O’simliklarni introduktsiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Introduktsiya fani tarixi - Botanika - Referatlar

O’simliklarni introduktsiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Introduktsiya fani tarixi

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

O’simliklarni introduktsiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Introduktsiya fani tarixi Reja: 1. O’simliklarni introduktsiyasi tarixi 2. Fanning maqsad va vazifalari. 3. O’simliklar bioxilma-xilligini muxofaza qilishda fanning o’rni.

“Introduktsiya” atamasi lotincha “introductio” so’zidan olingan bo’lib, ―kirish‖, ―madaniylashtirish‖ ma’nosini anglatadi (Reymers, 1991; Karpin, 2004). Introduktsiya jarayoni inson tomonidan tanlab olingan o’simlik turini madaniylashtirishga qaratilgan maqsadli faoliyat hisoblanadi. Introduktsiya jarayonining tadqiqot ob’ektlari bo’lib mazkur joyda o’smagan yoki maxalliy tabiiy floradan tanlab olingan o’simlik (turkum, tur, kenja tur, nav va formalar) lar xizmat qiladi. Introduktsiya mazkur mintaqadagi o’simliklar tarkibini va genofondini kengaytirish hamda inson uchun kerakli bo’lgan o’simlik turlarini tanlab olish imkoniyatini beradi. Introduktsiya uzoq vaqt va kuch talab qiladigan jarayondir. U ma’lum region (hudud)da amalga oshiriladi. Foydali o’simliklardan foydalanish juda qadimdan ma’lumdir. Ammo, o’simliklarni foydalilik xususiyatlarini o’rganilishi va xalq tabobatida qo’llanilishi dastlab qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston, Yunoniston va Rimda keng tarqaldi. O’rta asrlarda foydali o’simliklarning halq tabobatida foydalanilishi O’rta Osiyoda, Kavkazda, arab davlatlarida keng yoyildi, ularni o’rganish, hatto madaniy o’simliklar sifatida o’stirish va etishtirish ehtiyoji ham tug’ila bordi. Mashhur yunon tabibi Gippokrat (eramizdan oldin 460-377y.) o’zining «Korpus Xippokratikum» asarida 236 xil foydali o’simliklarning xususiyatlarini bayon qilib berdi. Yunon olimlaridan Aristotel, uning shogirdi Teofrast foydali o’simliklarning xususiyatlari va ularning xalq tabobatida qo’llanilishini ilmiy jihatdan asoslab berdilar va ko’p ma’lumotlar qoldirdilar. Shuningdek, qadimiy Rimda mashhur tabib K. Galen (Jolinus, eramizdan oldin 130-200 y) tabiiy fanlar sohasida 131 ta ilmiy asar yozgan va bu asarlarida 304 tur shifobaxsh o’simliklar xususiyatlarini tabobatda qo’llash usullarini bayon qilgan. So’ngra, tabobat ilmida foydali o’simliklarning xususiyatlarini o’rganish va ulardan foydalanish Osiyo mamlakatlari, Hindiston, Tibet, Xitoy, Turon va arab davlatlariga kirib keldi. «Yajur-veda» («Hayot haqida fan») foydali o’simliklar haqida yozilgan qadimiy hind asaridir.

Sharqning mashhur olimlari Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Abu-Bakr Zakariya ar-Roziy, Abu Rayhon al Beruniy, Arabmuhammadxon Abulg’ozixon, Abu Mansur Buxoriylar ham xalq tabobati ilmida dori-darmon bo’la oladi-gan o’simliklarning xususiyatlari, ta’sir doirasini yana bir karra kengroq tasvirladilar. O’rta Osiyoning mashhur olimi Abu Ali ibn Sinoning faoliyati tabobat ilmida jahonshumul bir davrni boshlab berdi. Abu Ali ibn Sino «Al-qonun» asarida 900ga yaqin o’simlikning shifobaxsh xususiyatlari va ularni ishlatish usullari to’g’risida ma’lumot keltiradi. Uning shogirdlari Sharafuddin Yusuf Iloqiy, Abu Sodiq Mutatabbib va Jurjoniylar tabobat ilmida ustozlarining ishini davom ettirdilar va mahalliy sharoit uchun xos bo’lgan foydali o’simliklarning tabobatda foydalanish ilk qo’llanmalarini qoldirib ketdilar. Ularning davomchilari sifatida, rus olimasi A.F. Gammerman (1926, 1942, 1984) ning dorishunoslik-farmakognoziya fanini ravnaq topishida xizmatlari katta bo’ldi. U O’rta Osiyo (ayniqsa O’zbekiston) dagi foydali o’simliklarni o’rganib, dorishunoslar uchun qo’llanma «Farmakognoziya kursi» ni yozdi. A.P.Orexov (1881-1932) o’simliklar tarkibidagi alkaloidlarni o’rgandi. Uning shogirdlari O.S.Sodiqov va S.Yu.Yunusovlar foydali o’simliklarning ximiyaviy tarkibini aniqlashda ko’pgina ishlarni amalga oshirdilar O’simliklar introduktsiyasining asoschisi A. Gumboldt deb hisoblanadi (Bazilevskaya, 1964). U 1805 yili o’simlikni vatanidan boshqa joyga ko’chirishda yangi joyning 0 o S dan yuqori harorat yig’indisi o’simlik o’sgan joydan kam bo’lmagan hollarda ijobiy natija berishini aytadi. Shuningdek u o’simlikni bir iqlim sharoitidan boshqa iqlim sharoitiga o’tkazishda oraliq joylarda o’stirib, asta-sekin bosqichma-bosqich moslashtirib borish lozim degan fikrni bildiradi. A. Dekandol (1855) o’simlik turiga qarab harorat yig’indisini aniqlashda o’simlikning rivojlanishi uchun eng minimal holda Q5 o S va undan yuqori harorat talab qilinishini e’tiborga olish kerak deb hisoblaydi. Rossiyada iqlimlashtirish ishlari 19 asrning o’rtalarida boshlandi. 1860 yili ―Akklimatizatsiya‖ jurnali chop etila boshlandi. Bu ishlarning boshida turgan

A.N. Beketov (1896) ning ta’kidlashicha, o’simlikni yangi joyda iqlimlashdi deb hisoblash uchun u reproduktsiya jarayonini to’liq o’tashi va etilgan urug’ berishi lozim bo’ladi. O’simliklar introduktsiyasi fanining rivojlanishiga, uning ilmiy –nazariy asoslarini yaratishda rus olimlaridan I.V. Michurin, M.I.Ivanov, N.N. Vavilov, V.P.Maleev, N.A. Avronin, M.V.Kultiasov, N.P. Bazilevskaya, K.A. Sobolevskaya, V.I. Nekrasov va boshqa olimlar katta hissa qo’shdilar. O’zbekistonda o’simliklar introduktsiyasi bo’yicha diyormizning etakchi introduktor olimlari N.F. Rusanov, T.I. Slavkina, A. Usmanov, I.V. Belolipov, Yu.M. Murdaxaev, N.F. Rusanov, L. Yoziev, B.Yo.Tuxtaev va boshqalar tomonidan qator o’simlik oilalari va turkumlarining vakillarini madaniylashtirishga qaratilgan muvaffaqiyatli ishlar amalga oshirildi. Hozirgi kunda bu sohadagi ishlar asosan O’zbekiston Fanlar akademiyasi Botanika instituti Botanika bog’ida davom ettirilmoqda. O’simliklar introduktsiyasi fani botanika, o’simlikshunoslik va dehqonchilik fanlari chegarasida yuzaga kelgan sintetik fan hisoblanadi. U o’simlikni yangicha sharoitda o’rganadi. O’simlikdagi biologik va fiziologik jarayonlarni o’rganishda xilma-xil tekshirish metodlarini qo’llash talab etiladi. Foydalanilayotgan tadqiqot metodlarning o’z o’rnida to’g’ri qo’llanishi ob’ektiv va aniq natijalar olishni kafolatlaydi. O’simliklar introduktsiyasi sintetik fan bo’lgani tufayli o’simliklardagi biologic jarayonlarini o’rganishda qator biologik fanlar, jumladan o’simliklar fiziologiyasi, o’simliklar embriologiyasi, o’simliklar tsitologiyasi, o’simliklar ekologiyasi, fitotsenologiya, antekologiya, karpologiya, urug’shunoslik, o’simlikshunoslik kabi fanlarning tekshirish metodlaridan ham keng foydalaniladi. O’zbekiston bioxilma-xilligi muhofaza qilish va oziq ovqat xavfsizligini ta’minlashda o’simliklar introduktsiyasining roli juda katta hisoblanadi. O’simliklar introduktsiyasi fanining maqsadi talabalarga Respublikamiz sharoitida introduktsiya qilinayotgan foydali, oziq-ovqat, em-xashak, manzarali hisoblangan istiqbolli noan’anaviy o’simlik turlarit haqida tushuncha berish,

hozirgi zamon botanika fanining talablariga muvofiq introduktsiya tarixi, muammolari, istiqbollari, iqlimlashtilayotgan o’simlik turlari, ularning bioekologik xususiyatlari, xalq xo’jaligidagi ahamiyati haqida ta’lim berishdan iborat. Fanning asosiy vazifasi talabalarga chet el florasidan itroduktsiya qilinayotgan o’simliklarning tabiiy sharoiti, introduktsiya qilinayotgan o’simliklarning ko’paytirish usullari introduktsiya qilinayotgan va iqlimlashtirilayotgan o’simliklarning o’sishi, rivojlanishi, fiziologik jarayonlari, er yuzida tarqalishi, ekologik va xalq xo’jaligidagi ahamiyatini muhim introduktsiya qilingan o’simliklar navlarinim yaratishda O’zbekiston olimlarining o’rnini o’rganishdan iborat. Fanda qo’llaniladigan terminlar: Introduktsiya-iqlimlashtirish-moslashtirish ma’lum o’simlik turi yoki navini boshqa mamlakatga keltirib iqlimlashtirish. Introdutsent-iqlimlashtirilgan o’simlik. Introduktor-iqlimlashtirish bilan shug’unlangantadqiqotchi yoki olim. Rentroduktsiya-Boshqatdan iqlimlashtirish tabiiylashish. Introduktsiya maqsadi: O’zbekiston turli iqlim va tuproq sharoitlariga foydali va dorivor o’simliklarni turlarni tanlash, o’stirish imkoniyatlarini aniqlash va bioekologik xususiyatlarini o’rganish xamda ularning ekin maydonlarini barpo etish va xom ashyo ba’zalarini yaratish. Introduktsiyaning maqsad va vazifalarini foydali o’simliklar introduktsiyasi miolida ko’rib chiqamiz. Respublikamizda ham mahalliy foydali va dorivor o’simlikshunoslikni rivojlantirish sohasida ko’pgina ilmiy va amaliy ishlar bajarilmoqda. Dori-darmon ishlab chiqarish tarmog’ining o’simliklar xom-ashyosiga bo’lgan talabi imkon darajasida qondiriladi. Bu talab ikki yo’nalishda amalga oshiriladi: 1. O’zbekiston florasiga mansub bo’lgan foydali o’simliklardan oqilona foydalanish, zahiralari kamayib ketayotgan turlarni ko’paytirish va madaniylashtirish.

2. Chet el florasiga mansub bo’lgan foydali o’simliklarni mahalliy sharoitga introduktsiya qilish, ularning bio-ekologik xususiyatlarini o’rganishga etishtirish usullarini ishlab chiqib, plantatsiyalar barpo etish. Amalga oshirilgan ilmiy va amaliy ishlar asosida tog’, tog’ oldi adirliklari va sug’oriladigan maydonlarda foydali o’simliklar o’stirish, ko’paytirish va etishtirish usullari ishlab chiqildi va ixtisoslashtirilgan xo’jaliklarga tavsiyanomalar berildi. Respublika Vazirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasi tibbiyot va dori-darmon ishlab chiqarish tarmoqlarini davlat muhofazasiga olish» (1996) qarorida ta’kidlanganidek, mahalliy floraga mansub bo’lgan foydali o’simliklarni asrash va ularni madaniy holda ko’paytirish kerak. Shuningdek, chet el florasiga mansub bo’lgan foydali o’simliklarni mahalliy sharoitga introduktsiya qilishni amalga oshirish dolzarb muammodir. Bu o’z navbatida respublika farmatsevtika sanoatining chetdan xom-ashyoni sotib olish (import) muammosini xal etish bilan birga, zarur bo’lganda xom- ashyoni chetga sotish (eksport) imkoniyatini yaratadi. 2000 yilda respublika farmatsevtika sanoati «O’zfarmkontsern», O’zbekiston Respublikasi Davlat fan va texnika qo’mitasining № 2 (11. 03. 2000 y.) qaroriga muvofiq, o’z tasarrufidagi ishlab chiqarish korxonalarida tabiiy foydali preparatlarni yaratish va ularni ko’paytirishda kerakli xom-ashyoni mahalliy sharoitda etishtirish sohasida ish boshladi. Introduktsiya vazifalari: – foydali o’simliklarni turli iqlim sharoitlariga introduktsiya qilish (bioekologik xususiyatlarini va rivojlanish ritmini o’rganish); – foydali o’simliklarning moslashish darajasini aniqlash va istiqbolli turlarini tanlash; –foydali o’simliklar ekin maydonlarini yaratish; – bioekologik xususiyatlarini aniqlash; – foydali o’simliklarni introduktsion tahlil qilish; -foydali o’simliklarni introduktsion baholash;

Nazariy va amaliy ahamiyati: -foydali o’simliklarni bioekologik xususiyatlarini o’rganiladi. -foydali o’simliklar itroduktsion tahlil va introduktsion baholanadi. -introduktsiya qilingan foydali o’simliklarning istiqbolli turlari tanlanadi va ishlab chiqarish uchun joriy etiladi. -o’simliklar bioxilma-xilligini boyitish va saqlab qolishga xizmat qiladi. Masalan foydali o’simliklarni introduktsiyasi ixtisoslashgan o’rmon xo’jaliklariga joriy etilgan. Xususan, Namangan viloyatida - ―Ibn Sino‖, Qashqadaryo viloyatida - ―Qo’shtol‖ dorivor o’simliklar etishtirish uchun ixtisoslashgan xo’jaliklari, Toshkent va Sirdaryo viloyatlarida - ―dorivor o’simliklar‖ MChJ va ―Zamona - Rano‖ xususiy korxonasi, Navoiy viloyatida - ―Jabbor‖ xususiy korxonasi, Buxoro viloyatida -―Muhammad al-Alizoda‖ xususiy korxonalaridir. Hozirgi vaqtda bu xo’jaliklarda dorivor o’simliklar ekilgan umumiy maydon 181 gektar ni tashkil etadi. Vazirlar Mahkamasi tomonidan ― 2019-2028 yillar davrida O’zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlash strategiyasini tasdiqlash to’g’risida” qarori qabul qilindi. Bu qaror bilan tasdiqlangan ―2019 — 2028 yillar davrida O’zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlash strategiyasi‖da biologik xilma-xillikni saqlash va undan barqaror foydalanishni ta’minlash, muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarni rivojlantirish va kengaytirish, tabiiy ekologik tizimlarning tanazzulga uchrashi sur’atlarini pasaytirish, hayvonlar va o’simliklarning kamyob va yo’qolib borayotgan turlarini qayta tiklashga qaratilgan ustuvor vazifa sifatida o’simliklarning kamyob va yo’qolib borayotgan turlarini tiklash tadbirlarini amalga oshirilishi nazarda tutilgan.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasida qizilmiya (lakritso’) ildizini etishtirish va qayta ishlashni ko’paytirish chora tadbirlari to’g’risida» gi 2017 yil 15-maydagi PP-2970 sonli qarori. 2. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent, ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 56 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 47 b. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017. - 485 b. 5. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - ―O’zbekiston‖ NMIU, 2017.- 103 6. Bazilevskaya N. A. Teorii i metodo’ introduktsii rasteniy. –M.: izd. MGU, 1964. – S. 129-132. 7. Belolipov I. V. Opo’t introduktsii travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz): Avtoref. diss. … dokt. biol. nauk. - M.: 1983. –48 s. 8. Belolipov I. V. Introduktsiya travyanisto’x rasteniy prirodnoy floro’ Sredney Azii (Ekologo-introduktsionno’y analiz). –Tashkent, Fan, 1989. – 147s. 9. Belolipov I.V., Tuxtaev B.Yo., Qarshiboev H.Q. ―O’simliklar introduktsiyasi‖ fanidan o’quv qo’llanma. – Guliston, 2015. - 36 b. 10. Belolipov I.V., Qarshiboev X.Q., Islamov A.M. ―Toshkent shaxri sharoitida yovvoyi o’simliklarni introduksion o’rganishga oid metodik ko’rsatmalar‖. – Toshkent, 2017. - 12 b.

O'xshashlar

Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi

Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani, maqsadi, vazifasi va o'rganish uslublari, rivojlanish tarixi

O’simliklarni himоya qilish

O’simliklar introduktsiyasining nazariy va metodologik asoslari