Ebriogenez. Urug`langan tuxum hujayraning bo`linishi - Botanika - Referatlar

Ebriogenez. Urug`langan tuxum hujayraning bo`linishi

Yuklangan vaqt:

06.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1426.5 KB

Ko'chirib olish

Ebriogenez. Urug`langan tuxum hujayraning bo`linishi Reja : 1. Ikki pallali o`simliklar murtagining rivojlanishi 2. Bir pallali o`simliklar murtagining rivojlanishi 3. Murtak normal rivojlanishining buzilishi 4. Urug` va mevani hosil bo`lishi 5. Partenokarpiya

Embriolog olimlarning embriogenez jarayonini o`rganishdagi urinishlari boshqa yo`nalishdagilarga qiyoslaganda ozroq. Shunga qaramay bunday tadqiqotlarning ahamiyati beqiyos darajada katta. Embriogenez jarayonini, avvalo uning dastlabki davrlarini o`rganish o`simliklar sistematikasi, filogenezidagi muammoli masalalarni hal etishda, hamda embriologiya oldida turgan asosiy masalalardan biri – tizimlishtirish jarayonlarini hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Embriogenez bo`yicha XIX asrning o`rtalariga kelib embriologiya sohasida erishilgan yutuqlar embrional tip rivojlanishlarning klassifikatsiyasi uchun asos bo`ldi. Rivojlanib shakllanayotgan murtakni morfologik xususiyatlari, embrional tiplarning tavsiflari ularning klassifikatsiyasiga doir xorijda, respublikamizda yuqori darajada ilmiytadqiqot ishlari olib borilgan. Bu borada diqqatga sazovor ishlar R.Suej (1948) tomonidan amalga oshirilgan bo`lib, u yopiq urug`li o`simliklarning ko`plab turlarida murtakning rivojlanishi va unga doir qonuniyatlarni aniqlagan. Bir pallali o`simliklarning murtakini kelib chiqishi, ya’ni uning hosil bo`lishi va rivojlanishi embriogenezning asosiy masalalaridan biri sifatida hozirgi kungacha ko`pchilik olimlar tomonidan muhokoma qilib kelinmoqda. Bu borada ko`plab tadqiqotlar tabaqalashmagan murtakning morfologiyasini o`rganish bilan bir qatorda murtakni rivojlanish darajalari hamda o`simlik o`sayotgan muhitda urug`ni yetilish davridagi aloqadorliklariga shuningdek o`simliklarning filogeniyasi ham hisobga olingan. Murtakni in vitro usulida o`stirib o`rganish borasidagi ilmiy tadqiqotlar katta nazariy va amaliy ahamiyatga bo`lib, duragay murtakni keng miqyosda tajribada o`rganish natijasida g`alladoshlarning o`zaro uzoq formalarida tabiiy sharoitda o`sayotganlarida olinmagan natijalar olingan. O`stirish usuli seleksionerlarning oldida katta imkoniyatlar yaratadi. Bu usulda o`zaro chatishmaslik va duragay o`simliklarni olish, mos kelmagan hollarda ham chatishtirishni amalga oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Murtakni sun’iy oziq muhiti sharoitida o`stirilganda, uning morfologik, fiziologik o`zgarishlari va

rivojlanishlarini batafsil o`rganish imkoniyatlari yaratiladi. Zero bu ishlar ilmiy tadqiqotlarni boshqarib boriladigan sharoitda amalga oshiriladi. Proembrional bosqich murtakni hosil bo`lishi zigotani bo`linishidan boshlanadi. Buning uchun zigota avvalo to`liq darajada yetilishi lozim. Yetilish uchun unda bir qator morfologik va biokimyoviy o`zgarishlar ro`y berishi, natijada murtak xalta ancha kattalashadi. Zigotada tuxum hujayraga nisbatan endoplazmatik to`rning membranalari soni, Golji apparatining faolligi oshadi, polisomalar vujudga keladi. Zigota simmetriyaga o`qiga ega bo`lib, qutublilik qonuniyati asosida rivojlanadi. Zigotadagi qutublilik hossasi o`simliklar va hayvonlar uchun xarakterli belgi hisoblanib, unda aniq tashqi morfologik va ichki fizologik qutbiyligi oqibatida yuzaga keladi. Morfologik qutubiyligi uning yuqori qismida nisbatan mo`lroq sitoplazmada – yadro uning pastki oz qismli sitoplazmada esa – vakuol joylashgan. Fiziologik qutublilik moddalarning almashinuvidagi tezlikda ifodalanadi. Zigotaning yuqorigi – apikal tomonida moddalar almashinuvi jadalroq, pastki – bazal qismida esa sekinroq sodir bo`ladi. Zigotaning birinchi bo`linishi ko`ndalang to`siq hosil bo`lishi bilan amalga oshishi natijasida apikal, boshqacha aytganda terminal va bazal hujayralardan iborat ikki hujayrali proembrio hosil bo`ladi. Keyinchalik apikal va bazal hujayralar bo`linishi natijasida bir ustun qavat holida joylashgan hujayralar hosil bo`ladi. Shu qavatni hosil qilib joylanishi keyinchalik murtak to`qimalari va organlarini yuzaga kelishidagi tabaqalashuvda katta ahamiyat kasb etadi. Ikki pallali va bir pallali o`simliklarning murtagini rivojlanishining dastlabki bosqichida ular o`zaro ancha o`xshash tuzilgan. M.S.Yakovlevaning fikricha, murtakning dastlabki ya’ni proembrio davri embrional rivojlanishining eng konservativ bosqichi hisoblanadi. Bu davr filogenetik jihatidan o`zaro uzoq bo`lgan yopiq urug`li o`simliklarda ham mutloq bir xil tarzda bo`ladi. Proembrio rivojlanishining tugallanishi sharsimon proembrioda embriodermani yuzaga kelishi bilan bo`ladi. Undan keyin murtakni shakllanishi boshlanadi va uning organlarga tabaqalashuvi bilan tugaydi.

IKKI PALLALI O`SIMLIKLAR MURTAGINING RIVOJLANISHI Gulli o`simliklar murtagi tuzilishi va rivojlanishida umumiy o`xshashlik ko`p bo`lsa ham, ayrim tomonlari bilan bir-biridan farq qiladi. O`simliklar sitoembriologiyasi fanida murtakning rivojlanish tiplari bo`yicha turli xil klassifikatsiyalar mavjud. Bunday klassifikatsiyalar dastlab K.Shnarf tomonidan (1929), keyin R.Suej (1938) va D.Djogansen (1950) tomonidan taklif etilgan. Bu klassifikatsiyaning asosiga murtak xaltaning rivojlanishlaridagi to`rt hujayrali proembrioni yuzaga kelishi va undagi har bir hujayrani murtakning asosiy qismlarini yuzaga kelishidagi ishtiroki turadi. K.Shnarf klassifikatsiyasi R.Suej olgan ma’lumotlar asosida yaratdi. U ikki pallli o`simliklarda murtak rivojlanishining 5 xil tipi uchrashini ko`rsatib, uni uchraydigan oilalar nomi bilan ataydi (33-rasm): Barcha tiplar uchun umumiy bo`lgan zigotani birinchi bo`linishidan keyin ko`ndalang to`siqni bir xilda hosil bo`lishi natijasida apikal va bazal hujayralar hosil bo`ladi. Bu hujayralar keyingi rivojlanishida murtak qismlarini hosil bo`lishida ishtirok etadi. Ikki pallali o`simliklarning biz yuqorida qayd etgan beshta oilasiga mansub rivojlanish tiplarini qisqacha bayon qilib chiqamiz.

rasm. Murtakning rivojlanish tiplari (Schnarf, 1929): a-Cruciferae tipi; bAsteraceae tipi; v-Solanaceae tipi; g-Chenapadiaceae tipi; d-Caryophyllaceae tip Cruciferae – tipida to`rt hujayrali proembrioni hosil bo`lishida ko`ndalang to`siq apikal hujayrada uzunasiga, bazal hujayrada ko`ndalangiga hosil bo`ladi. Murtakning asosiy qismlari bo`lgan urug`palla, urug`pallani ostki qismi, poya va

ildiz boshlang`ichlari apikal (sa) hujayradan rivojlanadi. Bazal (sv) hujayradan osilma sop va gipofiz rivojlanadi (rasm, a) Asteraceae- tipida apikal (sa) hujayra uzunasiga. bazal (sv) hujayra ko`ndalangiga bo`linadi. Cruciferae tipidan bu tip apikal va bazal hujayralar murtakning asosiy qismlarini rivojlanishida ishtirok etishi bilan farqlanadi. Apikal (sa) hujayradan urug`pallalar hosil bo`ladi. Urug`palla osti, ildizcha va osilma sop bazal (sv) hujayradan hosil bo`ladi (rasm, b). Solanaceae – tipda proembriondagi apikal va bazal hujayralar o`zaro ko`ndalang to`siqlar bilan ajraladi. Murtakning asosiy qismlari apikal (sa) hujayradan hosil bo`ladi. Bazal (sv) hujayradan faqat osilma sop va gipofiz yuzaga keladi (rasm, v). Chenapadiaceae – tipi Solanaceae tipdagidek bazal va apikal hujayra ko`ndalangiga bo`linadi, lekin har ikkalasi ham murtakning asosiy qismlarini hosil qilishda ishtirok etadi (rasm, g). Caryophyllaceae – tipida murtakning hamma qismlari apikal (sa) hujayradan hatto osilma sop ham (sa) hujayradan hosil bo`ladi. Bazal hujayra umuman bo`linmaydi va osilma sop tarkibida qoladi (rasm, d). D.Djongansen (1950) klassifikatsiyasi K.Shnarf klassifikatsiyasidan bir muncha farq qilib, faqat ikki pallalilarnigina emas, balki bir pallali o`simliklarni ham qo`shadi. Uning fikricha, murtakni rivojlanishi juda o`xshash tarzda o`tadi. Shu boisdan alohida rivojlanish tipi sifatida ajratish shart emas, deb hisoblaydi. D.Djongansen har ikkala guruh o`simliklar uchun murtakni rivojlanishini olti tipga bo`ladi. K.Shnarf klassifikatsiyasidan farqi Cruciferae tipini Onagrad tip sifatida ifodalaydi va yangi Piperad tip atamasini qo`shadi. Murtakning rivojlanish tiplarini osonroq tushinish uchun murtakning rivojlanish tiplarini quyidagicha ifodalaydi. І . Zigota uzunasiga to`siq bilan bo`linadi – Piperad tipi. ІІ . Zigota ko`ndalang to`siq bilan bo`linadi. A. Terminal hujayra uzunasiga bo`linadi.

1. Bazal hujayra murtakning Onagrad tipida rivojlanishida ishtirok etmaydi yoki ishtiroki kam. 2. Bazal va terminal hujayralar murtkning Asterad tip rivojlanishida bir xil darajada ishtirok etadi. B. Terminal hujayra ko`ndalangiga bo`linadi. Bazal hujayra murtak rivojlanishida yetarli ishtirok etmaydi. a) bazal hujayra bo`linmaydi va bir hujayraligicha qoladi. b) bazal hujayra ikki yoki bir necha hujayradan iborat Solanad tipdagi murtakni hosil qiladi. Bazal hujayra Chenopodiad tip murtakni hosil bo`lishida u yoki bu darajada ishtirok etadi. Onagrad – tipni murtak rivojlanishining eng sodda tipi deb hisoblaydi. Olti tipning har birida D.Djongansen ozmi ko`pmi variatsiya – xilma-xilliklarni ajratadi. Ular quyidagilar: 1. Piperad tip variantlari: Balanospora, Scabiosa, Dendrophtoe. 2. Onagrad tip variantlari: Capsella, Sonerila, Euphorbia, Myosurus, Lythrum, Alissum, Mentha, Veronica, Lotus, Trifolium, Catalpa, Ruta, Lilium, Heloniapsis, Jancus. 3. Asterad tip variantlari: Erodium, Polygonum, Urtica, Lamium, Senerio, Oxalis, Muscari, Penarea. 4. Sordari tip variantlari: Hyoscyamus, Nicotina, Physalis I. II. III Datura, Papaver, Sherardia, Linum, Hydnora. 5. Chenopodiad tip variantlari: Chenopodium, Polemonium, Myosotis. 6. Caryophyllard tip variantlari: Sagina, Vaccaria, Hypecoum, Corydalis, Sedum, Medicago, Myrio-Phyllum, Drosera, Fumaria, Ruppia, Sgittaria, Zannichellia, Aglaonema. D.Djongansen ma’lumotlariga ko`ra, eng ko`p tarqalgan Onagrad -tipi 58 oilaga mansub filogenetik sistemaning turli sistematik guruhlardagi o`simliklarda tarqalgan.

Eng kam tarqalgan Piperad – tipi 7 oilaga mansub turkum o`simliklarda uchraydi. Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko`rsatadiki, bir oila va tartibga mansub turkum o`simliklarda murtak xalta rivojlanishining faqat bitta tipi emas, ikki, uch va hatto to`rtta tipi uchraydi. K.Shnarf va D.Djongansen keltirgan murtak xalta rivojlanish tiplaridan tashqari murtakning taraqqiy etishini M.S.Yakovlev (1958) tomonidan kashf etilgan Paleniaceae tipi ham mavjud. Paleniaceae tipida zigotaning birinchi bo`linishi va keyingi bo`linishlaridan yuzaga kelgan yadrolarning orasidagi ko`ndalang to`siq devorlar yuzaga kelmaydi, ko`p yadroli senetsit hosil bo`ladi. Keyinchalik yadrolar orasida hujayra devori yuzaga keladi va uning ayrim joylarida murtaklar shakllana boshlaydi. Bu murtaklardan bittasi yetuk darajaga yetadi, qolganlari parchalanib ketadi. Qaysi tipda rivojlanish bo`lmasin, murtak shar, yumaloq ko`rinishga kelganida tabaqalanish boshlanadi. Murtakni asosiy qismida osilma sop yaqinida gipofizisning hujayralari shakllana boshlaydi. Keyinchalik ildiz po`stlog`i hujayralarining boshlang`ichi hosil bo`ladi. Murtak gipofizisning qarama-qarshi tomonidan epifiz hujayralari shakllana boshlaydi. Uning hujayralaridan epidermis va poya po`stlog`ining boshlamasi yuzaga keladi. Murtakning urug`palla hosil bo`ladigan qismida poya ishtirok etadi. Urug`pallaning ostida gipokotil ya’ni ildiz bo`yni va ildizni boshlamasi tabaqalashib yuzaga keladi. Murtakning tashqi tabaqalashuvlari bilan bir vaqtda ichki murtakning ikkita to`qimasi: tashqi-tunika va ichki-korpus asos yuzaga kela boshlaydi. Tunikadan keyinroq epidermis shakllanadi. Korpus asos to`qimadan voyaga yetgan o`simlikning markaziy o`zak (silindr) va po`stloq hosil bo`ladi. Sharsimon ko`rinishdagi murtakni rivojlanish davrida uning uchki qismi asta- sekin tig`izlashib keyinroq tez o`sib yon qismlarga aylanadi. Bunday holat murtakning yon qismlarida kelgusida urug`pallani hosil qiladigan bo`rtiklarni paydo bo`lishiga olib keladi. Urug`palla asta-sekin uzaya boshlaydi, ularning orasida o`sish nuqtasi shakllanadi. Shu bilan bir paytda ildiz ham o`sadi, unda ildiz yopqichi hosil bo`ladi.

Shunday qilib, ikki pallali o`simliklarning yetilgan murtagida quyidagi: ildiz, ildiz qinchasi, urug`palla osti (gipokatal), urug`pallalar va ularning orasida o`sish nuqtasi bo`ladi. BIR PALLALI O`SIMLIKLAR MURTAGINING RIVOJLANISHI Bir pallali o`simliklarda murtak rivojlanishining boshlang`ich bosqichi Asteraceae tipni eslatadi. Rivojlanishning keyingi bosqichlari va ayniqsa, yetilgan murtak ikki pallali o`simliklardagi hech qaysi tip rivojlanishi bilan o`xshashlik belgilarini hosil qilmaydi. Boshoqli o`simliklardagi murtakni o`ziga xosligi ulardagi quyidagi belgilar bilan farqlanadi. 1) qalqon, 2) koleoptil, 3) epiblast va koleoriza. Bir tipli o`simliklarda murtak quyidagicha hosil bo`ladi: zigota ko`ndalang to`siq bilan apikal va bazal hujayraga bo`linadi. Apikal hujayra keyin uzunasiga, bazal hujayra esa ko`ndalangiga bo`linadi. Bir necha martta bo`linishlardan keyin apikal hujayradan koleoptilning bir qismi va urug` palla hosil bo`ladi. Murtakning yagona yirik plastinka ko`rinishidagi urug`palla bargi qalqon deyiladi. Qalqon yoni yordamida murtak endosperm to`qimasidan oziq moddalarni shimadi. Apikal hujayradan epiblast ham hosil bo`ladi. Epiblastni bir qator mutaxassis tadqiqotchilar rivojlanmay qolgan ikkinchi urug`palla deb hisoblashadi. Biroq ko`proq embriolog olimlar epiblastni urug`palla deb emas, murtak asosidagi koleoriza yoki qalqonning o`simtasi yoxud murtakni tagi qiyshayishidan yuzaga kelgan bo`rtma deb qarashadi. Bazal hujayradan poya boshlamasi koleoptilni qolgan qismi gipokatil ildizni hosil qiladigan boshlama koleoriza va osilma sop yuzaga keladi. Bir pallali o`simliklardagi yetilgan murtak quyidagi organlardan: 1. qalqon, 2. koleoptil o`rama barg, 3. birinchi bargchalar, 4. poyani yuzaga keltiradigan hosili, 5. gipokotil, 6. epiblast, 7. bitta yoki bir nechta yopchi bo`lgan ildizchalar, 8. koleoriza ildizchalar atrofdagi pardasimon yopqichdan iborat (rasm).

rasm Triticum aesticum murtagining tuzilishi va rivojlanishi (PoddubnayaArnoldn, 1976): a-ye- ikki hujayrali, to`rt hujayrali, ko`p hujayrali murtak; j-zurug`palla rivojlanishining dastlabki bosqichi; i-m-murtak qismlarining rivojlanishi; n-yetilgan murtak. Yetilgan donning ko`p qismida endosperm uning bir uchida murtak joylashadi. Bir pallali o`simliklarda murtakning kelib chiqishi va uning shakllanishini izohlab berish, embriogenez bilan shug`ullanayotgan mutaxassislarning oldida turgan asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Tabiatda ikki urug` pallali o`simliklar bir urug` pallali o`simliklarga nisbatan ko`p uchraydi. Ko`pchilik mutaxassislar ikki urug` pallali o`simliklarni sodda- primitiv, bir urug` pallali o`simliklarni esa yuksakprogressiv tip deb qarashadi. Bir pallalilarni kelib chiqishi haqidagi g`oyani tadqiqotchilar sinkatiliya ya’ni ikkita urug`pallani qo`shilib o`sishi va geterokatiliya sifatida bayon etishgan. Bu har ikkala g`oyalar orasida ikkinchisi keng qo`llanila boshlagan. Shunga ko`ra, hozirda bir pallali o`simliklardagi murtak ikkita urug`palladan bittasini rivojlanmay qolishdan yuzaga kelgan, deb hisoblanadi. Va nihoyat, bir pallali o`simliklardagi ikkinchi urug`palla hatto hosil bo`lmagan degan tasavurlar

ham bor. Bu nazariyani M.S.Yakovlev (1971) ifodalab, rivojlanayotgan murtakning uchki qismida ikkita urug`pallani hosil bo`lishiga olib keladigan boshlamani o`rniga bir pallali o`simliklarda bitta urug`palla hosil qiluvchi murtak paydo bo`ladi. Bitta urug`palla proembrioning apikal qismini hamma hujayralaridan hosil bo`ladi. Murtak ultrastrukturasi. Murtakni o`rganish asosan, oddiy mikroskoplar yordamida amalga oshirilganligi tufayli uning ultratuzilishi haqidagi ma’lumotlar yetarli emas. Proembrioni yuzaga kelishida uning hujayralarida ribosomalar, mitoxondriyalar, diktosoma va boshqa organoidlarning soni ortganligi kuzatilgan. Proembrio hujayralari ham odatdagi meristema hujayralarining tuzilishidan farq qilmaydi (rasm). Yetilgan murtaklarning hujayralarida ularning ultratuzilishidagi farqlar sitoplazmani ayrim nozik tuzilmalarini o`zgarishi, bir qator organellalarning ichki tuzilishida xususan leykoplastlarda stroma va lamellalar yo`qoladi. Mitoxondriyalar bo`kkanday ko`rinish hosil qiladi. Xloroplastlarda granulalar yo`qoladi, endoplazmatik to`r mayda pufakchalarga bo`linib ketadi. Bunday o`zgarishlar yetilgan murtaklarning ultratuzilishida kuzatilgan. Murtakni yetilish davrida sodir bo`ladigan o`zgarishlar anomal o`zgarishlar deb emas, ularning suvsizlanishi o`zida chidamlikni hosil qilishidagi fiziologik o`zgarishlar deb qaraladi. Embriolog mutaxassislar tomonidan murtakni biokimyoviy tomonlari ham o`rganilgan. Murtak rivojlanishining dastlabki davrlari biokimyosi haqida ma’lumotlar yetarli emas. Shunga qaramay murtakning rivojlanishini dastlabki davrlarida oqsillar sintezi kuzatilishi murtakni o`sishi, uni shakllanishi va bo`linishida ishtirok etadi.

rasm. Capsellaning ikki hujayrali murtagi (Schulz, Jensen, 1968); BX – bazal hujayra, AX – apikal hujayra O`sayotgan murtakda ko`p miqdorda nuklein kislotalar va aminokislotalarning borligi aniqlangan. Aminokislotalar murtak rivojlanishida nafaqat trofik vazifani shuningdek, murtakning o`sishida va shakllanishida stimullovchi ahamiyati molik hisoblanadi. Murtakning asosiy organlari hosil bo`lganidan keyin, odatda urug`pallada qisman gipokotilda zahira oziq moddalar to`planadi. Ko`pchilik yopiq urug`li o`simliklarning murtaklarida zahira oziq moddalar sifatida oqsillar, yog`lar, kraxmal va qandlar to`planadi. Yog` tutuvchi murtaklar, kraxmal tutuvchi murtaklarga nisbatan ko`p uchraydi. Murtakda yog` va kraxmalni teng miqdorlarda to`planish hollari kamdan-kam kuzatiladi. Ko`pchilik murtaklarning hujayralarida alkoloidlar, fermentlar, provitaminlar, vitaminlar va boshqa fiziologik faol moddalar ham hosil bo`ladi. Turli tuman vitaminlar, fermentlar va boshqa fiziologik faol moddalarni ko`p

miqdorlarda bo`lishi mazkur hujayralarda urug`ning boshqa qismidagi hujayralarga nisbatan hayotiy jadal rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Urug` yetila borgan sari urug`dagi fiziologik faol moddalarning miqdorlari kamayib boradi, shuningdek, ba’zi faol moddalar bog`langan holga o`tadi. Alohidalangan va alohidalanmagan murtaklar. yashil murtaklar. Odatda shakllangan urug`larda murtak alohida vazifalarni bajarishga moslashgan organlaridan iborat. Aniq ifodalangan, organli murtaklardan tashqari, bir qator gulli o`simliklarda kuchsiz tabaqalashgan yoki butunlay tabaqalashmagan murtakli urug`lar ham uchraydi. Bunday murtaklar hujayralar to`plamidan iborat bo`lib, hech qanday tabaqalashuv belgilari kuzatilmaydi Qadimgi gulli o`simliklarning (magnoliyadoshlar, lavrdoshlar va araliyadoshlar) murtagi qisman organlarga alohidalanganligi ularning soddaprimitiv tuzilishda ekanligidan dalolat beradi. Alohidalanmagan murtaklar efemer, saprofit, epifit va tekinxo`r o`simliklarda uchrashi bu guruhlarga mansub o`simliklarning ma’lum sharoitga moslashishidagi ikkilamchi belgi hisoblanadi. Organlarga alohidalashmagan murtaklar Orchidaceae, Manotropaceae, Pralaceae va boshqa oilalarga mansub turkumlarning turlarida ham uchraydi. Gulli o`simliklarda sutsimon va sarg`ish rangli murtaklar ko`p uchraydi. Shu bilan birga ko`pchilik oilalarning o`simliklarida hujayralarining tarkibida xloroplastlari bo`lgan yashil murtaklar ham uchraydi (RS: murtaklarning ko`plab belgilarini o`zida ifodalagan sxema tuzing). Shakllangan murtaklarning ayrimlari yashil rangda, ko`pchiligi sut rangida bo`ladi. G.Y.Jukova va M.S.Yakovlevlar (1973) tomonidan shakllangan murtaklar chuqur tahlil etilib, gulli o`simliklrni ikkita: xloroembriofit va leykoembriofit gruxlariga bo`lgan. Hozirgi kunda gulli o`simliklarning 72 oilasidan 428 turga mansub vakillarida yashil murtak mavjudligi aniqlangan. Yashil rangli murtaklarni G.Y.Jukova va M.S.Yakovlev (1973) lar odatdagi va elektron mikroskoplar, xromatografiya, spektrometriya yordamida o`rganishlari natijalariga ko`ra, murtakning xloroplastlari barglardagi xloroplastlar bilan o`xshashligi va murtakni yashil rangga kirishi unda xlorofillarni to`planishi bilan

bog`liqligini, xloroplastlarning tarkibidagi pigmentlarning to`plami bargdagi pigment bilan bir xilligi aniqlangan. Murtakdagi xloroplastlarning elektron mikroskoplarda o`rganish natijalari ularda yuksak darajadagi tabaqalashuv mavjudligini ko`rsatgan. Ulardagi tilakoidlar yetarli darajada shakllangan va ular endoplazmatik to`r bilan bog`langanligi xloroplastlarining fiziologik faolligi yuqoriligidan dalolat beradi. Bu bilan yashil murtaklardagi xloroplastlar mustaqil holda fotosintez amalga oshira olishi haqidagi tahminlarni tasdiqlaydi. Yashil rangdagi murtaklarning bo`lishini bir guruh tadqiqotchilar progressiv belgi deb hisoblaydilar. Mutaxassislarning fikrlaricha, murtak o`z rivojlanishining dastlabki davrlarida faqat geterotrof asl (ona) to`qima hisobi bilangina emas, avtotrof holda fotosintezni mustaqil amalga oshirishi hisobiga ham oziqlanishi va zahira oziq modda to`plashi uni ona o`simlikka bog`lanib qolmay mustaqilligini ham ta’minlaydi, deb hisoblaydilar. Bunga qarama-qarshi nuqtai nazar, yashil murtakning bo`lishi sodda belgi deb hisoblanib, mustaqil tarzda fotosintezni amalga oshirishi, muhitni yoritilishi bilan bog`liq. Yashil bo`lmagan murtakda o`simlik hujayralaridan oziq moddalarni kelishi zarur emasligini ifodalaydi, degan fikr bildirishadi. MURTAK NORMAL RIVOJLANISHINING BUZILISHI Murtakdagi anomal o`zgarishlar yuzaga kelishi tashqi muhitning turli tuman omillarining ta’sirida murtak to`liq me’yorida rivojlanmaydi. Bunday omillarga atrof-muhitning yuqori yoki past harorati, oziq moddalarning yetishmasligi yoki me’yordan ziyod bo`lishi, o`zaro uzoq duragaylash; poliploidiya hodisasi; embriogenezni me’yorda ro`y berishidagi fiziologik mos kelmasliklar urug`ni qisman, yoki to`la holda sterilligiga olib keladi. Gulli o`simliklarning ko`pchilik turlarida murtakni to`la tarzda rivojlanmay qolishi bilan birga zigotani birinchi bo`linish davrida yuqori haroratning ta’sir etishi natijasida keyinchalik tetraploid o`simlik yuzaga keladi. Tetraploid o`simlik

diploid o`simlikdan morfologik belgilarini o`lchami kattaligi bilan farq qilib, qishloq xo`jalik amaliyotida alohida ahamiyat kasb etadi. URUG` VA MEVANI HOSIL BO`LISHI Murtak va endosperm o`sa borgan sari urug`kurtak ham kattalashib, urug`ga aylana boradi. Bu vaqtga kelib urug`ning po`sti hosil bo`ladi. Urug`ning po`sti odatda urug`kurtaking bir yoki ikkala intigumentidan hamda nutsellus va endospermning qoldiqlaridan shakllanadi. Urug`ning po`sti murtakni tashqi muhitning noqulay sharoitidan himoyalaydi hamda urug`ni atrof-muhitga tarqalishini ta’minlaydi. Urug` po`stining urug`banddan ajraladigan qismida iz yoki chok joylashadi. Urug`band urug`kurtak bilan qo`shilib o`sishi natijasida yuzaga keladi. Urug`ning chiviq-yo`li izi yaqinida mikropilyar teshik joylashadi. Urug` unayotganda murtak odatda mikropilyar teshik orqali urug`dan tashqariga chiqadi. Bu teshikdan avval ildizning uchki qismi barcha holatlarda mikropilega yo`nalgan holda joylashadi. Murtakning shakli turli sistematik guruhlarga mansub o`simliklarning urug`larida turlicha ko`rinishlarga ega. Ular tamaki o`simligida to`g`ri, chinnigulda egilgan, chirmovuqda spiral, buralgan, qoqio`tda taqasimon shu kabi bir qator ko`rinishlarga ega bo`ladi. Gulli o`simliklarning murtaklari ham turlicha o`lchamlarda bo`lib, yirik murtakli urug`larda zahira oziq moddalar to`qimalarida to`planadi. Bunday murtakli urug`lar unib o`sishida, biror omilga bog`liq bo`lmay, mustaqil tashqi muhitning omillariga chidamli nihollarga aylanadi. Mayda murtakli urug`lar unganda nozik nihollar hosil qiladi, uning o`sishi endosperm miqdoriga bog`liq (rasm).

rasm Gulli o`simliklar urug`idagi murtak va oziq moddalarning o`zaro nisbati: a,b,v,g,d,l-bir pallali; ye,j,z,i,k,p,r,s,m-ikki pallali; p,r,-perisperm, qolgani endosperm. qora chiziq- murtak shakli, oq- oziq modda Murtagi shakllanmagan urug`lardagi tabaqalashuv faqat ona organizmdan ajragandan keyin, qulay sharoitga tushganda urug`ni ichida amalga oshadi. Bundan istisno orxideyadoshlarda murtakni tabaqalashuvi urug`ni yetilish davrida kechadi. Orxideyadoshlarda murtak urug`dan pufaklar ko`rinishida chiqadi, shu boisdan ularni murtak tuganaklar ham deyiladi. Murtak tuganaklar keyin kattalashib, ularning pastki qismida dastlab so`ruvchi ildizlar keyin boshqa ildizlar hosil bo`ladi. Uning yuqori qismidan barglar hosil bo`ladi. O`simliklarda mevalar hosil bo`lishida quyidagi jarayonlar amalga oshishini ko`ramiz. Urug`dagi urug`kurtakda qayta o`zgarishlar ro`y berayotgan bir davrda urug`chining tugunchasi mevaga aylana boshlaydi. Mevani hosil bo`lishida tuguncha ba’zan urug`chining bo`yin qismi, tumshuqchasi so`lib qoladi. Tugunchaning devoridan meva eti yoki perikarp hosil bo`ladi. Perikarp uch qavatdan: tashqi – ekzokarp, o`rta mezokarp va ichki endokarpdan iborat.

Hamma mevalar ham uch qavatli bo`lmasligi mumkin. Murakkab mevalarda perikarp hosil bo`lishida gulo`rin va gul yonbargchalar ham ishtirok etadi. Mevalar ikkita asosiy gruppaga bo`linadi. Mevalarni fizikaviy holatini hisobga olganda, ular xo`l va quruq mevalarga bo`linadi. Sersuv, xo`l mevalarda perikarp yumshoq etli to`qimadan iborat. Quruq mevalarda perikarp yog`ochlashgan bo`ladi. Mavalarning ikkinchi bir klassifikatsiyasida ularni odatda quruq mevalarni chatnaydigan va chatnamaydiganlarga bo`linadi. Mevalarni ochilishi va urug`larni tarqalishi uchun turli tuman xususiy moslanishlar hosil bo`lgan. Urug` va mevalarni rivojlanishi va tuzilishlarning bir qancha tiplari mavjud. Ular mazkur o`simlikning sistematik belgisi bo`lib hisoblanadi. PARTENOKARPIYA Mevalarning hosil bo`lish jarayonida har doim bo`lmasa ham ayrim o`simliklarda partenokarpiya hodisasi kuzatiladi. Ma’lumki, mevaning hosil bo`lishi va urug`ni rivojlanishi, urug`lanish jarayoni amalga oshgandan keyin ro`y beradi. Ba’zi hollarda meva urug`siz, urug`kurtakni urug`lanmasligi sababli, degeneratsiyasi natijasida hosil bo`ladi. Shu boisdan urug`siz mevalarni hosil bo`lishiga partenokarpiya deyiladi. Partenokarpiya indutsirlangan, bo`lishi mumkin, bunda mevani hosil bo`lishi uchun changlanish ro`y berishi zarur va indutsirlanmagan mevani rivojlanishida esa changlanish shart emas. O`simlikdagi barcha gullar urug`siz meva hosil qilishi to`la partenokarpiya, qisman gullarda urug`siz mevalarni hosil bo`lishi chala partenokarpiya deyiladi. Partenokarp meva hosil qiladigan o`simliklarni ikki guruhga bo`lish mumkin. Birinchi guruhga mansub o`simliklar me’yordagi murtak xalta hosil qiladi, biroq mevalarni hosil bo`lishida urug`kurtakning degeneratsiyasi ro`y beradi. Ayrim o`simliklarda murtak xalta hosil bo`lgandan keyin, ba’zi birlarida esa, urug` rivojlanishi boshlagandan keyin degeneratsiya ro`y beradi.

Ikkinchi guruh o`simliklarda urug`kurtak rivojlanmaganligi sababli murtak xalta umuman hosil bo`lmaydi yoki urug`kurtak murtak xalta hosil bo`lguncha nobud bo`lishi mumkin. Partenokarpiyani yuzaga kelishi sabablari hozircha to`la ma’lum emas. A.Ernst (1918) partenokarpiyani kelib chiqishida duragay g`oyani ilgari surgan. U bir qator partenokarp o`simliklarda mikrosporogenez va makrosporogenez jarayonida chang donalari va murtak xaltani hosil bo`lishidagi anomal o`zgarishlar duragaylanishning oqibati deb hisoblaydi. Bir guruh olimlar partenokarp mevalar irsiy belgilarning ta’sirida ro`y beradi desa, boshqalari tashqi muhitning noqulay omillarni ta’sirida ro`y beradi, deb hisoblaydilar. F.Gustafson (1947) gulda urug`lanishdan keyin hosil bo`ladigan meva bilan partenokarp meva orasidagi farqni urug`chi tugunchasidagi o`stiruvchi auksin moddasining miqdori bilan bog`laydi. Partenokarp o`simliklar gulidagi urug`chining tugunchasida yetarli darajadagi auksin garmoni changlanishsiz mevani yetarli darajada rivojlanishini ta’minlaydi, xolbuki boshqa o`simliklarda mevani hosil bo`lishi uchun zarur auksin tugunchasi o`sayotgan chang nayi orqali kiradi. F.Gustafson g`oyasi tajribalar natijasida isbotini topgan. Bu tajribalarda urug`chi tugunchasiga o`stiruvchi moddalar ta’sir ettirilganda, urug`siz mevalar olingan. Partenokarp mevalarni urug`chining tugunchasiga changning inyeksiya ekstrakti shuningdek, ayrim kimyoviy birikmalar ta’sir ettirib olish mumkin. Partenokarpiya uzum, oshqovoq, bodiring, pamidor shuningdek banan, ananas, anjir kabi sitrus o`simliklarda hamda tabiiy holda o`sadigan o`simliklarda ham aniqlangan. Turli navlarga mansub o`simliklardagi mevalarni urug`siz bo`lishi, xo`jalik ahamiyati jihatidan muhim qimmatli belgi hisoblanib, noqulay sharoitda gulda changlanish, urug`lanish amalga oshmaganda ham hosil olish imkoniyatini beradi. Bunday urug`siz partenokarp mevalar etdor, sersuv va ma’zali bo`lib, oziq sifatida iste’mol qilishda qulaylik yaratadi. Shu boisdan partenokarp mevalarni sun’iy usulda ko`paytirish amaliy jihatidan molik hisoblanadi. Partenokarpiya borasidagi

ilmiy amaliy ishlar bo`yicha bir muncha yutuqlarga erishilgan bo`lsada, bu borada tadqiqotlar davom etmoqda.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O`simliklar geografiyasi” “O`qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O`zbekiston o`simliklari”, “O`qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O'simliklarning o'sishi va rivojlanishi

Moyli urug`larni namligi bo`yicha konditsiyalash

O'simliklarning ko'payish fiziologiyasi

Jinsiy organlarning tuzilishi va gametogenez

O`simliklarning ko`payishi, jinsiy ko`payishi evaliyusiyasi