Bakteriofag - Botanika - Referatlar

Bakteriofag

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Bakteriofaglar haqida umumiy tushuncha. 2. Bakteriofaglarning morfologiyasi, to`zilishi va ko`payishi. 3. Bateriofaglarning xususiyatlari. 4. Bakteriofaglar to`g`risidagi nazariyalar.

www.arxiv.uz «Fagos» — grekcha so`z bo`lib, yemiraman degan ma`noni anglatadi. Bakteriyalarda boshqa turli tirik mavjudotlarga o`xshash o`zining paraziti bo`ladi va bu bakteriofag deyiladi. 1917 yili frantsiyalik olim D. Erell ichburug` kasalligi bilan ogrib tuzalgan odamning najasida fil`trdan o`tuvchi allaqanday bir narsa borligini aniqladi. Filtrdan o`tuvchi bu narsa kasallik qo`zg`atuvchi bakteriyani eritib, kasal qishining tuzalishiga katta yordam berganligini isbotladi va usha fil`trdan o`tuvchi narsaga «bakterio fag» deb nom berdi. Bakteriofag ta`sirida bakteriyalarning erib ketishi bakteriofagiya hodisasi deyiladi. Bakteriofagiya hodisasini D. Erelldan oldin Gama leya (1889) va Tvort (1915) ko`rishgan bo`lsa ham, lekin ular buni atroflicha tekshirmasdan qoldirishgan. D. Erell bakteriofagiya hodisasini va bakteriofagni chuqur tekshirgan olim. Keyingi vaqtlargacha bakteriofag nimaligi to`g`risida turli fikrlar aytilib kelindi. Ayrim olimlar bakte riofagni ferment deb hisoblagan edi. Lekin D. Erell o`z tajribalariga asoslanib, bakteriofagni ko`payuvchi ti rik organizmdir, degan fikrda bo`lgan. Hozirgi vaqtda bakteriofagni atroflicha tekshirish natijasida uning nimaligi va ko`p xususiyatlari aniqlandi. Fagning morfologiyasi. Tekshiruvchi olim lar bakteriofagning korpuskulyar zarrachalardan iborat ekanligini isbotladilar. Fag zarrachalari juda mayda bo`ladi, ba`zilari 8—10 mμ dan 90—100 mμ gacha bo`lishi mumkin. Fag zarrachalari 50 000 marta katta qilib ko`rsatadigan elektron mikroskopda tekshirilsa, u taxminan spermatozoidga o`xshash shaklda bo`lib ko`rinadi. Ba`zi faglar dumaloq yoki tayoqcha shaklda bo`lishi va ularning kattaligi 200—300 mμ gacha bo`lishi mumkin. Bakteriofag bioximiyaviy jihatdan tekshirilganda uning bosh qismida oqsil modda borligi aniqlangan. Bu oqsil modda dezoksiribonuklein kislota (DNK) dan iborat bo`lib, ayrim faglar tarkibida bu kislotaning miqdori 37—42 protsentni tashkil etadi (bakteriya tanasida DNK — 5,2% bo`lishi isbotlangan). Bakteriofag

www.arxiv.uz tarkibi da nukleoproteidlar ham borligi aniqlangan. Fagning dum qismi o`siq bo`lib, uning ust qismi qisqaruvchan qobiq bilan qoplangan. Elektron foto bilan suratga olib tekshirilganda bakteriofagning bakteriya tanasiga qanday ta`sir etishi va fagning ko`payishi aniqlangan va u 4 fazadan iborat. 1. Adsorbtsiya qilinadi. 2. Bakteriya hujayrasiga kiradi. 3. Bakteriya hujayrasida rivojlanadi. 4. Bakteriya hujayrasini eritib, tashqi muhitga chiqadi. 1-faza. Bunda fag zarrachasi bakteriyaning tanasiga kelib, dum qismi bilan yopishadi. 2-faza. Fag bakteriya hujayra qobig`ini bo`zib ichkariga kiradi, yoki ichkariga kirmasdan o`zining bosh qismidagi DNKni shprits singari hujayra ichiga yunaltiradi. 3-faza. Bunda fag bakteriya hujayrasining har xil kerakli moddalaridan oziqlanib, bakteriya tanasida yashab ko`paya boshlaydi, ya`ni maxsus erituvchi ferment hosil qilib, hujayraning oqsil moddalarini eritib hazm qiladi, natijada ko`payadi. 4-faza. Bakteriofag zarrachalari ko`paygan sari bak teriya ichida bosim ortadi, bakteriya tanasi shishib, bakte riyaning shakli o`zgaradi va nihoyat bakteriya hujayrasi yorilib uladi. Yorilgan bakteriya ichidan yosh bakteriofag zarrachalari chiqa boshlaydi. Agar bakteriofag ta`sir etgan kultura mikroskopda tekshirilsa, bakteriya o`rniga ma`lum shaklga ega bo`lmagan bakteriya parchalari ko`rinadi. Bakteriofag zarrachalari faqat yosh bakteriyalar tomoniga o`tib ko`payadi. Eski kulturada yoki o`lik bakteriya tanasida esa ko`paya olmaydi. Agar bakteriofag suyuq oziqdagi (bulondagi) kulturaga ta`sir etsa, bulon tiniq bo`lib qoladi. Bakteriofag ta`sirida quyulib qolgan bulondagi yosh kulturada 1—2 kundan keyin (ba`zan undan ham ko`proq) bakteriyalarning yana ko`payishini ko`rish mumkin. Natijada bakteriofag ta`sirida bakteriyalar lizisga uchrab tingan bulon qaytadan loyqalanadi, bu bakteriyalarning yana ko`payganligining belgisidir. Shundoq yo`l bilan yangi paydo bo`lgan kultura ikkilamchi kultura deyiladi. Hozir bu kulturaning paydo bo`lish sabablari aniqlangan; har bir bakteriya kulturasida bakteriofagga nisbatan chidamsiz va

www.arxiv.uz bakteriofagga chidamli (fagorezistent) bakteriyalarining varianti bo`lishi mumkin. Bakteriofagga chidamli bakteriyalar kulturasiga bakteriofag ta`sir etganda undagi mikroblar erimasdan, o`zgarmagan holda saqlanib qoladi, keyinchalik bular ko`payib ikkilamchi kulturani hosil qiladi. Ikkilamchi kultura hosil qiluvchi mik - roblar lizogen kul`turalar deyiladi. Fagorezistent bakteriyalar varianti bakteriofagga chidamsiz bakteriyalar variantidai morfologik kultural, bioximik jihatdan farq qilmasa ham, antigenlik xususiyatlari bilan ancha farq qiladi. Fagorezistent bakteriyalar bakteriofagning bir shtammiga (nusxasiga) chidamlik bo`lsa ham, shu bakteriofag ning ikkinchi shtammi ta`sirida ular ham yemirilishi mumkin. Demak ikkilamchi kultura o`ziga xos bakterio fag bo`lgandagina erib lizisga uchrashi mumkin. BAKTERIOFAGNING SXETSIFIK XUSUSIYATLARI Bakteriofagning asosiy xususiyatlaridan biri, ayrimlari faqat bir xil bakteriyanigina lizisga uchrata oladi. Bu uning o`ziga xos xususiyatidir. Bakteriofagning bunday xususiyatini yaxshilab tekshirilishi natijasida bu uning juda ham sezgi xususiyat ekanligi aniqlandi. Ba`zi bakteriofag bakteriyaning hamma tiplariga ta`sir etmasdan, faqat bir tipiga ta`sir etishi mumkin. Masalan, dizenteriya, vabo, stafilokokk va boshqa bakteriofaglar faqat alohida qo`zg`atuvchiga ta`sir etadi. Demak bakteriofagda spetsifiklik xususiyat bor, bu xususiyat bir turdagi mikrobga, xatto bir turdagi bakteriyaning ayrim tiplariga nisbatan bo`lishi mumkin. Aksincha, ba`zi bak teriofagning spetsifik xususiyati ancha keng bo`lib, bir turdagi bakteriyaning antigenlik jihatdan yaqin avlodlarini ham lizis qilishi mumkin. Bir tur yoki bir tipdagi bakteriyaga ta`sir etadigan bakteriofag monovalentlik fag deyiladi. Aksincha, fag bir tur bakteriyaning o`ziga va yaqin avlodlariga ham ta`sir etib lizisga uchratsa, bu polivalentlik fag deyiladi. BAKTYERIOFAGNING ANTIGYENLIK XUSUSIYATI

www.arxiv.uz Bakteriofagning yana bir xususiyati shundan iboratki, u antigenlik xususiyatiga ham egadir. Masalan, agar bir xil fag kuyonga parenteral ravishda yuborilsa, uning organizmida shu fagga qarshi neytrallovchi moddalar (antilizinlar) hosil bo`ladi. Shu fag bilan kuyon uzoq vaqt immunizatsiya qilinsa, uning qon zardobi ana shu bakterio fagni butunlay neytrallash kuchiga ega bo`ladi. Masalan, Petri kosachasidagi zich oziq muhitga fagni neytrallovchi kuyon zardobidan kushiladi va unga kuyonga yuborilgan fag ham aralashtiriladi. So`ngra kosachaga shu fagning ta`sirida lizis bo`ladigan bakteriya ekilsa, bu eqilgan bakteriyalar lizis bo`lmasdan, normal o`sib koloniyalar hosil qiladi, chunki kuyon zardobidagi maxsus moddalar (antilizinlar) fagni neytrallamaydi. Kuyonni bu fag bilan immunizatsiya kilgandan unga qarshi neytrallovchi narsa hosil bo`lishi — fagning antigenlik xususiyat borligini ko`rsatadi. BAKTERIOFAGNING CHIDAMLILIGI Bakteriofagning ximiyaviy va fizikaviy faktorlarga chidamliligi har xildir. Bakteriofagning issiqlikka chidamliligi xuddi viruslardagidek bo`lib, ko`pchilik faglar 65—80° issiqda bulonda kuchsizlanadi. 50—55° issiqda ba`zi fagning aktivligi pasayishi mumkin. Har xil faglarning temperaturaga chidamliligi turlicha bo`ladi. Masalan, stafilokokk fagi — 60—62°, ichak tayoqchasi fagi +70—75° issiqlikka chidashi mumkin. Fagning issiqda chidamliligi oziq muhitning rN iga va tarkibiga bog`liq bo`ladi. Ba`zan aktivligini yo`qotgan fagning kuchini qayta tiklash mumkin. Buning uchun kuchsizlangan fag o`z bakteriyasiga bir necha marta aralashtirilsa (mas saj qilinsa) fag qaytadan kuchli bo`lishi mumkin. Bakteriofaglar sovukka ancha chidamli bo`ladi — 185° sovukda ham uz aktivligini yo`qotmasligi mumkin. Bakte riofag kurgoqchilikka ham ancha chidamli bo`ladi. Shundan foydalanib hozirgi vaqtda ichburukka qarshi ishlatiladigan fagni quruq holda qo`llanilmoqda. Ultrabinafsha nuri bakteriofagni 10—15 mino`tda, tik tushgan qo`yosh nuri esa 2—3 soatda o`ldiradi. Bakteriyalarning vegetativ shakllariga qaraganda faglar ko`pchilik ximiyaviy dezinfektorlarga ancha chidamlidir. Ular kislotali muhitda tez nobud

www.arxiv.uz bo`ladi, kuchsiz ishkoriy muhitga esa ancha chidamlidir. Surmaning 0,5 % li eritmasi, 1% fenol bir necha kunda, ba`zan bir xaftada fagning aktivligini yo`qota oladi. Spirt, efir va xloro form fagning kuchini juda kam o`zgartiradi. 1% li for - malin ta`sirida fag bir necha minut ichida aktivligini yo`qotadi. Tripsin fagni 24 soat ichida parchalaydi. Fag oshqozondagi xlorid kislota ta`siriga chidamsizdir. Yuqori darajada qontsentratsiyalangan glitserin ham fagni o`ldiradi. Bakteriofagning yana bir xususiyati shuki, u bakteriyaga spetsifik ta`sir etish bilan birga, boshqa mikrobni ham lizis qilishga moslana oladi. Uning bu xususiyati adaptatsiya deyiladi. BAKTERIOFAGNING TARQALISHI VA UNI AJRATIB OLISH USULLARI Bakteriofag tabiatda keng tarqalgan bo`lib, bakteriyalar bor joyda uchraydi. Bakteriofag chiqindi suvda, arik, daryo, kuduk, anxor suvlarida, ko`l va dengizlarda juda ko`p uchraydi. So`nggi vaqtlarda har turli patogenli mikroblarga qarshilik ko`rsatadigan bakteriofag topilgan. Bakteriofag odam va hayvonlar ichagida ham doimo bo`ladi. Kasal odam va hayvonlarning qonida, balgamida, yiringida ham bakteriofag bo`ladi. Kasal odam va hayvon sogayganda ularning organizmida fag juda ham ko`paygan bo`ladi va uni bu davrda osonlik bilan topish mumkin. Bakteriofag so`tda va pishloqda ham uchraydi. Kasal organizmdan topilgan patogenli mikrobning kulturasi bir necha yil muzda saqlansa, bora-bora bunday kulturada ham bakteriofag paydo bo`ladi. Umuman kaerda mikrob bo`lsa usha yerda fag ham topilishi mumkin. Bakteriofagni tashqi muhitdagi turli ob`ektlardan — qancha roq, suv, odam yoki hayvon chiqindilaridan (najas, siy dik, yiring, balgam va boshqalar) ajratib olish mumkin. Ko`pincha oqar suvlarni odatdagi bakterial filtrlardan o`tkazish yo`li bilan ham bakteriofagni ajratib olsa bo`ladi. Erigan bakteriyalarning bulondagi kulturalarini filtrlash yo`li bilan bakteriofag tayyorlanadi. So`ngra filtrat tekshirilib, fagning ta`sir etishi aniqlanadi.

www.arxiv.uz Bakteriofagni spetsifiklik xususiyatiga asoslangan holda aniqlash mumkin. Buning uchun bakteriofag ajratib olinadigan material (najas, siydik, yiring) avval bulon yoki peptonli suvga eqiladi va 37° issiqda 24 soat davomida ustiriladi. Shu bulonda aralash kultura o`sib chiqadi. So`ngra shu aralash kultura filtrlanib, undan 3—4 tomchisini bulonda usgan mikrob kulturasiga aralashtirib 24 soat termostatga qo`yib tekshiriladi. Masalan, agar filtratda bakteriofag bo`lsa, bulondagi kul tura tiniklanib qoladi, bu esa fag ta`sirida kultura lizisga uchraganini bildiradi va tekshiriladigan materialda bakteriofag borligidan darak beradi. Tekshiriladigan materialda bakteriofag borligini zich oziqli muhitda ham aniqlash mumkin. Buning uchun Petri kosachasidagi zich oziqli muhitga mikrob eqiladi, so`ngra zich oziqning betiga tekshirilayotgan materialning filtratidan 1—2 tomchi tomizilib bir oz kiya qilib qo`yilsa, oziq betiga tomizilgan filtrat bir tomonga oqib boradi. So`ngra kosacha 16—18 soat termostatga qo`yiladi, shu vaqtda mikroblar usadi. Tekshirilayotgan mate rialning tomchilari oqib o`tgan joyda mikrob o`smasdan koloniya hosil qilmagan bo`lsa, yoki oziq muhitining betida to`tash sterill joylar hosil bo`lsa, bu tekshirilayotgan, materialda fag borligini ko`rsatadi. Agar tekshirilayotgan materialda fag bo`lmasa, oziq muhitining hamma yerida mikroblar rivojlanib koloniyalar hosil qiladi. Tekshiriladigan patologik material qon yoki boshqa sterillangan holda olingan narsalardan iborat bo`lib, ularda fag borligini bilish uchun u materialning filtrlanmagan 3—4 tomchisi ma`lum mikrob kulturasiga aralashtirilib sinab kurilsa, fagning bor-yo`qligi tezda aniqlanadi. Bakteriofagning sof kulturasini ajratish uchun agarning sterillangan joylari kirib olinib, muljallangan mikrob turining yosh kulturasi bilan aralashtiriladi. Laboratoriya sharoitida tayyorlangan bakteriofag bakterial filtrlardan o`tkazilgan tegishli bakteriya turining bulonda erigan kulturasidir. Bunday filtrat da fag va bakteriya hujayrasining erigan elementlari bo`ladi va ular sariq bo`ladi. Ular flaqon yoki ampulaga qo`yilib, ogzi maxkam berkitiladi. Bakteriofagning aktivligini tekshirish uchun uni titrlash (ya`ni kuchini aniqlash) kerak. Fagning titri ikki usul bilan aniqlanadi.

www.arxiv.uz 1. Appelman usuli. Bunda fag zarrachalarining ko`p-ozligini aniqlash uchun fag suyultirilib tekshi riladi. Buning uchun bakteriofagni suyuqlik 1:10; 1:100 nisbatdan to 1:10—10-10 nisbatgacha va undan ham ko`p qilib suyultiriladi. So`ngra suyultirilgan suyuqlikning har biridan 0,1 ml olib, u suyuq oziqdagi mikrob kultu rasiga aralashtiriladi. Shundan keyin probirkalar ter mostatga 12—13 soat qo`yiladi, so`ng qaysi probirkada kulturalar lizis bo`lgani hisobga olinadi. Eng ko`p darajada suyultirilgan faglik va lizis yuz bergan probirkani topish kerak. So`nggi probirkadagi suyuqlikda fag qancha marta suyultirilgan bo`lsa, bakteriofagning titri shunga barobar bo`ladi. Bu kulturaning bir millilitrida 250 mln mikrob hujayrasi bo`lishi kerak. 2. Zich oziqda fagning titrini aniqlash. Tekshirilayotgan materialning filtrati 10-1 dan to 10-10 nisbatgacha suyultiriladi. Petri kosachasiga zich oziqli muhit qo`yiladi, u kotgandan so`ng kosachaning ostidan kalam bilan chizib, u 10—12 bulimga bo`linadi. Keyin Petri kosachasidagi oziqning satxiga yosh (12—18 soatli) kulturadan eqiladi. Shundan keyin tekshirilayotgan filtratdan kosachadagi agarning birinchi bulimiga filtratning 10-1 nisbatda suyultirgani, ikkinchisiga 10-2 nisbatda suyultirilgani, uchinchisiga 10-3 va qolgan bulimlariga ham shunday oshirib suyultirilgan filtratdan bir tomchidan tomizilib, 10-10 nisbat suyultirilgangacha yetkaziladi. Taxminan 18 soat davomida shu tomchilar tekkan oziqning ustida «sterill» joylar hosil bo`ladi va u yerda fagning ta`siri natijasida ayrim bulimlarda mikrob o`smaganini ko`rish mumkin. Filtrat juda ko`p suyulti rilgan bo`limlarida fagning kuchi yetmay mikrob o`sishi mumkin. Qaysi bo`limda mikrob usa boshlasa, shunga qarab fagning titri aniqlanadi. Umuman ko`pchilik bakteriofaglarning titri 10-8 ga boradi. Bakteriofag uz titrini 2,5 yilgacha saqlaydi. Ba`zan bakteriofagning titri past, kuchsiz bo`lsa uni o`ziga mos keladigan bakteriyada bir necha marta ko`chirib ekib kuchini oshirish mumkin. BAKTERIOFAGNING QO`LLANILISHI Bakteriofag meditsina va veterinariyada turli maqsadlarda, masalan, bir qator kasalliklarni davolash uchun qo`llaniladi. Kasalni bakteriofag bilan davolash

www.arxiv.uz fago terapiya deyiladi, kasallikning oldini olish maqsadida qo`llanilsa fagoprofilaktika va kasallikni aniqlash uchun qo`llanilsa fagodiagnostika deyiladi. Bakteriofag uchburchak dizenteriya, vabo, toun, qorin tifi, paratifni, kolibakterioz kasalliklarining oldini olishda hamda jaroxatli infektsiyalarni qo`zg`atuvchilar — streptokokk, stafilokokk, gazli gangrenalarga qarshi ko`rashishda ham qo`llaniladi. Qo`llaniladigan bakteriofag bir turli mikrobning birgina tipiga ta`sir etadigan (monovalentlik) yoki mik rob ko`p tiplik bo`lsa, uning hamma tiplariga ham ta`sir etadigan (polivalentlik) bo`lishi mumkin. Monovalentlik fagdan ko`ra polivalentlik fag ko`proq ishlatiladi. Bakteriofag ba`zan suyuq holda, ba`zan quritilgan tabletka shaklida suv bilan ichkaziladi. Davolash yoki kasallikning oldini olish uchun ishlatiladigan fagni hayvonga ichirish mumkin. Fag yaraga poroshoq holida sepiladi va fag aralash suvga doqani xullab yaraga bog`lash mumkin. Ba`zan fag yaraning atrofiga ukol qilinadi. Anaerob infektsiyasida fagni hayvon qon tomiriga yuborish ham mumkin. Fagni hayvonga ichirishdan oldin uning oshqozondagi HCI ni neytrallash kerak. Bu koidaga amal qilinmasa, fag HCI ta`sirida uz kuchini yo`qotadi va ta`sir etmaydi. Hayvon oshqozonidagi NS1 ni neytral lash uchun osh sodasining 5% li eritmasidan 25-50 g unga ichirish shart. Hayvonga ichirilgan bakteriofag ichaklarda 7—8 kungacha saqlanishi mumkin. Fag yordamida diagnoz kuyish uchun avvaldan ma`lum bakteriofag bilan noma`lum mikrobga ta`sir etib sinab kuriladi. Agar mikrob shu bakteriofag ta`sirida yemirilsa, demak bu mikrob shu bakteriofagning spetsifik xususiyatiga mos kelgan bo`ladi. Shu yo`l bilan fagga qarab noma`lum mikrobni identifikatsiya qilish va natijada kasallik diagnozini fag yordami bilan aniqlash mum kin. Laboratoriya sharoitida ba`zan kasallikni qo`zg`atuvchi mikrobni topish juda qiyin yoki sira topilmasligi mumkin. Bunday vaqtlarda fag diagnostikasidan foydalanib, kasallikni aniqlasa bo`ladi. Tekshirilgan materialdan filtrat olinadi, u kasallik qo`zg`atuvchi bilan ta`sir etqizilganda unda lizis holati ro`y bersa, spetsifik fag borligi aniqlanadi va shunga asoslanib kasallikning diagnozi

www.arxiv.uz tasdiqlanishi mumkin. Xuddi shu usul bilan suv va qancha roqni tekshirib, unda qanday mikroblarga qarshi bakteriofag borligini aniqlash va shunga asoslanib, qanday mikroflora borligini kursatish mumkin. Bu usul sanitariya-bakteriologiya sohasida ishlatiladi, shuningdek u suvning mikrob bilan kanchalik ifloslanganini bildiruvchi kursatkich hisoblanadi. Fag yordamida kuydirgi, biyalarning yuqumli kasallikdan bola tashlashi, dizenteriya, brutsellyoz va boshqa kasalliklarning qo`zg`atuvchisi aniqlanadi. BAKTERIOFAG TO`G`RISIDAGI NAZARIYALAR Bakteriofag to`g`risida ko`p tekshirishlar o`tkazilib, uning ayrim xususiyatlari aniqlangan bo`lsa ham, lekin fanda bakte riofag o`zi nima degan savol hozirgacha to`liq xal etilmagan. Hozirgi vaqtda bakteriofagning tabiati to`g`risida bir-biriga karama-qarshi ikki tushuncha mavjud: chunonchi, bir gruppa olimlar (jumladan D. Erell) bakteriofag qandaydir tirik narsa deb hisoblaydi, chunki ular juda ham kichik bo`ladi, bakterial filtrlardan oson o`tadi, faqat tirik organizmda (mikrob hujayrasida) ko`paya oladi va odatdagi sun`iy oziqli muhitlarda yoki o`lik mikroblarda ko`paya olmaydi, ularni filtrlanuvchi viruslardan deb hisoblashga asos bor deyiladi. S`Hunday qilib, tabiatda hayvon, odam va o`simlik viruslari bilan bir qatorda mikrob parazitlari yoki bakteriofag deb nomlangan viruslar ham borligini e`tiborga olish lozim. Ayrim tekshiruvchilar esa (Fisher, Sukiev, Borde) bakterio fag tirik tabiatga ega emas deb tushuntiradilar. Bakteriofaglarning tirik mikroblargagina ta`sir etishi, yangi sharoitga moslasha olishi, ya`ni mikrob kulturalariga qayta eqilgan sari, mikroblarni yemirish xususiyatlarining yanada oshishi, mikroblarga spetsifik ta`sir ko`rsatishi, fagning ko`payishi, ma`lum shaklga ega ekanligi va shunga o`xshash bir qancha xususiyatlari bakteriofag tirik organizm ekanligidan darak beradi.

www.arxiv.uz Ko`pchilik olimlar bakteriofagni mikrob hujayrasining paraziti deb tushuntiradilar. Ayrim olimlar esa bakteriofagda bakteriyaga o`xshash tirik organizmga hos belgilardan nafas olish va mustqqil, moddalar almashinish yo`q, fag bakteriya tanasida hosil bo`ladigan, lekin bakteriya hujayrasiga juda aktiv ta`sir etadigan ferment deb hisoblaydilar. So`nggi vaqtda fagning tirik organizm ekanligi to`g`risidagi nazariya rivojlanib, fag filtrdan o`tuvchi viruslarning bir turidir, degan nazariya paydo buldi. Bu nazariya buyicha bakterio fag o`zi viruslarga o`xshash bo`lib, bakteriyalarning tanasiga kirib ko`payuvchi va natijada bakteriyalarni yemiruvchi viruslar, degan fikr avj olmoqda va rivojlanmoqda.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Bakulina N.A., Kraeva E.L. Mikrobiologiya. Tashkent, Meditsina, 1979. 2. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent «O`qituvchi», 1975. 3. Genkel P.A. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. M. Prosveshenie, 4. Genkel P.A. Fiziologiya rasteniy s osnovami mikrobiologii. M. Posveshanie, 1965. 5. Germanov N.I. Mikrobiologiya. M. Posveshanie, 1969. Iz-vo AN SSSR. 6. Irusalimskiy N.D. Osnov fiziologii mikrobov. M., 1965. 7. Mishustin Ye.N., Shilnikova V.K. Biologicheskaya fiksatsiya atmosfernogo azota. M., Nauka, 1968. 8. Mustakimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiyasi asoslari. 9. Rabotnova I.L. Obshaya mikrobiologiya. M. Visshaya shkola, 1966. 10. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent, O`qituvchi, 1966. 11. Shlegel. Obshaya mikrobiologiya. M., Mir, 1987. 12. Mishustin Ye.N., Yemtsen V.T. Mikrobiologiya, 1985. 13. Gusev M.V., Minaeva L.A. Mikrobiologiya, 1985. 14. Inogomova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari, 1983. 15. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Xujayra tiriklikning elementar birligi

Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari

O`simliklarning geterotrof oziqlanishi usullari

O’zbekistonda chegaralangan holda tarqalgan begona o’tlarga qarshi uyg’unlashgan kurash choralari

O’simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari