Доривор тирноқгул, оддий бўймодарон, - Botanika - Referatlar

Доривор тирноқгул, оддий бўймодарон,

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.5 KB

Ko'chirib olish

Доривор тирноқгул, оддий бўймодарон, доривор гулхайри, катта зубтурум ўсимликлар етиштириш технологияси. Режа: 1. Доривор тирноқгул 2. Оддий бўймодарон 3. Доривор гулхайри 4. Катта зубтурум

Доривор тирноқгул — С alendula Officinalis L. астрадошлар — Asteraceae ( мураккабгулдошлар — Compositae ) оиласига киради . Бир йиллик , бўйи 30—50 ( баъзан 60) см га етадиган ўт ўсимлик . Илдизи шохланган ўқ илдиз . Пояси қаттиқ , тик ўсувчи , асос қисмидан бошлаб шохланган , қиррали бўлиб , юқори қисми безли туклар билан қопланган . Барги оддий , бандли , чўзиқ - тескари тухумсимон , сертук , пояда кетма - кет жойлашган . Поянинг юқори қисмидаги барглари бандсиз , тухумсимон ёки ланцетсимон , гуллари саватчага тўпланган . Меваси — писта . Июнь ойидан бошлаб , кеч кузгача гуллайди , меваси июлдан бошлаб етилади . Географик тарқалиши . Бизда ёввойи ҳолда ўсмайди . Манзарали ўсимлик сифатида Молдова , Украина , Россиянинг Европа қисмининг жанубий туманларида ҳамда Кавказда , доривор ўсимлик сифатида эса Краснодар ўлкасида , Полтава ва Москва вилоятларида ўстирилади . Маҳсулотнинг ташқи кўриниши . Тайёр маҳсулот диаметри 5 см (3 —8 см ) бўлган гулбандсиз ёки 3 см дан ошиқ бўлмаган бандли сариқ ёки тўқ сариқ рангли бутун саватчалардан ташкил топган . Саватчанинг ўрама барглари кулранг - яшил тусли , бир - икки қават жойлашган бўлиб , тор ланцетсимон шаклли ва ўткир учли . Гул ўрни ясси , бир оз ботиқ ва туксиз . Саватча четидаги тилсимон гуллари 25—250 та , 2—3 қатор ( махсус навларида 15 қаторгача ) бўлиб , юқори қисмида 2—3 тишчаси бор . Саватчанинг ўртадаги гуллари найчасимон , беш тишли . Маҳсулот кучсиз , ёқимли ҳидга ҳамда бир оз шўр ва аччиқ мазага эга . XI ДФ га кўра , маҳсулот намлиги 14%, умумий кули 11%, 10 ли хлорид кислотада эримайдиган кули 2%, гул бандининг қолдиқлари , жумладан , таҳлил вақтида саватчалардан ажратилган гул бандлари 6% дан , гуллари тўкилиб кетган саватчалар 20%, қўнғир рангга айланган саватчалар 3%, поя ва барг аралашмалари 3%, органик аралашмалар 0,5% ва минерал аралашмалар 0,5% дан ошмаслиги ҳамда 70% спирт ёрдамида ажратиб олинган экстракт моддалари 35% дан кам бўлмаслиги лозим .

Кимёвий таркиби . Маҳсулот таркибида 7,6—7,8 мг % каротин ( каротиноидларнинг умумий миқдори саватчанинг тилсимон четки гуллари таркибида 3% га етади ), 0,62—0,4% эфир мойи , 0,33—0,88% флавоноидлар ( кверцетин , изорамнетин , изокверцетин ва бошқалар ), кумаринлар ( эскулетин , скополетин , умбеллиферон ), 3,44% смолалар , 4% гача шиллиқ , 10,4—11,2% ошловчи моддалар , 19% гача аччиқ модда календен , 6,84% олма , пентадецид ва оз миқдорда салицилат кислоталар , тритерпен диоллар ( арнидиол ва фарадиол ), тритерпен сапонин - календулозид ҳамда алкалоидлар бўлади . Тирноқгул ўсимлигининг барги ва илдизида гликозидлар бўлади. Гликозидлар йиғиндисидан календулозид С ва календулозид Д гликозидлари ажратиб олинган. Календулозид С гидролизланганда 2 молекула глюкоза, бир молекула галактоза ва олеанол кислота (агликони)га парчаланади. Ишлатилиши. Маҳсулотнинг доривор препаратлари турли яралар, куйганни даволашда, стоматит, ангина ва бошқа томоқ оғриғи касалликларида оғиз ҳамда томоқни чайқаш учун ишлатилади, шунингдек, гастрит, меъда ва ун икки бармоқ ичакнинг яра касалликлари ҳамда жигар касалликларини даволашда қўлланилади. Калефлон препарати меъда ва ўн икки бармоқ ичак яра касаллигида яра битишини тезлатувчи ва яллиғланишга қарши восита сифатида ҳамда гастритни даволашда ишлатилади. Маҳсулот баъзи рак касалликларида ишлатиладиган препаратлар таркибига ҳам киради. Доривор препаратлари. Дамлама, настойка, „календула“ суртма дори ва калефлон (гулнинг тозаланган экстракти таблетка ҳолида). Тирноқгулни ўстириш технологияси Тирноқгулни республикамизнинг барча тупроқ-иқлим шароитларида экиб ўстириш мумкин. Лекин у унумдор ва нами етарли, механик таркиби ўртача тупроқларда яхши ҳосил беради. Тирноқгулни яхши ривожланиши, ундан сифатли ва мўл тўпгуллар етиштириш мақсадида уларни ўғитлаш, суғориш муддатларини тўғри

белгилаш, зараркунанда ва бегона ўтларга қарши курашга эътиборни қаратиш лозим бўлади. Тирноқгул экиладиган ерларни кузда ер ҳайдаш олдидан гектарига 20 —30 тоннадан маҳаллий ўғит ва фосфор ўғитини йиллик нормасини 70% ни бериб, 25—30 см чуқурликда ҳайдаб қўйилади. Тирноқгулни кеч кузда ёки эрта баҳорда экилади. Уруғларни экишга тайёрлашда қуйидаги Гост қоидаларига риоя қилиш зарур: уруғ кондицияга етган ва I ёки II класс бўлиши керак; тозалиги 94—96% ва унувчанлиги 70—75% дан кам бўлмаслиги керак. Тирноқгулни уруғини эрта баҳорда экишдан олдин ерларни текислаб, бегона ўтлардан тозалаб, тупроқ ҳарорати 20—22°С бўлганда уруғлар 2—3 см чуқурликка қадалади ва гектарига 10—12 кг уруғ сарфланади. Уруғлар экиш ускуналари ёрдамида қатор оралари 60 см қилиб экилади ва уруғлар 7 —8 кундан кейин униб чиқиши мумкин. Тирноқгулни парвариш қилиш дастлабки кўчат ҳосил бўлиши билан бошланади. Тирноқгул униб чиққандан кейин, пайкаллар ўтоқ ва ягана қилиниб, қатор ораларига 15—20 см масофада ҳар бир уяга 1—2 тадан ўсимлик қолдирилади. Қатордаги бегона ўтлар мотига ёки кетмон ёрдамида тозаланиб турилади. Қатор ораларида эса тракторли культиваторлар қўлланилиши ҳам мумкин. Ўсимликларни биринчи озиқлантириш майсалар униб чиққандан кейин, гектар ҳисобига 30 кг азот ва фосфор ўғити беришдан бошланади. Тирноқгул озиқа элементларга жуда талабчан бўлгани учун иккинчи озиқлантиришни ўсимлик шоналаш давридан бошланади ва гектарига 40 кг дан азот ва 30 кг дан калий ўғити бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Озиқлантириш ҳар бир суғоришдан олдин амалга оширилишини тавсия қилинади. Суғоришдан кейин тирноқгулнинг қатор оралари юмшатилади ва бегона ўтлардан тозаланади. Охирги озиқлантиришни тирноқгул ёппасига гуллаганда гектарига 40 кг дан азот ва 30 кг дан фосфор бериш билан тугатилади. Тирноқгул кузда экилганда апрель ойларида майсалар ҳосил бўлади. Ҳар туп кўчатда 3—4 та барг чиққанида эгат олинади. Илиқ куз чўзилиб

кетганида уруғларнинг бир қисми кўкаради ва тупбарг тарзида қишни ўтказади. Уни кўпинча совуқ урмайди. Қишдан чиққан кўчатлар 35—40 кунда яъни май ойининг бошларида гуллай бошлайди. Тирноқгул суғориладиган типик бўз тупроқларда экилган бўлса, намгарчилик кўп бўлган йилларда ер юзасида қатқалоқ ҳосил бўлиши мумкин. Бу эса кўчатлар сонини камайишига олиб келади. Қатқалоқни йўқотиш учун айланма мотига, майда мола ва игнали ғалтаклар қўлланилади. Бундай тадбирлар ўтказилса ниҳоллар зарарланмайди. Июнь ва июль ойларида тирноқгул туплаб кетиши натижасида унинг қатор ораларига ишлов бериш анча қийинлашади ва вегетация давомида жуда кўп кўк масса ҳосил қилади. Шунинг учун ҳам у озиқа элементларга жуда талабчан ўсимлик ҳисобланади. Шуларни эътиборга олиб, тирноқгулни алмашлаб экиш далаларига жойлаштириш тавсия этилади. Мавсум давомида тирноқгул экинзорлари ҳаво ҳарорати ва намгарчиликни ҳисобга олган ҳолда 9—10 марта суғорилади. Унумдор ерларга экилган, бегона ўтлардан тозаланган ва куз ойларида қатор ораларига 70—80 кг фосфор ўғити билан озиқлантирилган, чуқур культивация қилинган тирноқгул экинзорларини 2—3 йил сақлаб фойдаланиш мумкин бўлади. Бунда қайта экиш талаб этилмайди. Ҳар йили тирноқгул уруғи тўкилиши натижасида қишда ва баҳорда ўсиб чиққан кўчатлардан фойдаланиш мумкин. Тирноқгулни вегетация даврида яхши парвариш қилинса (ўғитлаш, суғориш, зараркунанда ва касалликларга қарши кураш) май ойидан кеч кузгача (совуқ тушгунча) гуллари очилиб туради. Вегетация давомида унинг гулини 15—20 маротаба териб олиш мумкин. Териб олинган гулсаватчаларнинг ҳосилдорлиги гектаридан 10—18 центнерни ва ундан ҳам кўпроқни ташкил қилиши мумкин. Тирноқгул ҳам барча маданий экинлар каби ўсув давомида ун шудринг, юлдузсимон пашшалар, ердаги ҳашарот личинкалари, қўнғиз ва каналар, лавлаги узунбуруни, замбуруғлар, ширалар, капалаклар ва бошқа ҳашаротлар билан касалланиши мумкин.

Касалликни олдини олиш мақсадида 100 литр сувга 25 мл топаз препаратини эритиб пуркалади. Ундан ташқари капалак қуртига қарши 1% ли энтобактерин (гектарига 600 л) суспензияси билан пуркалса яхши натижа беради. Тирноқгул экилган майдонларда капалаклар тухум қўйган даврда гектарига 40—45 минг дона трихограммалар қўйиб юбориш тавсия қилинади. Ун шудринг тушган далаларни эса ҳарорат юқори бўлган даврларда гектарига 30 кг майдаланган олтингугурт билан чанглатиш лозим бўлади. Ширалар, трипслар ва капалакларга қарши „Данадим“, 40% ли эмульсияси билан ўсимликларни ўсув даврида 2 маротаба пуркалади. Тирноқгулни ҳосилини йиғиш ва қуритиш. Тирноқгулнинг ҳосилини гуллай бошлагандан теришга киришилади. Янги очилган гулларини биринчи навбатда қўлда терилади. Гул саватчалари тез-тез очилиши муносабати билан ҳар 3 кунда, кечи билан 4—5 кунда териб турилади. Ўсимликдан териб олинган тўпгуллар қизиб кетмаслиги ва унинг сифати бузилмаслиги учун саватчаларда ва тўпламларда 3—4 соатдан ортиқ сақланмаслик керак. Терилган маҳсулот махсус қуритгич асбобларда (СПК), ҳаво (ВПТ-400, 600) қуритгичларда 40—45°С гача қуритилади, 4—6 кун давомида қуритилган маҳсулот босилмасдан махсус қоғоздан ясалган қопчаларда 20 кг дан қилиб жойлаштириб сақланади. Маҳсулотни қуруқ омборларда сақлаш муддати 2 йилдан ошмаслиги керак. ОДДИЙ БЎЙМОДАРОН — A CHILLEA MILLEFOLIUM L . Оддий бўймодарон — Achillea Millefolium L. астрадошлар — Asteraceae ( мураккабгулдошлар — Compositae ) оиласига киради . Кўп йиллик бўйи 20—50 (баъзан 80) см га етадиган ўт ўсимлик. Илдизпояси шохланган бўлиб, ер остки новда ҳосил қилади. Бундай новдадан илдизолди барглар ва поялар ўсиб чиқади. Пояси бир нечта, тик ўсувчи, юқори қисми шохланган бўлиб, улар қалқонсимон гул тўпламлари билан тамомланади. Барги оддий, икки марта патсимон ажралган бўлиб, пояда бандсиз кетма-кет ўрнашган. Гуллари саватчага тўпланган. Саватчалар

ўз навбатида қалқонсимон тўп гулни ташкил этади. Меваси — ясси, тухумсимон, кулранг писта. Июнь ойидан бошлаб ёз охирларигача гуллайди, меваси августдан бошлаб етилади. Географик тарқалиши. Ўсимлик кенг тарқалган бўлиб, ўрмон, ўрмон-чўл ва чўл ҳудудларида ҳамда тоғли туманларда (тоғ этакларидаги текисликларда, тоғ ёнбағирларда) очиқ ялангликларда ва қуруқ ўтлоқлар, қирлар, йўл ёқалари, ўрмон четлари ва бошқа ерларда ўсади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Тайёр маҳсулот ўсимликнинг ер устки қисмидан (поянинг юқори қисмидан, баргдан ва гул тўпламларидан ҳамда баъзан илдизолди тўп барглардан) иборат. Пояси бир оз қиррали, сийрак баргли, кулранг-яшил тусли бўлиб, узунлиги 15 см. Барги тукли, кулранг-яшил, икки марта патсимон ажралган. Барг пластинкасининг бўлаги (сегменти) ланцетсимон ёки чизиқсимон бўлиб, 3—5 жуфт тишли бўлакчага қирқилган. Гуллари саватчага тўпланган. Саватчалар ўз навбатида қалқонсимон тўп гулни ташкил этади. Саватча майда, тухумсимон, 3—4 мм узунликда бўлиб, ташқи томонидан ўрама барг билан қопланган. Саватча четидаги гуллар оқиш, баъзан оч пушти рангли, тилсимон, ўртасидаги гуллари эса найчасимон. Маҳсулотнинг ўзига хос хушбўй ҳиди ва аччиқ мазаси бор. XI ДФ га кўра маҳсулот намлиги 13%, умумий кули 15%, 10% ли хлорид кислотада эримайдиган кули 3%, йўғонлиги 3 мм дан ошиқ бўлган поялар 3%, ўз рангини йўқотган, яъни қора ва қўнғир рангга айланган поя ва барглар 1% дан, тешигининг диаметри 7 мм ли элакдан ўтмайдиган йирик қисмлар (қирқиб майдаланган маҳсулот учун) 10%, тешигининг диаметри 0,5 мм ли элакдан ўтадиган майда қисмлар (қирқиб майдаланган маҳсулот учун) 10%, органик аралашмалар 0,5% ва минерал аралашмалар 1% дан ошиқ бўлмаслиги керак. Кимёвий таркиби. Маҳсулот таркибида каротин, К ва С витаминлар, ахиллеин ва бетоницин алкалоидлари, 0,8% гача эфир мойи, матрикарин

изомери, миллефин лактони, 0,31% холин, аспарагин, смола, ошловчи, аччиқ (прохамазулен-ахиллин) ва бошқа моддалар бўлади. XI ДФ га кўра маҳсулот таркибидаги эфир мойининг миқдори 0,1% дан кам бўлмаслиги керак. Эфир мойи таркибида 1—4% гача хамазулен (асосий қисми, эфир мойини олиш вақтида прохамазулендан ҳосил бўлади), туйон, камфора, борнеол, кариофиллен, 10% гача цинеол, чумоли, сирка ва валериан кислоталар бор. Ишлатилиши. Маҳсулотнинг доривор препаратлари меъда-ичак (меъда яраси ва гастрит ҳамда шиллиқ қаватнинг яллиғланиши) касалликларини даволаш, иштаҳа очиш ва қон тўхтатувчи дори сифатида (ичакдан, бачадондан ва геморроидал қон оқиши) ҳамда бурун, милк ва яралар қонаганда уни тўхтатиш учун ишлатилади. Доривор препаратлари. Суюқ экстракт, дамлама, ер устки қисми кукуни (порошоги). Маҳсулот иштаҳа очиш, қон оқишини тўхтатиш учун ва меъда-ичак касалликларида ишлатиладиган йиғмалар — чойлар таркибига киради. Ўзбекистоннинг (Тошкент, Самарқанд, Андижон, Фарғона ва Сурхондарё вилоятларининг) тоғли туманларида кенг тарқалган бўймодарон тури — тубулғибарг бўймодарон тўлиқ ўрганилди, унга вақтинча фармакопея мақоласи тузилди ва Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигини Дори воситалари ва табиий техника сифатини назорат қилиш Бош бошқармаси томонидан ВФМ тасдиқланди. Кейинчалик Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги тубулғибарг бўймодароннинг гулини пешоб (сийдик) ҳайдовчи, қон оқишини тўхтатувчи ва яраларни битирувчи восита сифатида тиббиёт амалиётида қўллашга рухсат берди. Бўймодарон ўсимлигини ўстириш технологияси Бўймодарон ўсимлигини Ўзбекистон Республикасида тарқалган барча суғориладиган тупроқларда (шўр ерлардан ташқари) экиб ўстириш мумкин.

Айниқса суғориладиган типик бўз тупроқларда экилса яхши ўсади ва ривожланади. Ундан мўл ҳосил йиғиб олиш мумкин бўлади. Кўп йиллик илмий кузатишлар шуни кўрсатадики, ёввойи ҳолда ўсадиган бўймодарон ўсимлигига нисбатан, экиб ўситириладиганлари таркибида биологик фаол моддалар кўпроқ тўпланади ва хомашёсини вақтида йиғиб олинади. Ундан ташқари уларнинг айрим ноёб, камайиб кетаётган турларини кўпайтириш имконияти пайдо бўлади. Бўймодарон экиладиган ерларни кузда органик ва минерал ўғитлар билан озиқлантириб, 25—27 см чуқурликда трактор билан ҳайдаб қўйилади. Бўймодарон кўп йиллик ўсимлик бўлгани учун уни кеч кузда ва эрта баҳорда ҳам экиш мумкин. Ўсимликни уруғидан ва вегетатив йўл билан ҳам кўпайтирилади. Экиш даврида энг сараланган уруғлардан фойдаланилади. Уруғнинг униб чиқиш қобилияти 90—95% дан кам бўлмаслиги керак. Бўймодарон ўсимлигини эрта баҳорда тупроқ ҳарорати 14—15°С бўлганда жўяклар оралиғини 60 см дан қилиб сараланган уруғни сабзавот сеялкаларида сепиш мумкин. Экиш чуқурлиги эрта баҳорда 1,5—2 см қилиб гектар ҳисобига 6—7 кг уруғ сарфланади. Кузда эса экиш чуқурлиги 0,5—1,5 см ва уруғ нормаси 8—10 кг дан кам бўлмаслиги керак. Ўсимликнинг уруғлари бир текисликда униб чиқиши учун тупроқда нам етарли бўлиши лозим. Тупроқ жуда майин, ер бир текис молаланган ва уруғ бир хил чуқурликда экилиши шарт. Бўймодарон ўсимлигини ўсув даврида ишлов бериш аввало уруғлар униб чиққандан кейин бошланади. Ўсимлик вегетатив йўл билан кўпайтирилганда унинг ривожланиши учун ер чуқур қилиб ҳайдалади. Унга экиш билан бирга гектар ҳисобига 15—20 кг дан азот ўғити ҳам берилади. Ниҳоллар тупроқ ҳарорати 20°С бўлганда яхши илдиз ота бошлайди. Бўймодарон ўсимлигини ўсув даврида ишлов бериш, аввало уруғлар униб чиққандан кейин бошланади. Ўсимликнинг қатор оралари юмшатилади, бегона ўтлардан тозаланади. Қалин ўсган ўсимликларни сийраклаштириш

мақсадида ягана қилинади ва ўсимликларни яхши ривожланиши учун имконият яратилади. Ўсимликни ягана қилиш билан бирга ҳар 15—20 см оралиғидаги уяларга 1—2 тадан соғлом ўсимлик қолдирилади. Тупроқ ҳарорати 20—22°С бўлганда уруғлар 7—8 кунда униб чиқади. Бўймодаронни яхши ўсиши ва ривожланиши ва ундан сифатли хомашё етиштириш учун уларни ўғитлаш, суғориш муддатларини тўғри белгилаш, зараркунанда ва бегона ўтларга қарши чора-тадбирларни юқори даражада ўтказишни тавсия қиламиз. Ўсимликни биринчи озиқлантиришни майсалар униб чиққандан кейин, яъни ўсимлик 4—6 чин барг чиқарганда ва бўйи 5—8 см га етганда қатор оралари 5 см чуқурликда культивация қилиниб, ишлов берилади ва бир вақтда гектар ҳисобига ўртача 30 кг азот ва 20 кг фосфор ўғити бериш билан бошланади. Ўсимлик озиқлантирилгандан кейин унинг ўсиши ва ривожланиши тезлашади. Иккинчи озиқлантириш эса шоналаш фазасида, суғоришдан олдин гектарига 30 кг азот ва 30 кг калий ўғитини бериш билан бошланади. Унинг ривожланиши янада тезлашади. Охирги озиқлантириш бўймодарон ўсимлиги гулга кирганда амалга оширилади ва гектар ҳисобига 35 кг азот, 30 кг калий ўғити бериш билан тугалланади. Бўймодарон ўсимлиги ривожланиш даврида, айниқса гуллаш фазасида озиқа элементларни, айниқса калийни кўпроқ талаб қилади. Ўсимликни озиқлантириш суғоришдан олдин амалга оширилади. Мавсум давомида ўсимлик экилган майдонларга ўртача гектарига 95 кг азот, 70 кг фосфор, 50 кг калий ўғити берилса, ҳосилдорлиги юқори бўлади. Биринчи йили 8 марта суғорилса ва 5—6 марта ўсимлик оралари культивация қилинса ҳосилдорлиги юқори бўлади. Бўймодаронни иккинчи ва кейинги йилларда эрта баҳорда ўсимликни ўсиши олдидан бир марта культивация қилиниб, азот ўғити билан озиқлантирилади.

Иккинчи йили ўсимлик бир-бири билан бирлашиб ўғитлаш ва ораларига ишлов беришга имкон бўлмай қолади. Агротехник тадбирлар ўз вақтида юқори савияда ўтказилса, бўймодарондан 1000—1200 кг хомашё ва 400—500 кг уруғ йиғиб олиш имконияти бўлади. Бўймодарон ўсимлигини суғориладиган ерларга экилганда ҳар хил зараркунанда ва касалликларга чалиниши мумкин. Ўсув давомида ун шудринг, ширалар, замбуруғлар ва бошқа ҳашаротлар катта зарар етказишлари мумкин. Касалликни олдини олиш мақсадида 100 литр сувга 250 мл топаз препаратини эритиб пуркалади. Ун шудринг тушган далаларни ҳаво ҳарорати юқори бўлган даврларда гектарига 30 кг майдаланган олтингугурт билан чанглатиш лозим. Ширалар ва замбуруғларга қарши „Данадим“, 40% ли эритмаси билан ўсимликни ўсув даврида 2 марта пуркалади. Маҳсулот тайёрлаш. Ўсимлик гуллаганида (поясининг юқори қисмидан гул ва барглари билан бирга) ўроқ билан ўриб олинади. Баъзан илдизолди тўпбарглар алоҳида йиғилади. Сояларда ерда қуритилади. ДОРИВОР ГУЛХАЙРИ — ALTHAEA OFFICINALIS L. ; АРМАН ГУЛХАЙРИСИ — ALTHAEA ARMENIACA TEN . Доривор гулхайри — Althaea Officinalis L.; Арман гулхайриси — Althaea Armeniaca Ten. гулхайридошлар — Malvaceae оиласига киради . Гулхайри кўп йиллик , бўйи 150—160 см бўладиган ўт ўсимлик . Илдизпояси калта , йўғон , кўп бошли . Ўқ илдизи 50 см узунликда бўлиб , юқори қисми ёғочланган бўлади . Пояси — битта ёки бир нечта , тик ўсувчи , цилиндрсимон , кам шохли , пастки қисми ёғочланган . Барги оддий бўлиб , банди билан пояда кетма - кет жойлашган , поянинг юқори қисмидагилари бутун , тухумсимон , ўрта ва пасткилари эса уч ёки беш бўлакли , қўшимча барги майда , ингичка , ланцетсимон ёки чизиқсимон . Барг пластинкаси ўткир учли ва тишсимон қиррали бўлади . Поя , шох ва барги сертук бўлганидан

кулранг - яшил тусда кўринади . Гуллари барг қўлтиғига , поя ва шохлари учига жойлашган бўлади . Гулкосачаси икки қаватли . Пастки косача 8—12 бўлакка ажралган , устки косачаси эса беш бўлакли . Косача барглари мева билан қолади . Тожбарги 5 та бўлиб , пушти рангда , оталиги ( чангчи ) кўп сонли . Улар ипи билан бирлашиб , найча ҳосил қилади . Оналик ( уруғчи ) тугуни 15—25 хонали , юқорига жойлашган . Меваси — ясси , юмалоқ , серуруғли , қуруқ мева . Июнь ойидан сентябргача гуллайди, меваси июлдан бошлаб етилади. Географик тарқалиши. Ариқ, кўл бўйларида, ўтлоқ, тўқай, буталар орасида ва бошқа нам ерларда ўсади. Молдова, Украина, Белорус, Россиянинг Европа қисмининг ўрмон-чўл зонасида ва Қрим, Кавказ, ўарбий Сибирь, Қозоғистон ҳамда Ўрта Осиёда учрайди. Украинада ўстирилади. Кимёвий таркиби. Илдиз таркибида 11% гача шиллиқ моддалар, 37% крахмал, 2% гача L-аспарагин, 4% бетаин, 10,2% сахароза ва 1,7% гача мой, пектин ва бошқа бирикмалар бўлади. Гулхайри илдизининг шиллиқ моддалари пентозанлар, гексозанлар ва урон кислоталар бирикмаларидан ташкил топган. Ишлатилиши. Гулхайри илдизининг препаратлари ўраб олувчи, балғам кўчирувчи ҳамда яллиғланишга қарши (айниқса, болаларнинг нафас йўллари касалланганда) дори сифатида ишлатилади. Доривор препаратлари. Қайнатма, қуруқ экстракт, кукун (порошок), шарбат. Кубик шаклида қирқилган илдиз нафас олиш йўллари касалликларида ишлатиладиган турли йиғмалар ( Species pectoralis ва бошқалар) таркибига киради. Қайнатма илдиздан фақат совуқ сувда тайёрланади (маҳсулотдан шиллиқ модда ажралиб чиқади, крахмал сувда эримаслиги сабабли қайнатмага ўтмайди). Доривор гулхайри ўсимлигининг ер устки қисмидан ажратиб олинган углеводлар аралашмасидан „мукалтин“ номли доривор препарат олинади.

„Мукалтин“ препаратини балғам кўчирувчи дори сифатида юқори нафас йўллари ва ўпка яллиғланиши касалликларида ишлатилади. Доривор гулхайри ўсимлигини ўстириш технологияси Доривор гулхайри кўп йиллик ўт ўсимлик бўлиб, бўйи 3—4 йилда 2— 2,5 м га етадиган, илдизпояси йўғон, илдизи қалин этли, 1—2 метр чуқурликкача етади. Илдизпояси ва ўқ илдизи биринчи йили охирларидаёқ ёғочга айланади. Олимлар томонидан ўтказилган илмий кузатишлардан маълум бўлишича, доривор гулхайри ҳавонинг қуруқлигига ва тупроқнинг қисқа муддатли қуришига (илдиз тармоқлари яхши ривожланганлиги туфайли) бардош беради. У шамолга ва қишнинг совуқлигига чидамли ўсимлик ҳисобланади. Доривор гулхайри республикамизда тарқалган (шўрлангандан ташқари) барча суғориладиган тупроқларда экиб ўстириш мумкин. Уруғлик учун экилган майдонларда ўсимлик 6—8 йил сақланиши мумкин. Шу боисдан доривор гулхайрини полиз, сабзавот экинларидан тозаланган ерларга экиш мақсадга мувофиқ бўлади. Доривор гулхайри ўсимлиги экиладиган майдонлар кузда ер ҳайдаш олдидан гектарига 20—25 тонна органик ўғитлар ва 40—50 кг суперфосфат ўғити билан озиқлантириб 25—28 см чуқурликда ҳайдаб қўйилади. Гулхайри уруғи эрта баҳорда ёки кеч кузда экилади. Кузда экилганларининг униши яхши бўлади. Баҳорда экилган ўсимлик қийғоч униши учун уруғ 2—3 соатга 20—25 даража иссиқ сувда ивитиб қўйилади. Кейин сув бир оз совигандан сўнг тўшалган брезент ёки бўз устига юпқа қилиб ёйилади, тез қуриши учун тез-тез аралаштириб турилади. Сочилувчанлик хусусиятга эга бўлгандан кейин экишга киришилади. Уруғларни сабзавот экадиган сеялкаларда 1—2 см чуқурликда тупроққа қадалади. Эгатлар оралиғи 60—70 см ва ўсимлик оралиғи 10—12 см қилиб экилади ва гектарига 10—12 кг уруғ сарфланади. Униб чиққан майсаларда 3—5 та чин барг ҳосил бўлгач эгатлар олиниб кетма-кет суғориб турилади. Мўътадил шароитда доривор гулхайри уруғлари 8—10 кунда,

тупроқ намлиги етарли бўлмаган майдонларда 18—20 кундан кейин униб чиқади. Майсалар тўлиқ униб чиққандан кейин, яъни биринчи суғоришдан 7 —10 кун ўтгач ягана ўтказилади ва 1 метр ерда 8—10 та соғлом ўсимлик қолдирилади. Ўсимликларни бу даражада сийраклаштириш натижасида уларнинг ўсиши ва ривожланиши тезлашади. Иккинчи ва кейинги йилларда эса ўсимликнинг бўйи 200—230 см дан ошади. Доривор гулхайри экилган майдонлар биринчи йили 5—6 марта ўтоқ қилинади ва оралари культивация ёрдамида юмшатилади. Заруратга кўра ўсимликлар орасидаги бегона ўтлар қўл кучи билан тозаланади. Гулхайри экилган майдон биринчи йили 8—10 марта суғорилади. Гулхайри минерал ўғитларга (айниқса азотли ва фосфорли) талабчан ўсимлик ҳисобланади. Биринчи йили апрель-май ойларида суғоришдан олдин 80—90 кг азот, 60—70 кг фосфор ва 30—40 кг калий ўғити билан озиқлантириш тавсия этилади. Гулхайрининг поялари қирқилмай далада қишда қолдирилади. У қорни тутиб қолишда ёрдам беради. Айниқса эрозияга учрайдиган ерларга экилган доривор гулхайри тупроқни ювилишдан сақлайди. Эрта баҳорда қуриган поялар даладан йиғиб олингач, ўсимлик оралари культиваторда айни вақтда ҳар гектар ерга 50—60 кг дан азотли ва фосфорли ўғитлар билан (апрель ойининг охирларида) озиқлантирилади. Иккинчи марта шоналаш фазасида гулхайрининг шох-шаббалари туташиб кетгунига қадар (июнь охири) 40 кг дан азот ва 30 кг дан калий ўғити билан озиқлантирилади. Минерал ўғитларни суғоришдан олдин амалга оширишни тавсия қилинади. Гулхайри ҳаётининг иккинчи йили (август ойларининг бошларида) мева тугади. Уруғлари поясининг 10 см дан 230 см гача баландлигида, асосий қисми 60—80 см оралиғида жойлашади. Маҳсулот тайёрлаш. Меваси пишгандан кейин узоқ вақт тўкилмай туради. Бу эса то август ойигача уруғларни йиғиб олиш имконини беради.

Бунинг учун гулхайри пояси мева жойлашиш баландлигида ўроқ билан қирқилади. Боғ-боғ қилиб хирмонга олиб борилади. Уруғлари дон совургичда тозаланиб қопларга жойлаштирилади. Унинг илдизини иккинчи йили октябрь ойларида йиғиб олинади. Ярим сантиметр йўғонликдаги ён илдизлари хомашё ҳисобланади. Қазиб олинган илдизлар тупроқ ва унинг қолдиқларидан тозаланиб, оқар сувда яхшилаб ювилади ва 40 градусдан юқори бўлмаган ҳароратда қуритилади. Қуриган илдизлар 20—25 см узунликда жойида қирқилади. Ёғочга айлана бошлаган илдиз ва илдизпоялар олиб ташланади. Қуриган илдиз 20—25 кг дан қилиб қопларга жойлаштирилади. Қуруқ ҳаво алмашиб турадиган хоналарда 3 йилгача сақланади. Агротехник тадбирларни юқори савияда ўтказилса, гулхайри экилган майдонларнинг ҳар гектаридан 15—20 центнер қуруқ илдиз йиғиб олиш мумкин бўлади. КАТТА ЗУБТУРУМ — PLANTAGO MAJOR L. Катта зубтурум — Plantago Major L. зубтурумдошлар — Plantaginaceae оиласига киради . Зубтурум кўп йиллик , калта ва йўғон илдизпояли ўт ўсимлик . Илдизпоясининг юқори томонидан ( ер устида ) узун , қанотли бандли илдизолди тўпбарглар , пастки томонидан эса ( ер остида ) жуда кўп майда илдизлар ўсиб чиққан бўлади . Илдизолди тўпбарглари кенг эллипссимон ёки кенг тухумсимон , текис қиррали ва йирик бўлади . Гул ўқи битта ёки бир нечта , туксиз , бўйи — 10—45 см . Гуллари оддий бошоққа тўпланган . Гули майда , кўримсиз . Гулкосачаси тўрт бўлакка қирқилган , гултожиси оч қўнғир рангли , тўрт бўлакли , оталиги 4 та , оналик тугуни икки хонали , юқорига жойлашган . Меваси — тухумсимон , кўп уруғли кўсакча . Май-июнь ойларида гуллайди. Географик тарқалиши. Собиқ Иттифоқнинг ҳамма туманларида йўл ёқаларида, далаларда, экинзорларда, ўтлоқларда, ўрмон четларида, ариқ бўйларида ҳамда бошқа нам ерларда ўсади.

Маҳсулот тайёрлаш. Ўсимлик барги йил бўйи йиғилади. Юпқа қилиб ёйиб, соя ерда қуритилади ёки қуритмай ишлатилади. Кимёвий таркиби. Маҳсулот таркибида аукубин (ринантин) гликозиди, аччиқ, шиллиқ ва ошловчи моддалар, флавоноидлар (апигенин, гомоплантагенин, лютеолин ва скутелляреин гликозидлари ва бошқалар), каротин ҳамда аскорбин, лимон кислоталар, фактор Т ва витамин К бўлади. Ишлатилиши. Зубтурум ўсимлигининг доривор препаратлари яллиғланишга қарши ва балғам кўчирувчи восита (барг дамламаси) сифатида, меъда-ичак касалликлари (сурункали гипоацидли гастрит, нормал ва кам кислоталик шароитдаги меъда-ўн икки бармоқ ичак яраси)ни (плантоглюцид препарати), анацид гастрит, сурункали ва тузалиши қийин бўлган колит ҳамда яраларни (қуритилмаган барги ва бурга зубтурумнинг қуритилмаган ер устки қисмининг ширалари биргаликда) даволашда қўлланилади. Доривор препаратлари. Дамлама, настойка, янги йиғилган, қуритилмаган баргнинг консервация қилинган шираси, плантоглюцид препарати, барг брикети. Барг йўталда бериладиган чойлар — йиғмалар таркибига киради. Тиббиётда катта зубтурум билан бир қаторда ўрта ҳамда ланцетсимон зубтурум ўсимликлари ҳам ишлатилади. Ўрта зубтурум — Plantago media L. Ўсимлиги баргининг ҳар икки томони тукли ва банди калта бўлади. Ланцетсимон зубтурум — Plantago lanceolata L. Ўсимлигининг барги ланцетсимон бўлиб, узунлиги 15 см, эни — 2—2,5 см. Катта зубтурум Ўзбекистон республикасининг барча тупроқ ва иқлим шароитида катта зубтурум ўсимлигини экиб ўстириш мумкин. Унинг яхши ўсиши ва ривожланишида тупроқнинг механик таркиби ўртача, ариқ сувлари яқин ва бегона ўтлардан тозаланган ерлар ажратилиши лозим. Катта зубтурум ўсимлиги экиладиган майдонлар асосан кузда, ер ҳайдаш олдидан гектар

ҳисобига 20—25 тонна гўнг, 50 кг дан соф суперфосфат ўғити бериб, 22—25 см чуқурликда ҳайдаб қўйилади. Ўсимлик кўп йиллик бўлганлиги учун уни кузда ва эрта баҳорда ҳам экиш мумкин. Агар катта зубтурум ўсимлигини кузда экилса, ерни экишдан 25—30 кун олдин ҳайдаб қўйилади. Бегона ўтлар пайдо бўлиши билан культивация ва бороналаш ўтказилади. Кузда уруғлар стартификацияланмасдан қуруқ ҳолда кенг қаторлаб экилади. Бунда уруғ қадаш чуқурлиги 0,5—1,5 см дан ошмаслиги керак. Кузда ва баҳорда экиладиган уруғларнинг қадаш чуқурлиги 0,5—1,5 см, экиш нормаси гектарига 5—6 кг ва унувчанлик даражаси 70—80% дан кам бўлмаслиги керак. Уруғларни сабзавот экадиган сеялкаларда экилади. Кўчат қалинлиги 1 метрда 8—10 та туп бўлиши керак. Уруғлар эрта баҳорда экиладиган бўлса, экиш олдидан уларнинг униб чиқиш қобилиятини тезлаштириш мақсадида (нам қумда 18—20°С ҳароратда 1—2 кун сақланади) стратификация қилинади, кузда экиладиган бўлса, уруғ стратификация қилинмайди. Ўзбекистоннинг иқлим шароитида катта зубтурум ўсимлигини кузда экилса кам меҳнат сарфланади, ишончли ва тўлиқ кўчатлар ҳосил қилиш имконияти туғилади. Кузда экиладиган уруғлар эрта баҳорда ва баҳорда экилганлари эса, 10 —12 кунда кўкариб чиқади. Ўсимлик экилган далалардан фойдаланиш давомийлиги 3—4 йил. Катта зубтурум ўсимлигини парвариш қилиш ўсимликда чинбарглар ҳосил бўлгандан кейин уларни тупроққа қўшилиб кетмаслиги учун эҳтиёткорлик билан культивация қилиб ер юмшатилади. Бегона ўтлардан тозаланади ва ягана қилинади. Вегетация давомида ўсимликнинг ривожланишини эътиборга олиб икки марта гектар ҳисобига ўртача 90 кг азот, 40 кг фосфор ва 40 кг калий ўғити билан озиқлантирилади. Иккинчи ва кейинги йилларда ҳам шоналаш даврида ва баргини йиғиб олингандан сўнг культиваторлар ёрдамида икки

марта минерал ўғитлар билан озиқлантирилади. Озиқлантириш суғоришдан олдин амалга оширилади. Мавсум давомида ҳарорат ва намгарчиликни ҳисобга олган ҳолда 10—12 марта суғорилади ва тупроқни юмшатиш ва бегона ўтларни йўқотиш учун 4—5 марта культивация қилинади. Катта зубтурум экилган майдонларда юқори даражада сифатли агротехник тадбирларни амалга оширилса, гектаридан 1,5—2 тонна қуруқ барг йиғиб олиш мумкин. Маҳсулот тайёрлаш. Ўсимлик барги йил бўйи йиғилади. Юпқа қилиб ёйиб, соя ерда қуритилади, сўнгра майдаланади ва элаб уруғи олинади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Оддий фенхель (дорихона укропи), доривор қашқарбеда, экма седана ўсимликлар ўстириш технологияси.

Доривор ўсимликлар ва уларни етиштиришнинг қисқача тарихи

Доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш ва улардан самарали фойдаланиш

Арслонқуйруқ, қирқмабарг, мексика бангидевонаси, тешикдалачой, доривор лимонўт

Доривор иссоп, япон софораси, атиргул, саримсоқ пиёз ўсимликлар ўстириш технологияси.