O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi - Biotexnologiya - Referatlar

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi

Yuklangan vaqt:

25.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.7392578125 KB

Ko'chirib olish

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi Reja: 1. Fitogarmonlarning ahamiyati. 2. Tabiiy fitogarmonlar va ingibitorlar. 3. Sun'iy fiziologik faol moddalar. 4. O‘sishni boshqaruvchi moddalarni qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi.

1. Fitogormonlarning ahamiyati O‘simlik gormonlari yoki fitogormonlar - o‘simlik tanasida juda oz miqdorda hosil bo‘ladigan faol moddalar bo‘lib fiziologik jarayonlarning boshqarilishida ishtirok etadi. Bu moddalar yordamida hujayralar, to‘qimalar va organlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa amalga oshadi hamda o‘simliklarning o‘sish jarayoni tartibga solinadi. Bu birikmalar o‘simliklarning yosh barglarida, poya va ildizlarning o‘suvchi qismlarida hosil bo‘ladi va keyin o‘sish jarayonlari faol joylarga ko‘chiriladi. Ular o‘z ta'sirlarini juda oz miqdorda amalga oshiradi, ya'ni o‘simlik tanasidagi bir qancha reaksiyalarda ishtirok etadi va ularni boshqaradi. Fitogormonlarning muhim xususiyatlaridan biri bu ularning o‘simliklarni bir qismidan boshqa qismlariga (yuqoridan pastga yoki aksincha) harakatlanishidir. Keyingi vaqtdagi fan yutuqlari shundan dalolat beradiki gormonal sistema o‘simlik organizmining fuksional bir butunligi ya'ni yaxlitligini, uning barcha a'zolarini (organlarini) o‘zaro mutanosiblikda ishlashini va rivojlanish davrlarining (fazalarining) ketma-ketligini ma'lum qonuniyatlar asosida bajarilishini ta'minlaydi. O‘simliklar o‘sishini boshqaruvchi xozirgacha ma'lum bo‘lgan regulyator moddalar quyidagi guruxlarga bo‘liiadi 2. Tabiiy fitogormonlar va ingibitorlar Auksinlar. O‘simliklarning poyasi va ildizining o‘sayotgan uchki qismida xosil bo‘lib, ularni o‘sishini aktivlashtiradigan indol tabiatli bir gurux kimyoviy moddalarga auksinlar deb ataladi. O‘simliklarda keng tarqalgan auksin r-indolin-3-atsetat kislotadir (IUK). Bu birikma ko‘pincha geteroauksin deb ataladi. Auksin “a” - S18N35O5 Auksin “b” - S18N30O4 O‘simliklar organlari tarkibidagi auksin miqdori O‘simliklarning organlari Auksin miqdori (nisbiy birlik hisobida)

Bosh kurtaklarda 1,2 Rivojlanuvchi barglarda 2,2 Poya uchida joylashgan ikkinchi barglarda 1,5 Uchinchi barglarda 0,5 To‘rtinchi barglarda 0,4 1. Poya - 1R 4 -10 5 (0,0001-0,00001) mol, 2. Kurtak -10 -8 -10 -9 (0,0000001-0,00000001) mol, 3. Ildiz -10- 9 -10 11 (0,00000001-0,0000000001) mol. 29 Poya, ildiz va barglarning o‘sishini faollashtiradi; Ildiz metabolizmi faolligini tezlashtirish; Yonbosh kurtaklar o‘sishini to‘xtatish; Kleoptilning uzayishi va egilishini ta'minlash; Fototropizm va geotropizm jarayonlarini boshqarish; Meva va gullarni to‘kilishdan ximoyalash; O‘simliklarning auksinlar to‘plagan organlari o‘zlariga boshqa organlardan ozuqa moddalarni tortib olish, qarish jarayonlarini kechiktirish, membranalarning faolligiga ta'sir etish va umuman hujayralarning so‘rish qobiliyatini oshirish kabi xususiyatlarga ega. Gibberellinlar. Bu birikmalar ham yuqori biologik faollikka ega bo‘lib, o‘simliklarning o‘sishida muhim rol o‘ynaydi. 1926 yilda yapon olimi ye. Kurosava sholining haddan tashqari tez o‘sib ketishiga (bakanaya), sholida parazit holda yashaydigan gibberella zamburug‘ining tanasidan ajraladigan moddalar sababchi ekanligini aniqladi. 1938 yilda esa Yabuta va Sumikilar birinchi marta gibberella zamburug‘idan gibberellinni sof kristall holida ajratib oldilar va gibberellin (GA) deb nom berdilar. Yuksak o‘simliklar to‘qimasida gibberella va gibberellasimon moddalarning borligi M.Kedli va S.Vesta (1956) aniqlaganlar. Gibberellin kislotaning strukturaviy formulasini 1954 yilda ingliz olimi B.Kross aniqladi.

Hozirgi vaqtda gibberellinlarning 70 dan oshiq xili borligi aniqlangan. Bularning ichida eng ko‘p o‘rganilganlari : A1-S19N24O6 ; A2~S19N26O6 ; Az -S19N22O6; A4-S19N24O5 Gibberellinlar poya, ildiz, yosh barglarda sintezlanib, yuqoridan pastga, pastdan esa yuqoriga harakatlanishi va kuchli konsentratsiyada ham zaharsiz bo‘lishi bilan auksinlardan farq qiladi. Gibberellin ta'sirida urug‘, kurtak va kartoshka tuganaklari tinim holatidan uyg‘onadi. Kanop, zigir, tamaki va boshqa past bo‘yli o‘simliklarning bo‘yiga o‘sishini, gullash va meva tugish jarayonlarini tezlashtiradi. Lekin ildizlarning o‘sishiga deyarli ta'sir etmaydi. Gibberellinlar ta'sirida uzun kun o‘simliklarning qisqa kunda gullashi tezlashadi. Gibberellin notsiklik fotofosforlanish jarayonining o‘tishini tezlashtiradi. 30 G ibberellinlarning o‘simliklarning o‘sish va rivojlanishiga ta'siri ularning o‘simliklar organizmida sodir bo‘ladigan modda almashinuviga ta'siri bilan uzviy bog‘liqdir. Ular ta'siridan fotosintez jarayoni jadallashadi. Nuklein kislotalari, oqsillar va membranalar tarkibiga kiruvchi fosfolipidlarning sintezi va bu jarayonlarda ishtirok etadigan fermentlarning faolligi ham oshadi. Gibberelindan foydalanish. Hozirgi vaqtda hamdo‘stlik mamlakatlarida bir yilda 300 kg gibberellin ishlab chiqarilmoqda. Gibberellinlar ko‘proq qimmatbaho bo‘lgan urug‘siz (kishmish) uzum navlarining hosilini oshirishda muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda. Gibberellinlarning ijobiy ta'siri shundaki, bu uzum navlarining mahsulotini sifati yomonlamagan holda uzum mevasining kattaligi keskin darajada (2-3 marta) ortadi. Tokga gullashini o‘rtasida va oxirida gibberellin bilan ishlov beriladi. Gibberellinni qo‘llashni me'yori 25-35 g/ga ni tashkil etadi. Hamdo‘stlik mamlakatlarining janubida joylashgan respublikalarda gibberellinlardan kartoshka o‘simligidan ikki marta hosil olishda foydalanilmoqda.

Yangi qazib olingan ertaki kartoshka tuganaklariga gibberellin eritmasi bilan ishlov berilsa, ular o‘sishga boshlaydi. Bunda gibberellinni qo‘llash me'yori 1-2 g/ ga, gibberellin konsentratsiyasi esa 1 mg/l ga teng bo‘lishiga e'tibor berish talab etiladi. Gibberellinlardan bodringning seleksiyasi va urug‘chiligida foydalanil- moqda. Bunda gibberellinlar etilenlardan farqli o‘laroq erkak jinslarni namoyon bo‘lishini kuchaytiradi. Chet mamlakatlarida noqulay ob-havo sharoitlarida gibberellin A va A 2 aralshmasidan tayyorlangan preparatdan olma va nokning hosilini orttirishda qo‘llanilmoqda. Uzumning va rezavor mevalarga gibberellin bilan ishlov berish (sepish) orqali danaksiz (urug‘siz) partenokarpik mevalar olishda foydalanilmoqda. Sitokininlar. O‘simlik xujayrasining bo‘linishini jadallashtiruvchi, qarishga va urug‘ning tinim davridagi jarayonlarga ta'sir ko‘rsatuvchi xamda o‘sishni boshqa tomonlarini boshqarilishida ishtirok etuvchi 6-aminopurin qatoriga kiruvchi organik moddalarga sitokininlar deyiladi. Sitokinin effekti birinchi bo‘lib 1940 y F.Skug tomonidan kokos sutida aniqlangan. Ularni 1955 yilda birinchi marta amerikalik olimlar K.Miller va F.Skug seld tuxumi suyuqligidan ajratib oldilar. Bu birikmalar kristall holda ajratib olingandan keyin ular 6furfurolaminopurin (kinetin) ekanligi aniqlandi (S1 0 N 9 K 5 O). Keyinchalik kinetin tabiiy sitokininlar guruhiga kirmasiligi aniklandi. 1964 yilda D.S. Letam makkajo‘xorining xom donidan tabiiy sitokinin - zeatinni ajratib oldi. Uruglarning unishi tezlashadi. Kurtaklarning tinim holatidan chiqishi tezlashadi. Modda almashinuvi jarayonida hosil bo‘lgan mahsulotlarning taqsimlanishi ma'lum tartibda saqlanadi. Sargayib qolgan barglar yashil tusga kiradi.

O‘simliklarning qurgoqchilikka chidamliligi ortadi. O‘simliklarning issiqlikka chidamliligi ortadi Oqsil parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan mahsulotlar yosh barglarga qarab harakatlanadi. Sitokinin ta'sirida meristema hujayralarining o‘sishini differensial fazasini o‘tishi tezlashadi. Sitokinin ta'sirida kallus dan butun bir o‘simlik tiklanadi. Sitokininni auksin va etilen bilan bir jinsli gulli o‘simliklarga ta'sir etilganda urg‘ochi gullar, gibberellin bilan ta'sir etilganda esa erkak gullar hosil bo‘ladi. Tabiiy ingibitorlar Etilen. Etilen o‘simliklarda hosil bo‘ladigan tabiiy birikmadir. Etilenning (SN 2 =SN 2 ) fiziologik ta'sirini birinchi marta 1901 yilda D.N.Nelyubov yozgan edi. Keyinchalik Yu.V.Rakitin tabiiy etilenning o‘simliklardagi fiziologik ahamiyatini har tomonlama o‘rganib, u mevalarning pishishida ishtirok etadigan gormon, degan fikrni ilgari surdi. Etilen mevalarning pishishini, meva barglarning to‘kilishini tezlashtiradi poya hamda ildizlarning o‘sishini to‘xtatadi. Hujayralarning bo‘linish va cho‘zilish fazalarini susaytiradi, umuman qarish jarayonini jadallashtiradi. U asosan o‘simlikning gulida, bundan tashqari qariyotgan barglarda va mevalarda ko‘p sintezlanadi. Abssizinlar. O‘simliklar bargini to‘kilishi va ularni tinim davriga ketishini boshqaruvchi yoki o‘sishni susaytiruvchi moddalarga absizinlar (dorminlar) deyiladi. Bu birikmalar birinchi marta 1961 yilda V.Lyu va X.Karns tomonidan g‘o‘zaning pishgan ko‘saklaridan kristall holda ajratib olingan. Unga abssizin (inglizcha - a'8S188op - ajralish, to‘kilish) deb nom bergan. 1963 yilda Fransiyada o‘stiruvchi moddalar bo‘yicha o‘tkazilgan Xalqaro konferensiyada abssizinlarning mavjudligi to‘la tasdiqlandi va shu yilning o‘zida abssiz kislotaning (ABK) molekulyar strukturasi aniqlandi:

Abssiz kislota (ABK) o‘sishni to‘xtatuvchi tabiiy birikma bo‘lib, boshqa o‘sishni boshqaruvchi fitogormonlar (auksinlar, gibberellinlar va sitokininlar) kabi o‘simlikda hosil bo‘ladi. Butun tanaga tarqaladi va juda oz miqdorda ta'sir etadi. Shuning uchun ham abssiz kislotasi - o‘sishni to‘xtatuvchi gormonlar deb atalgan. Abssizinlar fenolli ingibitorlarga nisbatan juda kuchsiz konsentratsiyalarda ham ta'sir etadi. Ular o‘simlikning o‘sishini susaytirishda, urug‘larning unishini to‘xtatishda, meva va barglarning to‘kilishida, gullarning kech hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Abssizinlar ayniqsa o‘simliklarning qariyotgan organlarida (barglarda, mevalarda, urug‘larda) ko‘p miqdorda to‘planadi. Ular nuklein kislotalar, ayniqsa DNK, oqsillar, xlorofillning sintezini susaytiradi. Etilen. Etilenning muhim funksiyasi bu uning ta'sirida urg‘ochi jinsli gullarning sonini ortishiga ijobiy ta'sir qilishidir. Etilen ta'sirida xom holatda transportirovka qilish maqsadida terilgan mevalarning oxirigacha pishishini tezlatishdan iborat. Masalan, banan va boshqa sitrus o‘simliklarining mevalarini tarnsportirovka qilish maqsadida xomroq holatda terib olinadi. Shundan so‘ng mazkur mevalarni etilen to‘ldirilgan kameralarda saqlanganda ular tez va bir tekisda yetilishga ulguradilar. Etilen moddalariga misol qilib 1946 yilda M.I.Kobachnik va P.A.Rossiyskiylar sintez qilgan 2-xloretilfosfon kislotasini ko‘rsatish mumkin. O‘tgan asrning 60-yillarini oxirlaridan ta'sir qiluvchi moddasi etilen bo‘lgan qator preparatlar - etrel, etefon, kompazan, xlordimeks, terpal, dekstrel va boshqalar qishloq xo‘jaligi Gidrel va dekstrel pomidor mevalarini tez va bir vaqtda yetilishiga yordam beradi. Bu esa hosilni kombaynlar yordamida bir martaning o‘zida terib olish imkoniyatini beradi. Bunda yetilgan-to‘la pishgan tomat mevalarining soni 3-4 marta ortib 70-80% ga yetadi.

Ko‘pgina mamlakatlarda etrel preparatidan shaftoli, sitruslar tokning ba'zi navlari, krijovnik, qora smorodina mevalarini mexanizatsiya yordamida yig‘ib olishda foydalanilmoqda. Etrel urg‘ochi gulli bodring o‘simliklarini erkak jinsiga aylanishiga yo‘l qo‘ymaydi va bir vaqtning o‘zida bir nechta bir xil kattalikdagi portenokarpik mevalarni hosil bo‘lishini ta'minlab, hosilni bir martaning o‘zida kombayn yordamida yig‘ib olish imkonini beradi Abssiz kislotasi juda qimmatli bo‘lib, hozirchalik uning arzon bo‘lgan va hamma sotib olish imkoniyatiga ega bo‘lgan sun'iy analoglari ishlab chiqarilgancha yo‘q. Shuning uchun uni amalda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalari ishlab chiqilganicha yo‘q. Sitokininlarni amalda qo‘llash bo‘yicha talaygina tadbirlar ishlab chiqilgan. Ularning sun'iy analoglari hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda har tomonlama sinovlardan o‘tkazilmoqda. 2. Sun'iy fiziologik faol moddalar Retardantlar. O‘simlik hujayralarining bo‘yiga o‘sishiga salbiy ta'sir qiladigan moddalar retordantlar deyiladi. Retordantlar vegetativ o‘sishni, birinchi navbatda asosiy va yon novdalarning cho‘zilishini sekinlatuvchi sintetik moddalardir. Bu moddalarni qo‘llash natijasida o‘simliklarni bo‘yi kaltalashadi-qisqaradi, novdalari esa yo‘g‘onlashib pishiqligi ortadi. Ularga xlorxolinxlorid va 2-xloretilfosfon kislotasini misol qilishimiz mumkin. Ular ta'sirida: - O‘simliklarning bo‘yi past, lekin baquvvut bo‘lib o‘sadi, - o‘simliklarning issiqlikka chidamliligi ortadi, - O‘simliklarning qurg‘oqchilikka chidamliligi ortadi, - O‘simliklarning kasalliklarga chidamliligi ortadi, - O‘simliklarning past haroratni ta'siriga chidamliligi ortadi, - G‘alladosh o‘simliklarning poyalari yerga yotib qolmaydi.

Pastki bo‘g‘in oralig‘i hosil bo‘lgan davrlarda bug‘doyga xlorxolinxlorid bilan ishlov berilishi o‘simliklarning bo‘yini past va somonini mustahkam bo‘lishiga olib keladi. Bu holat bug‘doy hosilini kombayn bilan yig‘ishni osonlashtiradi va g‘allaning yo‘qolishini keskin kamayishiga imkoniyat yaratadi. Xlorxolinxlorid bilan olma va nok daraxtlariga sepish bilan ishlov berilganda ularning meva hosil qilishiga ertaroq kirishgani va ular kompakt shakldagi gibitusga ega bo‘lganliklari aniqlandi. Mazkur o‘simliklarga ishlov berishni ularning ko‘chatlarini ekkandan 3-4 yil o‘tgandan keyingina amalga oshiriladi. G‘o‘zani TUR yordamida kimyoviy chekanka qilish katta e'tiborga loyiqdir. Bunda g‘o‘zaga ko‘saklar hosil qilish davrining boshlarida 0,25-0,5 kg/ga miqdoridagi TUR bilan ishlov berish sezilarli darajadagi natijalar beradi. Gerbitsidlar. Madaniy o‘simliklar orasida o‘sadigan begona o‘tlarni hamda avtomobil va temir yo‘llari yoqasida, kanal va qurilish maydonlarida o‘sadigan o‘simliklarni yo‘qotish maqsadida ishlatiladigan faol birikmalarni gerbitsidlar deyiladi. O‘stiruvi modda bo‘lmish auksinlarning kuchli eritmasi ham o‘simliklarga salbiy ta'sir qilganini, ya'ni gerbitsidlar qatoriga kirganligini N.G.Xolodniy ta'kidlab o‘tgan edi. Gerbitsidlar kimyoviy tuzilishi har xil bo‘lishi bilan o‘simlikning o‘sish konusi (nuqtasi) ga yoki to‘qimalariga ta'sir etib ularni nobud qilish xususiyati bir xil. O‘simliklarga ta'sir etish tabiatiga ko‘ra gerbitsidlar quyidagi 2 guruhga bo‘linadi: 1. Barcha o‘simliklarga yalpi ta'sir etuvchi gerbitsidlar, 2. Tanlab ta'sir etuvchi (selektiv) gerbitsidlar. Agar gerbitsidlarningkonsentratsiyasi kuchli bo‘lsa, ularning hammasi ham yalpi ta'sir etuvchi gerbitsidlar qatoriga kiradi. O‘simliklarga ta'sir etish formasiga ko‘ra gerbitsidlarni quyidagi ikki guruhga bo‘linadi:

1) Kontakt gerbitsidlar, 2) Sistemali gerbitsidlar O‘simlik to‘qimalariga bevosita yopishgan holda ta'sir qilsa, ularni kontakt gerbitsidlar deyiladi. O‘simliklarning o‘tkazuvchi naylari orqali harakatlanib ta'sir qiladiganlari sistemali gerbitsidlar (DNOK, pentaxlor, fenolyat natriy) deyiladi. Ular ta'sir etsa poya va barg tabiiy holatini yo‘qotib mo‘rtlashadi Gerbitsidlar o‘simliklarga barg yoki ildiz orqali ta'sir etadi. Gerbitsidlar eritma, kukunparoshok yoki pasta holida ishlatiladi. Gerbitsidlar bilan ishlaganda uning konsentratsiyasi, iqlim sharoitiga, o‘simlik turiga va agrotexnika tadbirlariga amal qilish lozim. Defoliantlar o‘simlik bargini to‘kuvchi moddalar xisoblanadi. Defolyant sifatida kalsiy sianamid, magniy xlorat qo‘llaniladi. Gerbitsidlardan farqli ravishda defoliantlar o‘simlikni nobud bo‘lishiga yoki o‘sishini to‘xtab qolishiga olib kelmaydi. Kichik miqdorda o‘sishni faollashtirish, katta miqdorda esa o‘sishni to‘xtatish va o‘simlikni nobud qilishi mumkin. Defoliantlar bilan sun'iy barg to‘kilganda, barglarda tabiiy barg to‘kilgandagi kabi moddalar almashinuvida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Defoliantlar eritmalari barg to‘qimalariga kirib borib o‘simlikni oldindan qarish jarayonlarini kuchaytiradi. Desikantlar qishloq xo‘jaligi ekinlarini (kungaboqar, kartoshka, kanakunjut, g‘o‘za xosillari, lavlagi beda, karam, zig‘ir shingillari, beda to‘pgullari) yetilishini tezlashtirish, yig‘ishtirib olishni qulaylashtirish maqsadida yer ustki qismini suvsizlantirish-quritish maqsadida qo‘llaniluvchi pestitsidlarning bir guruhi. 4. O‘sishni boshqaruvchi moddalarni qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi. O‘simliklarning hayot faoliyatida oziq moddalardan tashqari, fiziologik faol moddalar, ya'ni vitaminlar, fermentlar va fitogormonlar alohida o‘rin tutadi. Bu moddalar hujayraning bo‘linishi va cho‘zilishi fazalarida ishtirok etadi. O‘sishining embrional fazasida biosomalar- kompleks aktiv moddalar ishtirok etadi. Cho‘zilish

fazasida auksinlar tipiga kiruvchi o‘stiruvchi moddalar ishtirok etadi. Auksinlar protoplazmaga ta'sir qilib, hujayra qobig‘ining cho‘zilishi va yo‘g‘onlashishini hamda hujayraga suv va oziq moddalar kirishini ta'minlaydi. Auksinlarning oz miqdori o‘sishni tezlashtirsa, ko‘p miqdori o‘sishni to‘xtatishi mumkin. Hozirga kunda tabiiy stimulyatorlardan geteroauksin - indolin atsetat kislota mavjud bo‘lib, o‘simliklarni o‘stirishda keng qo‘llaniladi. Geteroauksin o‘simliklarning bargi, ildizi va poyasining embrional to‘qimalarida hosil bo‘ladi. Geteroauksin o‘simliklar poyasining uchki qismida ildizga nisbatan ko‘proq to‘planadi. Poyaning uchki qismi o‘sishi vaqtida yon kurtaklar tinim davrida bo‘ladi. Poyaning uchki qismi uzib tashlansa, yon kurtaklarning o‘sishi tezlashadi, sababi geteroauksin oqimi yon kurtaklarga qarab harakatlanadi. O‘stiruvchi moddalar hamma o‘simliklar uchun umumiy bo‘ladi. Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligida sintetik o‘stirish stimulyatorlari keng qo‘llanilmoqda. Ular o‘simliklarni vegetativ ko‘paytirishda, novda ildiz olishini tezlashtirishda, mevalarning to‘kilishiga qarshi, yuqori konsentratsiyasi esa begona o‘tlarni yo‘qotishda ishlatiladi. Novdani ildiz ottirishda geteroauksin keng miqyosda qo‘llaniladi. Bunda novda pastki uchi stimulyatorning suvli eritmasiga botirib qo‘yiladi. Bu eritmaning konsentratsiyasi va unda saqlash muddati novdalarning holati qarab belgilanadi. Ozgina yog‘ochlashgan novdani geteroauksin eritmasida (konsentratsiyasi 100 mg/1 l suv) 16-18 soat, ko‘proq yog‘ochlashgan novdalar 30 soat davomida saqlanadi. Indolil moy kislota geteroauksindan - yoki —marta kichik bo‘lgan konsentratsiyada ishlatiladi. Geteroauksin K'12ori8 - rizopus zamburug‘idan ajratib olinadi, uning empirik formulasi S 10 N 9 O 2 N - ekanligi aniqlangan. Geteroauksin barcha yuksak o‘simliklar to‘qimasida mavjud bo‘lib, auksinlarga nisbatan bir necha marta kuchlidir. Geteroauksin o‘simliklarda moddalar almashinuvi jarayonida triptofan aminokislotasidan sintezlanadi. Triptofandan dastlab shikim kislota, undan esa geteroauksin hosil bo‘ladi. Geteroauksin o‘sish jarayonini jadallashtirsa, shikim kislota, aksincha o‘sish jarayoniga salbiy ta'sir etadigan ingibitordir. Auksinlar o‘simliklarning meristema to‘qimalarida sintezlanib, boshqa organlariga yuqoridan

pastga qarab yo‘naladi. O‘simliklarning auksinga bo‘lgan sezgirligi har xil ekanligini N.A.Maksimov aniqlagan. Uning fikricha, poya uchun auksinning (0,0001 -0,00001), ya'ni 10 -4 , 10 -5 konsentratsiyasi optimal bo‘lsa, kurtaklar uchun 10 - 8 ,10 -9 va ildizlar uchun 10 -9 , 10 -10 molyar konsentratsiyasi normal bo‘lishini isbotlagan. Auksinning konsentratsiyasi yuqorida ko‘rsatilganlardan yuqori bo‘lsa, o‘sishga salbiy ta'sir etishi mumkin. Auksin va geteroauksinlar ta'sirida fermentlar faoliyati va nafas olish jarayonlari jadallashib, hujayraga suvning kirishi va oqsil sintezlanishi tezlashadi.O‘sishni jadallashtiruvchi birikmalardan yana biri gibberellin bo‘lib, uni birinchi marta 1926 yilda yapon olimi N.Kurosova gibberella fujikaroi zamburug‘idan ajratib olgan va uning ta'sirida, sholi va makkajo‘xorining o‘sishini kuzatgan. Gibberellinlar poya, barg va ildizlarda sintezlanib, yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga harakatlanishi hamda katta konsentratsiyada ham zaharsiz bo‘lishi bilan farq qiladi. Gibberellinlar ta'sirida urug‘, kurtak va kartoshka tugunaklari tinim holatidan uyg‘onadi. Gibberellinlar ta'sirida uzun kun o‘simliklari qisqa kunda gullashi ham tezlashadi. Gibberellinlar fotofosforlanishni tezlashtiradi. O‘sishning kimyoviy boshqaruvi birikmalari mevalarning bevaqt to‘kilishiga qarshi kurashda ham ishlatiladi. Yu.V.Rakitin bunday holni o‘rganib, bunga sabab tabiiy o‘stiruvchi moddalarning yetishmasligi ekanligini isbotladi. Sun'iy o‘stiruvchi moddalarni qo‘llash natijasida partenokarpik mevalar, ya'ni urug‘siz mevalar olish mumkin. O‘stiruvchi moddalarni qo‘llash bilan hosildorlikni 25-50% ga otttirittt mumkin. Quyidagi sun'iy o‘stiruvchi birikmalar mavjud: 1. Novdadan ildiz ottirishni tezlashtiradiganlar. Meva va o‘rmon daraxtlarini novdasidan ildiz ottirish uchun novdalari indolil moy kislota yoki naftilatsetat kislota eritmalari purkaladi. 2. Partenokarpik (urug‘siz) mevalarni va meva hosil bo‘lishini tezlashtiradiganlar. Bunda issiqxonalarda pomidor, bodring va boshqa sabzavotlarga sun'iy auksinlar purkab, changlamasdan mevani tugishini tezlashtiradi.

3. Mevalarni yig‘ib-terib olishdan oldin to‘kilishini kamaytiradiganlar. Olma, nok va boshqa mevali daraxtlarga naftilsirka kislota eritmasi purkaladi. Bunda mevalarning pishishi sekinlashib, ularni saqlash uchun sharoit yaratiladi. 4. Begona o‘tlarni yo‘qotishda ishlatiladiganlar. Gibberellinlar quyidagi hollarda kengishlatiladi: 1. Uzumning urug‘siz navlarini ko‘paytirishda qo‘llaniladi. Uzumning «Kishmish» navi mayda bo‘lib, unga gibberellin purkalganda, mevasi yiriklashadi, goho juda yirik bo‘ladi. Ertagi kartoshka hosili yig‘ilgandan keyin ularga, gibberellin kislota (1-2 mg/l) yoki tiomochevinaning (20 mg/l) eritmasi purkalsa, ko‘zchalaridan tezda o‘simtalar chiqarishi kuzatiladi. Bu usul kartoshkani yozgi ikkilamchi ekishga tayyorlashda qo‘llaniladi. Retardantlar, ya'ni poyaning uzayishini to‘xtadigan sun'iy moddalar. Bunday birikmalar o‘simliklardagi gibberellinlar sintezini susaytiradi. Xlorxolinxlorid shular jumlasiga kiradi. Etilen g‘o‘ra mevalarning pishishini tezlashtirish maqsadida ishlatiladi. Har xil konsentratsiyadagi pikrin kislotasini sabzavot, donli ekinlarga ta'siri o‘rganilgan. Pikrin kislotasining kichik konsentratsiyasi samarali bo‘ldi. Masalan, qalampirga - 0,00001%, pomidorga - 0,00005%, bodrigga - 0,00025%, suli va bug‘doyga 0,0005-0,00025%, jo‘xoriga - 0,0005-0,0001% li va g‘o‘zaga 0,00025%, ushbu konsentratsiyada o‘simliklarning ildiz sistemasining o‘sishini tezlashtirish bilan birga yer ustki qismini ham o‘sishini tezlashtirar ekan. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Fitogarmonlarning ahamiyatinimadan iborat? 2. Tabiiy fitogarmonlar haqida aytib bering 3. Ingibitorlar nima? 4. Sun'iy fiziologik faol moddalarni aytib bering?

5. O‘sishni boshqaruvchi moddalarni qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishini aytib bering 6. Gormon tizimini tushuntirib bering? 7. O‘simliklarda gormon tizimi buyicha tadqiqotlar olib borgan olimlar haqida aytib bering? 8. Fitogormonlar klassifikatsiyasini aytib bering? 9. Gibberellin haqida aytib bering? 10. Sitokininning ahamiyatini aytib bering?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

O'xshashlar

Fermentlar va ularni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi o‘rni

Qishloq xo‘jalik biotexnologiya fanining maqsadi, vazifalari,ob’ekti va tadqiqot uslublari

O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi

Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari

O‘simlikdagi fiziologik jarayonlarning mahsuli - o‘sishi