami juda kam yoki umuman bo’lmasligi kuzatiladi. 3. Tog’ qiyaliklarining yupqa qatlamli tuproq bilan qoplangan rayoni. Bahorda qor qatlami tezda erib ketadi, bu joylarda Cerastium, Draba, Erigeron va Taraxacum turkumlariga mansub o’simliklar uchraydi. 4. Qorli rayonlardan pastroqda joylashgan doimiy namli bo’lgan tuproqli rayonlar. Bu joylarda Caltha arctica, Ranunculus nivalis, R. sulphureus, Pleuropogon sabinii va Dupotia fisheri uchraydi. 5. Daryo va ariqlar bo’ylaridagivodiylar. Qishda qor qalin bo’ladi va bahorda erib ketadigan shag’al-tosh tuproqli rayonlar. 6. Qum tuproqli daryo bo’ylari rayonlari. O’simliklari (Eguisetum arvense, Rumex graminifolius) uzun ildizpoyalarining mavjudligi bilan ko’zga tashlanib turadi. 7. Havo harorati tez almashinib turadigan tog’ qiyaliklari. Bu erlarda tog’lardan oqib keladigan suv oqimlari doimo tuproq tuzilishiga ta’sir o’tkazib turadi. 8. Ko’llar bo’ylaridagi botqoqsimon shakldagi tuproqlar. Bu rayon o’simliklar dunyosining rivojlanishi past bo’lib -Arctophila fulva, Ranunculus pallasii, Pleuropogon sabinii va Hippurus vulgaris va boshqa o’simliklar uchraydi. 9. Dengiz sohillari, ya’ni sho’r tuproqlar tarqalgan, qum va sho’r aralash tuproqlar. Bu rayonlarda asosan galofitlar-Elymus, Atropis va Calamagrostis turkumlariga mansub o’simliklar uchraydi. Sharqiy Osiyo floristik oblasti . Bu oblast chegaralanishi bilan Sharqiy Himolay (taxminan 83° sharqiy kenglik), shimoli-sharqiy Hindiston chegaralarini,

Shimoliy Birma tog’liklarini, Xitoyning ko’p qism kontinental iqlimli hududlarini, Tayvan orollarini, Koreya yarim orollarini, Kyusyu, Sikoku, Xonsyu, Xokkaydo, Volkano orollarini, Kuril orollarining janubini, Saxalinning janubiy va markaziy qismlarini, Primore oblasti va Amur suv havzasining ko’p qismini, Baykal ortining janubi-sharqiy qismini, Mo’g’ilistonning shimoliy-sharqi va sharqiy o’lkalarini birlashtiradi. Sharqiy Osiyo floristik oblastining o’simliklar dunyosi juda boybo’lib, 14 endem oila (Glaucidiaceae, Trochodendraceae, Tetracentraceae, Gingoaceae, Eucommiaceae, Trapillaceae va boshkalar) va 300 dan ortiq endem turkumni o’z ichiga oladi. Bu floristik oblast o’z iqlimi jihatidan, shimol tomondan er sharining asosiy iqlim mintaqalari bo’linishi bo’yicha olganimizda taxminan IV-iqlim mintaqasiga joylashadi. Qish davrida yog’ingarchilikning galma-gal almashinib turishi, yoz davrida esa quruq shamol oqimining esishi bilan xarakterlanadi. Bu joylarda izg’irin sovuqlar tez-tez bo’lib, qishdauzoq davom etadigan sovuq davr qariyb kuzatilmaydi va yozda juda issiq bo’ladi. Fikrimizning dalili sifatida Sharqiy Osiyo (Koreya, Xabarovsk) meteorologlarining kuzatish-laridan foydalanib, havo haroratining eng past ko’rsatkichi -20°-30°S ga, eng baland ko’rsatkich esa Q30° Q40°S ga to’g’ri kelishini kuzatamiz. Bu mintaqalarda o’rtacha yillik yog’ingarchilik miqdori 500-1000 mm va undan ham yuqori bo’lib, yiliga o’rtacha 110-120 kunni tashkil etadi. Havoning nisbiy namligi esa o’rtacha 65-70 % ga etadi. Bu joylarning tuprog’i esa, Er sharining tuproq xaritasida sovuq mintaqadagi bo’linishda joylashtirilgan bo’lib, tuproq hosil bo’lishining asosiy omillari suppolyar, yuqori tog’ va ko’p sovuq bo’lmagan iqlimlardir. Floristik oblastning tuproq xillari juda quruq bo’lgan tundra tuproqlari, ko’p namli tundra yoki botqoq tuproqlari, baland tog’li sahro tuproqlari, alp sohil tuproqlari, sho’r va sho’rxok tuproqlari hamda kulrang o’rmon tuproqlari shaklida bo’ladi. Floristik oblastning g’arbida iqlim umuman farq qiladi. Bu mintaqalar asosan quruq mo’’tadil kontinental bo’lib, havoning harorati tez o’zgarib turadi.

Yog’ingarchilik miqdorining kamligi 200-350 mm va havo namligining 30-35% pastligi bilan xarakterlanadi. O’simliklar dunyosining joylashishi va tarqalishi jihatidan bu mintaqa o’rmonsiz yoki cho’l-sahro tipida bo’ladi. Mintaqada qurg’oqchil, sho’r va gilli tuproqlar shakllangan. Shunday bo’lsada, bu rayonlardagi qurg’oqchilik miqdori, g’arbiy rayonlardagidan ancha past ekanligi va o’simliklar dunyosining birmuncha ko’pligi ko’zga tashlanadi. Mintaqada asosan butasimon turlardanSalsola passerina, Anabasis brevifolia, Nitraria sphaerocarpa, Zygophyllum xanthoxylon, Tanacetum achilleoides, o’tsimon turlar Stipa gobica, Artemisia scoparia va boshqalar o’sadi. Sho’r pastqam joylarda esa, Nitraria sibirica, Peganum nigellastrum, Kalidium gracile, qumli joylarda Holoxylon ammodenderon kabi turlar tarqalgandir. Sharqiy Osiyo floristik oblastning janubiy mintaqalari, ya’ni Xitoyning sharqiy qismi bo’lgan kontinental iqlimli shimoliy tropik hududlar Birmaning shimoli va Tayvan orollarigacha etib boradi. Bu joylar (Tibet) iqlim jihatidan, g’arbda quruq-kontinental yoki janubda namgarchilik ta’siri sezilib turadi. Tibet tog’liklarining butun shimoliy, g’arbiy va markaziy qismini egallagan Jangtang sahrosi, juda sovuq iqlimli bo’lib, o’rtacha yillik harorat -5°S ni tashkil etadi. Iyul oyidagina havo harorati Q8°Sgacha ko’tariladi. Shamolning tezligi 15 mG’sek ni tashkiletib, yillik yog’ingarchilik miqdori 100 mm dan oshmaydi. Tog’lardan oqib keladigan qor yoki muz suvlari past tekisliklarda nam tuproqli maydonlarni tashkil etadi. Pastroqda esa, sho’r tuproqlarva harakatchan qumli tuproqlar shakllanadi. Bu joylarning o’simliklar dunyosiga galoarktiknamda o’suvchi turlar (Carex moarcroftii, Juncus thomsonii, Triglochin palustre va boshqalar) mansub bo’lib, sho’r ko’llarning atroflarida galofit o’simliklar o’sishi qayd etilgan. Mintaqaning janubi-sharqida, ya’ni Yantszi daryosining sharqiy tomonida, baland tog’liklar (1000 m dan 4500 m gacha dengiz sathidan balandligi) joylashgan. Bu hududlarning iqlimi sovuq, quruq va yozda yog’ingarchilikdan iborat bo’lib, nina bargli o’rmonzorlar rivojlangandir. Bu tog’liklar shimoliy Birma tog’liklarigacha tutashib, iqlimi jihatidan umuman farq qiladigan, shimoliy tropik iqlim bilan

almashinib ketadi. Janubda o’rtacha yillik harorat Q15 Q20°S ni tashkil etadi, yog’ingarchilik juda yuqori bo’lib 1000-2000 mm va undan ham oshadi. Havoning nisbiy namligi 70-80% ni tashkil etib, yog’ingarchilik kunlarining soni 150-170 ga tengdir. Demak, bu mintaqa Er sharining shimoliy tropik iqlimiga yaqin bo’lib, unga xos bo’lgan o’simliklar dunyosini o’z ichiga oldi. Bu joylarning o’simliklar dunyosini J. Vidal (1959), tahlil etib, balandligiga asoslanib 2 yarusga bo’ladi: 1- yarus - daraxtlar (Dipterocarpaceae, Leguminosae, Sapindaceae va boshqalar); 2- yarus - butalar (Anonaceae, Rubiaceae, Euphorbiaceae); 3-yarus-o’tlar (Araceae, Zingiberaceae) va shuningdek lianalar turlarini ham qayd etib o’tadi. Dengiz sathidan 2000 m balandlikda joylashgan o’rmon daraxtlari Usnea va moxlar yoki tuproq yuzasi Selaginella bilan qoplangandir. O’rta Er dengizi floristik oblasti . Shimol va janubdan floristik oblastning chegaralanishida ko’pgina olimlar aniq bir fikrga asoslansalarda, sharqiy va g’arbiy chegaralanishlarda olimlar qarashlarida turli xil fikrlar mavjuddir. Shuning uchun ham hozirgacha, bu floristik oblastning sharqiy va g’arbiy chegaralari to’la aniqlanmagan bo’lib, qadimgi qarashlarda ishlatilib kelingan Alfons de Kandol va Edmond Buasse tomonidan berilgan chegaralanishlarni olimlar ma’qul topadilar. Alfons de Kandol (1855) O’rta Er dengizi floristik oblastining chegaralarini Ispaniyadan to Suriyagacha, Marokkodan to Qora dengizgacha aniq belgilagan. Buassening «Sharq florasi» (1867) kitobida yozilishicha, chegaralanishlar o’zining o’simliklar dunyosi bilan belgilanishi zarur deb, sharqiy chegaralanishlarni aniq belgilab beradi. Shularga asoslanib, hozirgi chegaralanish qo’yidagicha bo’lib, Frantsiya, Apennin dengiz qirg’oqlari va Bolqon yarim orollari, O’rta Er dengizi orollari, Morokko, Shimoliy Jazoir, Falastin va Livanning ko’p qismi, G’arbiy Suriya, G’arbiy Anatoliya kiradi. Shuningdek, Qrimning janubiy tog’li o’lkalari va Kavkazning Qora dengiz sohillari ham floristik oblastning tarkibi hisoblanadi. Ba’zi hollarda chegaralanish Afg’oniston va O’rta Osiyogacha cho’zilib ketadi. O’rta er dengizi floristik oblasti uchun xos bo’lgan yagona endem oila Aphyllanthaceae va 150 endem turkum mavjuddir.

Floristik oblast o’zining iqlimi va tuproq sharoiti bilan o’ziga xos bo’lib, mintaqaning subtropik kenglikda joylashganligi va dengizning g’arbiy qismlaridagi juda katta maydonlarni tashkil etgan Evroosiyo yoki Afrikaning quruq sharoiti bilan belgilanadi. Iqlim sharoitining qishda yumshoq juda namli va yozda esa issiq quruq bo’lishi bilan boshqa mintaqalardan farq qiladi. Qishda shamol oqimining Islandiya ko’rfazidan Evropa materigi tomonga oqishi, ichkarilab janubga yo’naladi va tez-tez sodir bo’lib turadigan yog’ingarchilikka sabab bo’ladi. Yozda esa, bunga teskari bo’lgan hodisa kuzatilib, iqlim oqimi janubiy Evropadan tarqalib shimolga tomonga yo’naladi va natijada quruq subtropik iqlim vujudga keladi. Shimoli-g’arbiy mintaqalarda yozning quruq iqlimini Atlantika okeanining iqlimi ancha yumshatib turadi. Shuningdek, ancha kontinental iqlimli bo’lgan sharqiy mintaqalarda qurg’oqchilik juda ko’p bo’lib turishi kuzatiladi. Qishda sovuq bo’ladigan davr asosan kuzatilmaydi yoki issiq mintaqalardagi doimiy eng past harorat -1°S dan 1,2°S gacha qayd etilgan. Ba’zida, qishning sovuq kelishi ko’p o’simliklar maydonlarini (palmazorlar, tsitrusli o’simliklar maydonlari, qarag’ayzorlar, bananzorlar) sovuq urib ketishiga ham sabab bo’ladi. Umuman aytganda, floristik oblastning hududida havo haroratining o’rtacha yillik darajasi yuqori bo’lib, shimolda 13°S ni, janubda 20°S ni tashkil etadi. Eng sovuq davr yanvar oyibo’lib, o’rtacha oylik harorat shimoliy sohillarda 6,1°- 8,7°S, dengizdagi orollarda 10°- 11°S, janubiy va sharqiy mintaqalarda esa 9°S dan 13°S gacha atrofda bo’ladi. Shuningdek, ko’pgina klimatologlarning qayd etishlaricha, shimoliy sohillardagi mintaqalarda yanvar oyida sovuq havo oqimining oqib kelishi, bu joylarda (Italiya, Ispaniya, Atlantika) sovuq havo to’xtamini shakllantiradi. O’rta er dengizida yoz juda issiq bo’lib, o’rta oylik harorat iyul oyida Q21°dan Q25°S gacha, ba’zi rayonlarda esa Q27°S gacha ko’tariladi. Bu oylardagi o’rtacha maksimal harorat 35-40°Sni tashkil etadi. Yog’ingarchilikning miqdori asosan joyning dengiz sathidan balandligi bilan belgilanadi, ya’ni 300-400 m bo’lgan balandlikdagi tekisliklarda 500-1000 mm ni, dengiz sathidan yuqorilashgan sayin bu miqdor oshib boradi. O’rtacha yillik yog’ingarchilik

miqdori, dengiz sathidan 1500m balandlikda joylashgan rayonlarda 4600 mm ni, undan balandroqda joylashgan rayonlarda (Yugoslaviya tog’li rayonlarida) 6000 mm ni tashkil etadi. G’arbda esa, yog’ingarchilik miqdori ancha kam bo’lib, 1500-2800 m dengiz sathidan balandlikda joylashgan rayonlarda 1000 mm gacha etadi. Havoning nisbiy namligi asosan dengiz bo’yidagi rayonlarda ancha yuqori bo’lib, qishda 75-85% ni, yozda 50-60% ni tashkil etadi. Shimoliy Afrikadagi dengiz sohillarida havoning nisbiy namligi qish va yozda asosan o’zgarmaydi. E.P. Borisenkov va V.M. Pasetskiyning (1988) qayd etishi-cha (o’sha joydagi metereologlarning ma’lumotlaridan foydalanilgan), flo-ristik oblastning janubida havoning o’rtacha nisbiy namligi 55-65%, g’ar-bida 70-75%, shimolida 80% gacha va sharqida 70-80% ni tashkil etadi. O’rta Er dengizi floristik oblastining tog’li va tog’ oldi rayonlari asosan jigarrang tuproqlardan tashkil topgan. Bu tuproqlar gidrotermik (issiqlikni saqlash) xususiyatga ega. G’arbiy rayonlardagi aralash doimiy yashil yoki bargi to’kilib turadigan dub o’rmonlarida xira jigarrang tusli tuproqlar tarqalgan bo’lib, xarakteri bilan xira tusli o’rmon tuproqlari tuzilishiga o’xshaydi. Yog’ingarchilik ko’p kuzatiladigan g’arbiy mintaqalarda ishqor miqdori yuqori bo’lgan jigarrang tuproqlar tarqalgan bo’lib, bu tuproqlardagi karbonat kuchli yog’ingarchilik ta’sirida 1,0-1,5 m chuqurlik qatlamlargacha yuviladi. Floristik oblastning ancha qurg’oqchil bo’lgan hududlari, janubi-sharqiy qismida kserofit butalar assotsiatsiyalari tarqalgan bo’lib, bu hududlarni kul jigarrang tusli tuproqlar tashkil etadi. Bu tuproqlarda namlik miqdorining kamligi va organik moddalarning tuproq tarkibiga kam qo’shilishi yoki gumus miqdori (3- 4 %) bilan boshqa rayonlardagi tuproq xillaridan farq qiladi. Bu tuproqlardan iborat hududlar, arid (qurg’oqchil) rayonlarga o’tish yoki yog’ingarchilik ko’p bo’ladigan rayonlar bilan qurg’oqchilik ko’p bo’ladigan rayonlar o’rtasidagi ko’prik vazifasini o’taydi. Bu tuproqlardan tashqari, O’rta er dengizi mintaqasida o’ziga xos bo’lgan qizil tusli tuproqlar ham tarqalgandir. Bu xil tuproqlar asosan Yugoslaviya, Bolqon yarim orollari, Egey dengizi orollari va Isroilda kuzatiladi.

Ular morfologik tuzilishi jihatidan o’zining yuqori qatlamida 8-10 sm qalinlikda gumus, pastroqda 1-2 m qalinlikda esa to’q qizil tusli yupqa, gilli ishqor aralash qatlamni tashkil etadi. Ba’zi joylarda tuproq eroziyasi sababli, tuproq yuza qismidagi gumus miqdorining kamligi yoki umuman bo’lmasligi qayd etilgan. Bunday joylarni o’simliksiz keng maydonlar tashkil etgan. Floristik oblastning o’simliklar dunyosi xilma-xil bo’lib, ba’zi turlarning alohida rayonlardagina uchrashi kuzatilgan. Ya’ni, sharqiy hududlardagi o’simliklar kserofit xususiyatga ega bo’lib, g’arbiy hududlarda uchramaydi. Bulardan- Arbutus andrachne, Nerium oleander, Cedrus libani, Pinus pallasiana, Pistacia palaestina, Cupressus semperverens va boshqalarni keltirish mumkin. Asl O’rta Er dengizi florasiga xos bo’lgan o’simliklar shimoliy hududlarda uchraydi va ularga Colchicum neopolitanum, C. rovinciale, Fritillaria delphinensis, Crocus versicolor, Linaria monspessulana va boshqalarni ko’rsatish mumkin. O’rta er dengizi floristik oblastining hamma hududlari uchun xos bo’lgan bir qator o’simliklar ham mavjud bo’lib, ular Olea europaea, Quercus coccifera, Quercus ilex, Buxus sempervirens, Pinus nigra, Pinus halepensis, Celtis australis, Ficus carica, Colutea arborescens, Spartium junceum, Jasminium fruticans,Allium ampeloprasum, A. margaritaceum, Cistustus monspeliensis, Cistus salviaefolius va boshqalardir.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida qizilmiya (lakritso’) ildizini etishtirish va qayta ishlashni ko’paytirish chora tadbirlari to’g’risida» gi 2017 yil 15-maydagi PP-2970 sonli qarori. 2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent, ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 56 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 47 b. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 485 b. 5. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017.- 103 6. Bazilevskaya N. A. Teorii i metodo’ introduktsii rasteniy. –M.: izd. MGU, 1964. – S. 129-132. 7. Belolipov I. V. Opo’t introduktsii travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz): Avtoref. diss. … dokt. biol. nauk. - M.: 1983. –48 s. 8. Belolipov I. V. Introduktsiya travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz). –Tashkent, Fan, 1989. – 147s. 9. Belolipov I.V., Tuxtaev B.Yo., Qarshiboev H.Q. ―O’simliklar introduktsiyasi‖ fanidan o’quv qo’llanma. – Guliston, 2015. - 36 b. 10. Belolipov I.V., Qarshiboev X.Q., Islamov A.M. ―Toshkent shaxri sharoitida yovvoyi o’simliklarni introduksion o’rganishga oid metodik ko’rsatmalar‖. – Toshkent, 2017. - 12 b.

O'xshashlar

O’simliklarni himоya qilish

O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari

Defоliantlar, desikantlar va o’simliklarni o’sishini bоshqaruvchi mоddalar

O’simliklarni introduktsiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Introduktsiya fani tarixi

Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi