Botanika fanini o`qitish - Botanika - Referatlar

Botanika fanini o`qitish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1056 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Kirish : 1. Ildizning tashqi va ichki tuzilishi. 2. Iidiz zonalari 3. ildizning o`sishi 4. Moddalar shimishi 5. ildizning nafas olishi 6. O`g`itlar

www.arxiv.uz Er yuuzining ummumiy maydonining (510 ming km2) bo`lagini quruqlik, qolgan qismi (361 mln.km2) ni esa dunyo okeani tashkil etadi. Quruqlik va suv muhitini o`simliklar olamining nihoyatda rang-barang bir-biriga shakl va tuzilishi jihatidan o`xshash bo`lmagan turlari egallagan. Ma`lum bo`lishicha kurrasida 500 000 o`simlik va 1000 000dan ortiq hayvonlar turi hayot kechiradi. Shunday ekan, er kurrasida tarqalgan jamiiki tirik mavjudotlarning yarmi o`simliklardan iborat. Ammo Er kurrasi tirik qismi umumiy massasining 97% i o`simliklar olamiga taalluqli bo`lib, uning faqat 0,03% ini hayvonot olami tashkil etadi. Muhimi shundaki, o`simliklar olami har yili 172 mlrd. tonna murakkab organik modda sintez qiladi. Birgina shu raqamning o`zi o`simliklar, jamiiki, hayvonot olami insoniyat uchun naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. O`simliklar rangi, tuzilish, hayot tarzi jihatidan bir-biridan farq qiladi. O`simliklarning suv o`tlari, zamburuglar, shilimshiqlar, sporali va urugli (ochiq va yopiq urugli) guruhlari quruqlik va suv muhitida keng tarqalgan. Ularning ko`pchilik avtorof o`simliklar bo`lib, organik moddalarni mustaqil ravishda sintez qiladi. Ammo bakteriyalar, zamburuglar va shilimshiq singarilar organik moddalar sintez qilish qobiliyatiga ega emas. Tayyor moddalar bilan oziqlanuvchi va o`z tanasini boshqa tirik organizm hisobiga shakllantiruvchi organizmlar geterotrof organizmlar deb yuritiladi va ma`lum o`xshash xusussiyatlariga ko`ra, o`simliklar olami qatoriga kiritiladi. O`simliklar olamining barchasi uchun harakterli va umumiy bo`lgan xossa hamda xusussiyatlar bular hujayra devorining qattiq modda zarrachalarini o`tkazilmasligi (yutmasligi yoki o`zlashtirmasligi)dadir. Hujayra devorning bu xususiyati bakteriyalar, zamburuglar suv o`tlari va yuksak o`simliklarning barchasi uchun xos bo`lib, tirik tabiyatdagi hayvonot olamining birortasida ham takrorlanmaydi. Hujayra po`sti o`simliklar olamining tarixiy taraqiyoti davomida ularning dasturiga shu qadar chuqur kirib kelgan va mustahkam o`rnashib olganki, uni ma`lum ferment ta`sirida ajratib olinganda ham u ma`lum vaqt o`tishi bilan, yangitdan shakillanishi muqarrar. Hujayra devori (po`sti)ning bu xususiyati, ma`lum sabablarga ko`ra erib, hujayraning faqat tirik qismi, yalangoch protoplast

www.arxiv.uz holida qolganda ham yangitdanpo`st bilan qoplanadi (masalan,yashil suv o`tlari- vosheriyada). Tarixiy taraqqiyotining ilk davrida o`simliklar olamining shakllangan hujayra po`sti himoya vazifasini o`taydigan organ sifatida hosil bo`lishi bilan bir qatorda o`simlikning oziqlanishida ham muhim rol o`ynagan. Qattiq po`sti bilan o`rab olgan hujayralar, tashqi muhitdan hayot uchun zarur bo`lgan oziq moddalarni faqat suvda erigan holda qabul qiladi. Evolyutsiya jarayonida hujayra devorining bu tariqa shakillanishi, keyingi taraqiyotiga ham ta`sir qilgan. Mustaqil ravishda oziqlanish, ularning tana yuzasining kattaligiga bogliq. O`simlikning tashqi muhiti bilan aloqodor bo`lgan tana yuzasi qancha katta bo`lsa, oziq moddalar shuncha ko`p miqdorda qabul qilinadi. O`simliklarning shimish yo`li bilan oziqlanishi, ularda ikinchi bir xususiyat, ya`ni harakatsiz (kam harakatlanish) holatining vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Albatta, ayrim murakab tuzilishli yuksak o`simliklar ildiz, poyalari ildiz tugunaklari er ustki vegentativ ko`payish organlari yordamida spora urug va mevalarning keng tarqalishi bilan o`zining birinchi bor o`sib chiqqan makonini o`zgartirish imkoniyatiga ega bo`lgan. Ammo bu passiv harakat, hayvonlarning muntazam ravishdagi faol harakatidan keskin farq qiladi. BOTANIKANING BO`LIMLARI Botanika fani quyidagi bo`limlardan iborat: O`simliklar morfologiyasi botanika fanining eng qadimiy bo`limlaridan bo`lib, o`simliklarning tashqi shakl tuzilishni o`rganadi. Uning asl maqsadi o`simliklarning induvidual taraqqiyot (ontogenez) davrida sodir bo`ladigan shakl o`zgarishlari, o`simliklari olamining tarixiy taraqqiyot (filogenez) davrida ma`lum bir sistematik kategoriya (turkum,oila tartib v.h)ga mansub o`simlik turi organlarida kuzatiladigan shakl o`zgarishlarini o`rganishdan iborat.

www.arxiv.uz O`simliklar sistematikasi. O`simliklar olamining turli-tumanligini har tomonlama o`rganish asosida ularning tavsifini berish, nomlash, ma`lum tartibga (sistemaga) solish hamda ularning filogenetik sistemasini tuzishdan iborat. O`simliklar anatomiyasi –mikroskop texnikasi yotdamida o`simliklarning ichki tuzilishini o`rganadi. Tsitologiya- o`simliklar olamining hujayraviy tuzilishini, uning funktsiyasi va holatini o`rganadi. Ildizlarning turlari.Tashqi va ichki tuzilishi. Tayanch so`zlar: Ildiz, ildizlarning turlari, ildizlarning tashqi va ichki tuzilishi, ildizlarning o`sishi, ildizlarning nafas olishi, o`gitlar, ildizmevalar Ildiz — o`simlikning poya yoki tanasini yerga birlashtirib, tuproqdagi suv va unda erigan oziq moddalarni shimib ola-digan va ularni o`simlikning yer usti qismiga yetkazib bera-digan vegetativ organi. Ildizga xos muhim xususiyatlardan biri shuki, u barg hosil qilmaydi. O`simliklar yaxshi o`sishi va rivojlanishi, daraxt va butalar yirik, baquvvat shox-shabba hosil qilib, uzoq yashashi ko`p jihatdan ildizga bogliq. Ko`pchilik o`simliklarning ildi-zida oziq moddalar to`planadi. Ba`zi o`simliklarning ildizi esa vegetativ ko`payish organi hisoblanadi. Ildizning turlari Ildizlar shakli va hajmi jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. O`simliklarning turiga, tuproq-iqlim sha-roitiga qarab ildizlar kalta, uzun, ingichka yoki yo`gon, yassi yoki yumaloq va boshqa shakllarda bo`ladi. Ayrim daraxt- larning ildizi 50—60 m gacha yetishi mumkin. Masalan, yongoqning yon ildizlari atrofga 20—30 m gacha taraladi. Qumlarda o`sadigan juzgunning ildizlari juda uzun va ingich ka bo`lib, asosan yon tomonga qarab o`sadi. Yantoqning ildi zi, aksincha, pastga tomon o`sib, 30 m gacha chuqur kirib boradi.

www.arxiv.uz Ildizlar, odatda, asosiy, yon va qo`shimcha ildizlarga bo`linadi. Murtakdagi boshlangich ildizning bevosita o`si-shidan asosiy ildiz hosil bo`ladi. Asosiy ildiz shoxlanib yon ildizlar hosil qiladi. Poyaning pastki qismidan qo`shimcha ildizlar o`sib chiqadi. Bir tup o`simlikdagi asosiy, yon va qo`shimcha ildizlar yigindisi, ildiz sistemasi deyiladi. Ildiz sistemasining hajmi va tuzilishi o`simliklarning turiga, ildizining shoxlanishiga, qo`shimcha ildizlarga hamda tuproqning unumdorligiga bogliq. Ildiz sistemasi tuzilishiga ko`ra: o`q ildiz va popuk ildizga bo`linadi. Murtakdagi boshlangich ildiz rivojlanishi jarayonida o`sishda davom etsa, undan o`q ildiz hosil bo`ladi. Bunday moslashish ko`pchilik ikki urug pallali o`simliklarga xos. O`q ildiz uzun va yo`gonroq bo`lib, undan yon ildizlar o`sib chiqadi. Bu ildiz sistemasi ikki pallali o`simliklarga xos bo`lib, imi do`lana, na`matak, saksovul va madaniy o`sim-liklar (olma, o`rik, nok, qovun, tarvuz, go`za, no`xat, loviya, mosh va terak kabilar) misolida ko`rish mumkin (25- rasm). Ayrim o`q ildizlarda oziq moddalar to`planadi. Masalan, qizil lavlagi, sabzi, rediska, turp, sholgom va boshqalarda. Bu ildizlar ovqatga ishlatilganligi uchun ular //-dizmevalar deyiladi. Agar murtakdagi boshlangich ildiz o`sishda davom etmasa, u holda boshlangich poyadan qo`shimcha ildizlar hosil bo` ladi. Bu popuk ildiz hosil qiluvchi bir pallali o`simliklarga xos. Popuk ildiz bir-biriga o`xshash bo`lgan bir to`da mayda ildizlardan tashkil topadi. Uning asosiy ildizi boshqa ildiz-lardan farq qilmaydi. Bunday ildizlar bir pallali o`simliklarga xos. Bu guruhga kiradigan o`simliklar orasida tur-larining ko`pligi jihatidan bugdoydoshlar oilasi birinchi o`rinda turadi. Unga bugdoy, arpa, suli, javdar, makkajo`-xori kabi yuzlab o`simliklar kiradi. Poyaning yerga yaqin qismidan yoki yerga tegib turgan joyidan o`sib chiqadigan ildizlar qo`shimcha ildiz deyiladi. Bunga makkajo`xori, kartoshka, ajriq, qulupnay kabilarning ildizi misol bo`ladi.

www.arxiv.uz Endi ikki urug pallali o`simliklarga mansub bo`lgan texnika ekini — go`zaning ildiz sistemasi bilan tanishamiz. Chigitning murtakdagi ildizchasidan dastlab asosiy ildiz o`sib chiqadi. Oradan ko`p o`tmay, undan ko`plab yon il-dizlar o`sib chiqa boshlaydi. O`z navbatida, yon ildizlardan yanada maydaroq yon ildizchalar rivojlanadi. Natijada asosiy va yon ildizlar o`sib va ko`payib ildiz sistemasini hosil qiladi. Ildizlar orasida uning yo`gon va uzun, yerga tik kirib bora- digan qismi ajralib turadi. Bu go`zaning o`q ildizidir. Bir pallalilardan bugdoyning ildiz sistemasi tuzilishini ko`rib chiqamiz. Bugdoyning murtakdagi ildizchasidan dastlab asosiy ildiz rivojlanadi va oradan ko`p o`tmay u nobud bo`ladi. Shundan keyin murtakdagi poyacha asosidan bir to`da mayda, bir-biriga o`xshash ildizlar — popuk ildizlar o`sib chiqadi. Demak, ildizlar tuzilishiga ko`ra, asosiy, yon va qo`shim-cha ildizlarga bo`linadi. Lekin ildiz sistemasida o`q ildiz va popuk ildiz farq qilinadi. Ildizning tashqi va ichki tuzilishi. Iidiz zonalari O`simliklarning turiga qarab, ildizning yuzasi oqish, qoramtir, sargish rangli po`stloq bilan qoplangan bo`ladi. Po`stloqning usti esa lupada yaxshi ko`rinadigan ildiz tukcha-lari bilan qoplangan. Ma`lumotlarga ko`ra, bir tup o`simlik ildizining tukchalari bir-biriga ulab chiqilsa, uzunligi 20 km gacha yetishi mumkin. Ildizning ichki qismi ancha murakkab tuzilgan. Uni mikroskopda ko`rish uchun maxsus preparat tayyorlanadi. Buning uchun ildiz bo`laldaridan ko`ndalangiga yupqa parrak kesib olinib, buyum oynasidagi suv tomchisiga yoki glitseringa qo`yiladi. So`ngra unga rang beriladi va ustiga qoplagich oyna yopib qo`yiladi. Mikroskopda ildizning sirtqi qismi hu-jayralardan tuzilganligini va shu hujayralarning ayrimlaridan ildiz tukchalari chiqqanligini ko`rish mumkin (29- rasm). Har bir ildiz tukchasi bitta uzun hujayradan tashkil topgan. Bu

www.arxiv.uz hujayra esa qobiq, sitoplazma, magiz va vakuoldan tashkil topgan. Ildiz ana shu tukchalari orqali tup-roqdan suv va unda erigan oziq moddalarini shimib oladi. Il - diz tukchalarining faoliyati 10—20 kun davom etadi. Keyin ildizning uchidagi o`suvchi qismidan yangi ildiz tukchalari o`sib chiqadi. Bu jarayon o`simliklarda uzluksiz davom etadi. Natijada ildiz tukchalari tuproqning ichkari qatlamlariga kirib boradi va o`simlikni kerakli oziq bilan ta`minlab turadi. Ildizning po`stlogi o`ziga xos hujayralardan tashkil top gan. Po`stloq hujayralari tirik, yumaloq va yupqa qobiqli bo`ladi. Hujayralar o`rtasida havo bilan to`la oraliq bo`lib, il-dizdagi hujayralar ana shu havo bilan nafas oladi. Ko`ndalangiga kesilgan ildizning o`rta qismida qalin devorli yirik teshikchalar ko`rinadi. Bu teshikchalar po`stloq naychalari (tomirlar) dan iborat. Agar yosh ildiz uzunasiga kesib-qaralsa, naychalar juda uzun hujayralardan tashkil topganligini ko`rish mumkin. Vaqt o`tishi bilan hujayralar qobigi qalinlashadi va ulardagi sitoplazma bilan magiz nobud bo`ladi, hujayralar orasidagi to`siqlar yo`qoladi. Natijada ketma-ket joylashgan bunday hujayralarning bir nechtasidan naycha-tomircha paydo bo` ladi. Tuproqdan so`rib olingan suv va unda erigan oziq mod-dalar shu naychalar orqali yuqoriga, ya`ni ildizdan poya, shox va barglargacha ko`tariladi. Yana yosh ildiz uzunasiga ke-sib qaralsa, unda bir-biridan aniq farq qiladigan to`rtta zo-nani ko`rish mumkin (30-rasm). Bular ildiz uchidagi ildiz qinchasi, ildizning hujayralar doim bo`linib va o`sib turadi-gan o`suvchi qismi, tuproqdan oziq moddalarni oluvchi shimuvchi qismi va ildiz tomirlari (naychalari) ko`p joylash gan o`tkaiuvchi qismidir. Ildiz tukchalari tuproqdan shimib olgan oziq moddalar shu naychalar orqali ildizdan poya (tana) ga o`tadi. Iidizning o`sishi O`simliklarning yer osti qismi, ya`ni ildizi yer usti qismiga qaraganda tez o`sadi. O`simliklar turiga va o`sish sharoitiga (tuproqning unumdorligiga) qarab, ildizlar turlicha tezlikda o`sadi. Masalan, go`za nihollarining ildizi

www.arxiv.uz bir kecha-kunduzda 2—3 sm o`sadi. Bunda o`sish ildiz uchidagi hujayralarning bo`linishi hisobiga sodir bo`ladi. Agar ildizning uchi chilpib tashlansa, u bo`yiga o`sishdan to`xtab, asosiy kuch yon ildizlarga beriladi. Uchi chilpib tashlangan ildizlarda yon ildizlar tuproqning oziq moddalarga boy yuqorigi qatlamiga taralib, baquvvat bo`lib o`sadi. Dehqonlar pomidor, karam, bulgor garmdorisi kabi o`simliklardan mo`l hosil olishda o`simlik-larning ana shu xossasidan foydalanadilar. O`simliklarni urugdan o`stirib, keyin boshqa joyga ko`chirib o`tqazishning boisi ham shunda. Ildiz tuproq orasida ham uzunasiga, ham eniga o`sadi. Shuningdek, ildiz sistemasining hajmi ham kengayadi. Ildizning o`suvchi uchki qismi tuproq orasiga kirib bora-yotganda turli xil qattiq zarrachalarga duch kelishi mumkin. Ildiz gilofi — ildiz qinchasi uning ana shu o`suvchi qismi-dagi yosh, nozik hujayralarni tashqi ta`sirdan saqlaydi. Ildiz qinchasi bir necha qavat hujay-radan tashkil topgan. Uning ustki qatlamidagi hujayralar tuproq zarrachalariga to`qnashib nobud bo`ladi va hujayralar bo`linishi hisobiga yangi hujayralar hosil bo`ladi. O`simliklar ildizi uzun-kaltaligi, ingichka va yo`gonligi hamda tuproqdagi oziq modda-lardan foydalanishiga qarab, tur-licha uzunlikda va yo`gonlikda bo`ladi. jO`simliklar o`smaydigan joy kam. Ular qoyalar yorigida, toshlar orasida, qumlarda, sho`r-xok va gipsli tuproqlarda, bot-qoqliklarda hamda suvda o`sadi., Yantoq bor joyda suv bor de-yishadi. Haqiqatan ham, uning ildizi yerga 30 m gacha chuqur kirib boradi va yer osti suvlari-dan foydalanadi (31- rasm). Yantoqning yer ostki qismi yer ustki qismidan bir necha marta uzun bo`ladi. Qumlarda o`sadigan juzgun, qumtariq, sagan o`simliklarning ildizi, ayniqsa yon ildizlari juda ham uzun bo`ladi. Juzgunning yon ildizlari 20 m dan ham oshib ketadi, uning asosiy ildizi yerga 1,5 —2 m gacha chu qur kirib boradi. Bunday o`simliklarning ildizi o`simliklarni yerga mustahkam biriktirib turishi bilan birga tuproqni, shu-ningdek, cho`llardagi ko`chma qum barxanlarini boshqa yer-larga ko`chishdan saqlaydi. Demak, ildizlar o`sish zonasidagi hujayralarning bo`linib ko`payishi hisobiga bo`yiga o`sadi.

www.arxiv.uz MODDALAR SHIMISHI O`simliklar ildizining muhim vazifasi yerdan suv va unda erigan oziq moddalarni shimib olib, yer usti qismiga uza-tishdan iborat. Endi suv va unda erigan oziq moddalarni ildizdan barg-gacha ko`tarilishi bilan tanishamiz. Tuproqdagi suv va unda erigan oziq moddalar dastlab ildiz tukchalariga, so`ngra ular bilan yonma-yon joylashgan po`stloq hujayralariga o`tadi. Hujayradan-hujayraga so`rilgan suv va unda erigan oziq moddalar ildizning o`tkazuvchi zonasiga yetib boradi va u yerdan o`simlikning yer usti qismiga ko`tariladi. Boshqa tirik organizmlar kabi, O`simliklar ham suv bi lan tirik. Ularda boradigan ko`pgina biologik jarayonlar suv tufayli amalga oshadi. Eng muhimi suvda O`simliklar uchun zarur bo`lgan oziq moddalar eriydi. Suv orqali ular hu- jayra, to`qimalarga va boshqa organlarga o`tadi. Suv yetarli bo`lganda O`simliklar hujayrasi tarang holatda bo`ladi. Aks holda, O`simliklar so`lib qoladi. So`ligan o`simliklarga suv quyilganda, ular qanday qilib tiklanishi sizga ma`lum. Tuproqdagi suv ildiz tukchalariga, ulardan es po`stloq hujayralariga qanday o`tadi? Bu savolga juda ko`p misollar bilan javob berish mumkin. Kuzatgan bo`lsangiz, ayniqsa bahorda o`simliklarning poyasi yoki shoxi kesilsa, ulardan suv tomchilari sizib chiqadi. Siz buni shira harakati boshlan-gan vaqtda kesilgan tok, terak, tol novdalarida ko`p ko`r-gansiz. Yoki yantoq ildiz bo`gzidan kesib tashlansa, undan suv tomchilari yumalab tushishining guvohi bo`lasiz. Bu suyuqlik o`z-o`zidan chiqmay, balki ildiz bosimi kuchi ta`sirida harakatga keladi. Ildiz bosimining kuchi dastlab tup-roq bilan tukchalar orasida hosil bo`ladi. Bu kuch suvni va unda erigan oziq moddalarni bir hujayradan ikkinchisiga o`tishda pastdan yuqoriga ko`tarilishga majbur etadi. Ildiz bosimining kuchi ob-havoga va haroratga ham bogliq bo`ladi. Tuproqda va havoda issiqlik yetarli bo`lsa, u holda ildiz tuk- chalari tuproqdagi suvni yaxshi shimadi va bosim kuchi ostida hujayralarga yetkazib beradi. Sovuq vaqtda ildiz tukchalari suvni yaxshi shimmaydi. Qish kirishi bilan ko`p yillik o`sim liklarning ildiz tukchalari o`z faoliyatini to`xtatadi. Bahor kelib, kunlar isishi bilan ildiz tukchalari yana faollashadi.

www.arxiv.uz Yoz oylarida O`zbekiston sharoitida yogingarchilik deyar-li bo`lmay, harorat ko`tarilib, o`simliklarning suvga ehtiyoji ortadi. Shuning uchun deyarli hamma madaniy o`simliklar sugorib o`stiriladi. Shunday qilib, o`simliklar ildizining bosim kuchi ta`sirida ildiz tukchalari orqali yerdan suv va unda erigan moddalar ni o`ziga shimib oladi. ILDIZNING NAFAS OLISHI O`simliklarning boshqa organlari singari, ildizi harn nafas oladi. Tuproqdagi havo ildizning yupqa po`stlogi orqali Lining ichkarisidagi barcha tirik hujayralarga kirib boradi. Har qaysi tirik hujayra atrofidagi havodan kislorodni olib, o`zidan karbonat angidrid ajratib turadi. Yosh ildiz hujayralari havo dan kislorod oladi. O`simlildar ildizi yetarli darajada havo olishi uchun urug yumshoq yerga ekiladi. Hosil yetilguncha yer bir necha marta yumshatiladi. Go`zani, sabzavot va poliz ekinlarini chopiq qilishning bcfisi ham shunda. Qatqaloqda va tuproqda havo kam bo`ladi. Shuning uchun barcha daraxt va butalarning tagini vaqt-vaqti bilan yumshatib turish tavsiya etiladi. Bahorgi yomgirlardan va yer sugo-rilgandan keyin tuproq zichlashib, ildizning nafas olishi qi-yinlashadi va uchki qismi chirib ketadi. Natijada tuproqda havo kamayib ketib, o`simliklarga salbiy ta`sir etadi. Havo yetishmasligi tufayli o`simliklar kasallanadi va hosili kama yib ketadi. Shuning uchun tuproqning unumdorligini os-hirishda sugorish qoidalariga rioya qilish zarur. O`G`ITLAR O`simliklar yaxshi o`sishi, mo`l hosil berishi va uzoq yil yashashi uchun yerga o`git solish kerak. O`git tarkibida turli mineral tuzlar, mikroelementlar va boshqalar bo`lgani uchun ham o`simliklar tarkibida xilma-xil mineral tuzlar uchraydi. Lekin ular o`simliklarning turiga qarab bir-biridan bir oz farq qiladi. O`simliklar tuproqdan o`zi uchun kerakli tuzlarni oladi. Agar kerakli mineral tuzlar yetishmasa, ul-arda ichki va tashqi o`zgarishlar sodir bo`lishi yoki qurib qolishi mumkin.

www.arxiv.uz O`simliklarning mineral tuzlarga bo`lgan ehtiyojini aniq-lashga doir ko`pgina ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Natijada ularda qaysi tuz yetishmasa, qanday o`zgarishlar sodir bo`lishi aniqlangan. Bu sohada rus olimi Dmitriy Nikolayev-ich Pryanishnikov (1865—1948) juda katta ishlar olib bor-gan. U hayotining asosiy qismini o`simliklarning oziqlanishi-ni o`rganishga bagishlagan. O`gitlar asosan ikki guruhga bo`linadi. Birinchisi, ham-mamizga ma`lum bo`lgan organik o`git, ya`ni go`ng. U tup-roqda chirib, uning holatini yaxshilaydi va hosildorligini oshi-radi, o`simliklar uchun zarur bo`lgan moddalar hosil qila-di. Ikkinchisi mineral o`gitlar. Bu o`gitlar kimyo zavodlari-da maxsus tayyorlanadi. O`zbekistonda Navoiy, Chirchiqda va boshqa joylarda mineral o`gitlar ishlab chiqaradigan zavod-lar bor. Mineral o`gitlar har xil bo`ladi. Ularning eng aso-siysi azotli (selitra), fosforli va kaliyli o`gitlardir. Ular o`sim-liklarga har xil ta`sir qiladi. Masalan, azotli o`gitlar o`sim liklarning o`sish`ini tezlashtirsa, fosforli va kaliyli o`gitlar mo`l hosil to`planishiga va uning tez pishib yetilishiga yordam beradi. O`simliklarning talabiga qarab, azotli o`git yetishmasa selitra va kaliyli o`git yetishmasa kaliy xlorid solinadi. Qis-qacha aytganda o`gitlar mo`l hosil garovidir. Lekin o`git so-lishda uning me`yoriga qat`iy rioya qilish zarur. Agar tupro-qqa mineral o`gitlar me`yoridan ortiqcha solinsa, uning ekologik holati yomonlashadi. Chunonchi, me`yoridan or tiqcha solingan o`git tuproqdagi tirik mavjudotlarga salbiy ta`sir ko`rsatadi va uning tarkibini buzadi. Eng muhimi, ko`p miqdorda mineral o`git solingan yerda yetishtirilgan hosil (qovun, tarvuz, kartoshka va boshqalar) tez buziladi, uni iste`mol qilgan odam zaharlanishi mumkin. Demak, me`yorida ishlatilgan o`gitlar tuproqning hola tini yaxshilaydi va o`simliklarning hosildorligini oshiradi. ILDIZMEVALAR Siz sabzi, lavlagi, turp, rediska, sholgomni yaxshi bila-siz. Chunki xalqimiz ulardan juda qadimdan turli-tuman taomlar tayyorlashgan. Ular ildizmevalar deyiladi. Nima uchun ular ildizmevalar deb ataladi? Buning sababi shun-daki,

www.arxiv.uz ularning ildizmevasida (asosiy va yon ildizlarida) ko`p miqdorda oziq moddalar to`planadi. Ularda oziq moddalar to`planib, ildizining shakli o`zgarganligi uchun shakli o`zgargan ildizlar deb ham yuritiladi. Ildizmevalar o`simliklarning turiga va naviga qarab, tiar xil shaklda va ogirlikda bo`ladi. Shunga ko`ra ulardan tibbiyotda va oziq-ovqat sanoatida turli maqsadlarda foydalaniladi. Sabzi — ziradoshlar (soyabonguldoshlar) oilasining oziq-ovqatga ko`p ishlatiladigan vakili. O`zbekistonda uning mir-zoyi, mushak, qizil sabzi deb ataladigan navlari ko`proq ekttadi. Lavlagi—sho`radoshlar oilasining ildizmeva hosil qiladi-gan yagona vakili. Uning qand lavlagi, qizil lavlagi va xashaki lavlagi kabi navlari bor. Ulardan eng ko`p ekiladigani qand lavlagi bo`lib, uning tarkibida 18 % dan ko`p qand borligi aniqlangan. Qand lavlagidan sanoatda shakar olinadi. Turp, sholg`om, rediska karamdoshlar oilasiga kiradi. Ular ham oziq-ovqat mahsuloti sifatida ishlatiladi. Ildizmevalarning tarkibida xilma-xil vitaminlar va inson organizmi uchun zarur bo`lgan moddalar bo`ladi. Bilib qo`ygan yaxshi 1. Ildizsiz o`simliklar. Bunga hasharotxo`r o`simliklardan hisoblangan suv qaroqchisi yaqqol misol bo`la oladi. 20—30 sm uzunlikdagi bu o`simlik butun tanasi bilan suvga botgan holda o`sadi. Uning suv ostidagi ingichka shoxlari va bir necha karra bo`lingan barglari ildizni eslatadi. Qizigi shundaki o`simlikning to`pguli suvdan yuqoriga chiqib turadi. Bu o`simlikning O`zbekistonda 2 ta turi o`sadi. Ular ko`llarda, botqoqliklarda va ko`lmaklarda o`sadi. Shoxbarg (seratofia- lum) ham ildizsiz o`simlik hisoblanadi. Chet ellarda tarqal-gan ildizsiz o`simliklardan bizga faqat bitta volfiya nomli o`simlik ma`lum xolos. 2. Ildizi tanasi (poyasi)dan ogir o`simliklar. Tabiatdagi aksariyat o`simliklarning yer usti qismi (shox-shabbasi) yer osti qismi (ildizi)dan ogirlik va hajm jihatidan ustun turadi. Lekin ildizi shox-shabbasiga ham hajm, ham ogirligi jihati dan teng keladigan

www.arxiv.uz Fikus ildizi va yuqori turadigan o`simliklar tabiatda va madaniy o`simliklar orasida ko`plab topiladi. Masalan, il- dizmevali o`simliklardan qand lavlagining ildizmevasi (bi-rinchi yili) barglaridan bir necha marta ogir keladi. Yon- goq, zarang, qatrongi, olcha (togolcha) kabilarning ildiz sistemasi har tomondan yer usti qismiga yaqin keladi. Fikus daraxtlarining ildizi shox-shabbasidan ancha ogirroq bo`ladi (32- rasm). Havo ildizlar 3. Ogir va uzun ildizlar. Ildizlar o`simlikning turiga va o`sib turgan sharoitiga qarab turlicha bo`ladi. Ayrim ildizlar-ning ogirligi grammlar bilan o`lchansa, boshqalariniki kilo gramm bilan tortiladi. Masalan, O`zbekistonda o`sadigan ogir ildizli o`simliklarga quyidagilarni kiritish mumkin: qatron (ildizi 8—10 kg); fargona sutlamasi 10— 16 (20) kg; toron 18—22 kg.

www.arxiv.uz Uzun ildizli o`simliklar tabiatda ko`p uchraydi. Odatda, o`gitga boy, yumshoq va sernam yerda ildizlar yaxshi rivoj-lanadi. Lekin suv qidirib 20—25 (30) m gacha yerga tik kirib boradigan yantoq, nam qidirib yoniga 20 m gacha cho`zilib ketadigan qandim kabi o`simliklar ham bor. Ildizi nisbatan uzunroq daraxtlarga yovvoyi olma (25—30 m), yongoq (20—30 m), zarang (10—12 m) kabilarni kiritish mumkin. Aksincha, jiyda, shaftoli, nok, sariq do`lananing ildizi nisbatan qisqaroq bo`ladi. Bir yillik o`simliklarning ildizi qisqa bo`ladi. 4. Havo ildizlar. Tropik va subtropik mamlakatlarda o`sadigan o`stmliklarda asosiy ildizdan tashqari o`simlikning yuqori qismidan pastga osilib tushadigan yoki yer ostidagi ildizlardan yer yuzasiga ko`tarilib chiqadigan ildizlari bo`ladi. Bunday ildizlar havo ildiilar deyiladi (33- rasm). 5. Ildiz qancha yil yashaydi? O`simlikning umri uning ildiz sistemasiga bogliq. Bir yillik o`simliklarning ildizi bir necha kundan bir necha oygacha (urugdan unib, urug berguncha) yashaydi. Ko`p yillik o`tlarniki o`n yillab davom etadi. Daraxt va butalarda esa sal boshqacha. Bularda ildiz sistemasi o`simlik turiga qarab dastlabki tanaga qaraganda ko`proq yashaydi. Tanasining yuqori qismi qurib qolib pastidan yangidan o`sib chiqqan chinor, tol, terak, zarang, olma, do`lanalarni ko`p uchratgansiz. Arena 700—800 (1000), chinor 600—800, sekvoldendron 4000—6000, dub 2000, qaragay 350 (500), yongoq 70—100 yil o`sib meva beradi.

O'xshashlar

Botanika o`qitishni faol tashkil etishning

Botanika faniga kirish. O`simlik hujayralarining tuzilishi

Tabiatshunoslikni o`qitish metodikasi fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Botanika bog’lari va o’simliklar introduktsiyasi

Kirish, botanika fani, bo`limlari va uni farmatsiya sohasidagi ahamiyat O`simlik hujayrasi. Sitoplazma