Genetik injeneriya asoslari - Biotexnologiya - Referatlar

Genetik injeneriya asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

Genetik injeneriya asoslari Reja: 1. Molekulyar biologiya genetik injeneriyaning poydevori. 2. DNK fragmentlarini klonirlash-genetik injeneriyaning asosi. 3. Restriktazalar 4. Restrikcion xarita tuzish. 5. Nukleotidli ketma-ketlikni aniklash. 6. Rekombinat DNK loyixallashtirish 7. Soxta tomonini tikish (DNK). 8. Utmas tomoni bilan tikish (DNK). 9. Xar xil nomli soxta tomonlari bilan birlashtirish (DNK)

Molekulyar biologiya genetik injeneriyaning poydevori Vokiyliklarni jadal rivojlanishi XX asrga xos bulib, ana shu rivojlanish ilmiy progresga xosdir. Kiska muddatda ikkita yangi texnologiya yuzaga keldi, ya’ni yadro texnologiyasi va elektronika. Uchinchisi- biotexnologiya bulib uning asosini biologik revolyuciya tashkil etadi. Biotexnologiyani muxim kismini genetik injeneriya tashkil etadi. Genlar injeneriyasi yakin kelajakda irsiy kasalliklarni rak, spid va boshka kasalliklarni davolash xam gen injeneriyasining zimmasiga yuklatilgan. Genetik injeneriyani kishlok xujaligi va xalk xujaligining boshka soxalarida kullanilishi natijasida juda ulkan galabalarga erishilmokda. Ayniksa, odam va xayvonlar uchun sun’iy oksil, organik moddalarni utillizaciyalash, chikitsiz texnologiya, biologik gaz olish, maxsuldor chorva mollari yaratish, yangi usimliklar navlarini yaratish, kasallik, gerbicid, xashoratlar va boshka salbiy ta’sirotlarga chidamli navlar yaratish biotexnologiya usulida amalga oshirilmokda. Yakin un yillar ichida biotexnologiya yuli bilan erishiladigan galabalarni tasavvur kilib bulmaydigan darajada deb xisoblashga tulik asoslar bor. DNK fragmentlarini klonirlash genetik injeneriyani asosidir 2

Genetik injeneriyani akademik A. A. Baev «Funkcional aktiv genetik strukturani loyixallash yoki sun’iy genetik strukturani loyillash yoki sun’iy genetik programmasini» tuzish deb atagan. Ushbu aniklashning ma’nosi xam molekulyar genetik tizimni organizmdan tashkarida ustirish va yana organizmga kiritishdan iboratdir. Amaliy genetik injeneriyani asosiy vazifasi rekombinacion DNK molekulasi organizmga kirganidan ke keyin insoniyat uchun foydali bulsin. Ana shu vazifani amalga oshirish uchun DNK molekulasidan foydali kismini ajratib olib, uni ustirib kupaytirib undan foydalanish lozim buladi. Ana shunday rekombinant DNK dan RNK molekulasini sintez kilish mumkin, keyin RNK oksil sintez kilinadi. Ana shu ishlarni amalga oshirish DNK rekombinant texnologiyasi buyicha genlarni klonirlash biologiya barcha kurinishni tubdan uzgartirdi. Genetik injeneriyani yuzaga kelishi molekulyar biologiyani rivojlanishi bilan boglik. Oxirgi yillarda kimyoviy va enzimologik uslubiyatni rivojlanishi DNK rekombinaciyasini yaratishga yordam berdi va biotexnologiyani asosiy kismi bulgan genetik injeneriyaga asos solindi. Restriktazalar Restrikcion endonukleaza- restriktaza ferrmenti DNK ketma-ket parchalanishiga olib keladi. Ushbu ferment DNK anik kismini bir tekisda parchalaydi. Bakteriyalar uz DNK xar xilda kuzatadi, restriktaza esa uzining vazifasini xar xildagi ketma-ketlikda bilib turadi. Xozirgi vaktda DNK 3

parchalanishini 150 turini restriktaza boshkaradi. Restriktazalar kichik va katta buladi. Birinchi bulib tetranukleotidni biladi. Restriksion xarita tuzish Restriktazalar DNK xar xilda parchalaydi. Parchalanish natijasida bir ipli uzunligi 4 nukleotiddan iborat. Ana shu fragmentlar rekombinat DNK xosil kilish uchun juda kulay. Xozirgi vaktda restrikcion fermentlar tekshirish ishlarining samarali kuroli bulib koldi. Ushbu ferment DNK molekulasini juda kattalikkacha bir necha yuztadan, bir necha mingtagacha aosgacha oshirilishi imkoniyatini yaratadi. eletrofarez yordamida DNK fragmentlarini juda osonlik bilan ajratib olinib xar bir fragmenti aloxida urganish mumkin. elektrofarezda ajratib olingan DNK anion shaklida buladi. DNK molekulasi kancha uzun bulsa, uning zaryadlari shunchalik kup bulib va kuchli buladi, xamda karshilik kursatish kuchi xam shunchalik yukori buladi. DNK kiska fragmentlari migraciyasi, uzun fragmentlarnikiga nisbatan ancha tez buladi. Agarda ozika muxiti agarning koncentraciyasi juda yukori bulsa uzun fragmentli DNK umuman erritmaga yaxshi aralasha olmasligi mumkin. Restrikcion fragmentlarni elektrofarez yuli bilan ajratganda restrikcion xaritalar olish imkoniyati tugiladi. 4

Ana shunday birinchi xarita SM virusidan olingan. (maymun virusi) bulib unda 5423 juft asos bulgan. Keyin restrikcion xarita va fragmentlar DNK uchastkalarini xaritalashtirishda foydalanilgan, unda oksil viruslari uchun mRNK sintez buladi. Nukleotidli ketma-ketlikni aniklash DNK genetik muxim kismini ifodalovchi usullar juda katta axamiyatga ega bulgan. Ana shu usullar DNK rekombinat molekulalarini xosil kilishda xam muxim axamiyatga ega bulgan. Ushbu yangi usullar nukleotidlar juftlarini 100-500 uzunliklarini aniklashga yordam bergan. Ana shunday usullardan biri 1977 yilda Mans va Gilbertlar tomonidan taklif etilgan DNK kimyoviy degradaciyasidir. Ushbu usul buyicha DNK fragmentlarini bironta kismiga fosfor (32r) izotopi ta’sir etdiriladi, natijada DNK turtta kismga bulinib, ana shu turtala asosning bittasi yoki ikkitasi molekulani buzish xususiyatiga ega buladi. Reakciya sharoiti shunday tanlanadiki xar bir DNK molekulasiga bir nechta buzilish tugri kelsin. DNK ning buzilganidan sung elektrofarez yordamida ajratiladi, radiaktiv fragmentlari bulganlari rentgen plenkasida belgilanadi. Rentgen t plenkadagi polosalar vositasida nukleotidlardagi DNK ketma-ketligi aniklanadi. Ana shu usulda SM 40 DNK nukleotidlar ketma-ketligi tuligicha aniklandi. 5

Rekombinat DNK loyihallashtirish Rekombinat DNK deb, probirkadagi (yoki in vitro-tashkarridagi) xar xil biologik manbalardan ajratilgan ikkita yoki kuprok DNK fragmentlari tushuniladi. Ana shu aniklikning asosiy kaliti «DNK fragmenti» va (probirkadagi) muxit xisoblanadi. Restriktaza fermenti yordamida DNK fragmentlarini bir-birisi bilan oson kushiladigan va kiyin kushiladigan uchlari bilan olish mumkin. DNK fragmentlarini kaysi uchlarini kushilishiga karab, DNK kushishni ( bir-biriga tikish ) uch xil usuli mavjud ya’ni, soxta tomoni bilan tikish; utmas tomoni bilan tikish va xio xil tomoni soxta tomoni bilan tikish. DNK soxta tomoni bilan tikish (biriktirish) Ayrim restriktazalar DNK zanjiriga mos keladi, markaziga nisbatan teng masofada buladi. Ana shu kismlar asoslari bilan kushilishga moyil buladi, shuning uchun uni komplementar yoki soxta tomonli deb ataladi. Asoslarini kushilishi soxta tomonlarini birlashishi natijasida sodir buladi. Restriktaza ta’sirida xosil bulgan xar ikkala fragment bir ipli komplementar nukleotidlarni vodorod birikmasini kushilishi natijasiga xosil buladi. Ana shunday kushilish natijasida kushalok zanjir tiklanmaydi. Uning tiklanishi uchun DNK-ligaza fermenti ishlatiladi. 6

Ushbu ferment xam restriktazadan funkciyani DNK fragmentlarini kushilishidagi funkciyani bajaradi. Lekinda Ligaza DNK ni rekombinacion xosil bulishini oxiriga etkazadi. Ana shunday dastlabki tajriba Amerikaning Berg shaxrida restriktazadan foydalanib, uni DNK-ligaza bilan birgalikda umumiy rekombinaciya usulini xosil kilishga xizmat kiladigan usul bulishi aniklangan. DNK ni utmas tomoni bilan tikish DNK fragmentlarini utmas tomonlari bilan tikish yoki birlashtirish juda muxim. Utmas tomonlari xam Ligaza fermentlarini yukori koncentraciyasi katnashsa birlashish osonlashadi. Birok DNK fragmentlarini utmas tomonini soxta tomoni bilan xam birlashtirish mumkin. Xar xil nomli soxta tomonlari bilan birlashtirish (DNK ni) Xar xil endonukleazalar xosil bulganda komplektar bulmagan (bir- biriga tugri kemagan) soxta tomon fragmentlarni birlashtirishda Linkerlar yoki utuvchilar kullaniladi. Linkerlar-kimyoviy sintez bulgan oligenukleotidlardir. Linkerlarni utkir va utmas tomonlari buladi. Agarda zaruriyat tugilsa, utmas tomonini xam utkirlab fragmentlarni oson birlashadigan xolatga aylantirish mumkin. Buni endonukleaza Se fermenti vositasida amalga oshirish mumkin. Ushbu ferment fakat bir zanjirli DNK buzadi. 7

DNK tikilganidan sung uni tirik xajayraga kiritish mumkin, birok darrov vektor yuzaga keladi. Vektor molekulalar (DNK da) Transformasiya Genetik injeneriyani asosiy ishi rekombinacion DNK molekulasini saklab kolgan xolda xujayraga genetik informaciya (ma’lumot) kiritish xisoblanadi. Unga vektor molekulalar yordamida erishish mumkin. Agarda DNK oddiy usulda kiritilsa nukleotidlarga fermentlar xujumi boshlanadi. Xujayrani genetik apparatini asosiy kismi bulishi uchun rekombinacion DNK genlarning xromosomlari bilan kushilishi kerak. Vektorlar xujayralarga kushimcha genetik ma’lumotlarni kirishiga yordam beradi. Viktorlar (tezlatuvchi) sifatida plazma, bakteriofaglar, mobil’ (oson birlashuvchi) elementlar va xayvonlar viruslari bulishi mumkin. Klonirlash uchun bakterial plazmalar Bakteriyalarning xujayra DNK asosiy kismi xromosomlarda buladi. Masalan: bakteriyalarda E. Sole da 4 million juft nukleotidlar xromosomalarda buladi. Bakteriyalar xromosomlarida juda mayda bir necha ming juft aylana shaklidagi ( shar shaklida) DNK molekulalari xam buladi. Ana shunday mayda xromosomalar plazmidlar deyiladi. Plazmidlar uz tarkibida genetik 8

jixatdan chidamli antibiotiklarga ega buladi. Ana shu genlar xromosomalarda emas plazmidlarda buladi. Plazmidlarda kal’ciy (Sa) bulsa bakteriyalarda oson uzlashtiriladi. Plazmidlar kuchsiz nazoratda bulib, ularni kopiyalari 10-200 gacha bulguncha kupayadi. 9

Genlar kitubxonasi Xromosomalar genlarini ajratish maksadida parchalash usulini kullanilishi genlar kitobxonasini ( klonoteka) tashkil kilinishiga yordam beradi. Ana shu usuldagi tekshirishlar eukariotlar genini 10 ming donagacha nukleotidlar va oksillar juftlari egallashini isbotladi. Genlar kutubxonasini tashkil etishda begona DNK nukleotidlari asosiy rol’ uynaydi. Bakteriofaglar asosida vektorlar loyixallashtirilgan, ularni uzunligi 20 ming DNK fragmentlaridan iborat. Begona DNK fragmentlarini olish uchun DNK xromosomalari yukori polimerli fermentlar bilan fermentlashtiriladi, bunday fermentlarga restriktaza kiradi. Restriktaza fermenti yordamida DNK ishlashda shunday rejim yuklanadiki olingan fragmentlarni kattaligi vektorlar xajmiga tugri kelsin. Yanada uzunrok genlar ajratish uchun yanada uzunrok DNK fragmentlarini plonirlash kerak. Genlarni ajratish Genlarni ajratib olish genetik injeneriyaning bosh etaplaridan biri xisoblanadi. Genlarni ajratib olishni ikkita yuli bor: Genlar sintez kilinadi, yoki rekombinat DNK dan keraklisi ajratilib olinadi. Komplektar DNK sintez kilishda transkriptaza yoki revertaza fermenti katta rol’ uynaydi. Ushbu ferment ayrim tarkibida RNK bulgan onkogen viruslardan ajratilib olingan. Ferment RNK molekulasida DNK komplektar zanjiri sintez buladi. 10

Bizga kerak bulgan genni olganligimizga ishonch xosil kilish uchun bir nechta usullar mavjud. Agarda oksil aminokislotasining ketma-ketligi anik bulsa, ma’lum oksilni joylashgan joyiga karab aniklash mumkin. Ayrim xollarda kaysi genni olganligimizni aniklash uchun DNK-RNK duragaylash usuli kullaniladi. Ushbu xolat kachonki mRNK ajratilib olingan bulgandagina kuzatiladi. Ushbu usulda k DNK denaturaciyaga uchrab DNK ishlari bir-biridan ajraladi, kushalok spiral yuzaga kelib DNK-RNK molekulasining duragayi xosil buladi. Agarda kDNK molekulasida mRNK ni sintez bulganligini, keyin oksil xar xil bulganligini immunokimyoviy usulda oksilni aniklash yuli bilan aniklash mumkin. Ana shu usullar kaysi genni ajratib olganligimizni aniklab olishga yordam beradi. Genlar ekspressiyasi va sut emizuvchilarga genni kiritish Kupchilik bakterial genlar shunday tashkil topganki, ular xar xildagi samaradorlik bilan mavjud. Masalan E. Coli oksil mikdori 0,1% dan 2% gacha buladi. Genlarni aktivlik darajasi RNK-polimeraza vositasida sintez buladigan mRNK mikdoriga boglik. DNK izchilligida RNK- polimerazalar izchil boshkaruvchilar xisoblanadi. Ana shunday izchillik DNK molekulasini ma’lum kismida RNK- polimeraza bilan boglangan xolda motor vazifasini bajaradi. E. Coli dagi boshkaruv ishlari xam translyaciya darajasida buladi. Genlardagi izchillikda nukleotidlar uzunligi 6-8 iborat bulib uning kodlari AUG iborat. 11

Genlar ekspressiyasining izchilligi bitrinchi marta Shayna Dal’charno tomonidan aniklangan. eukariot organizmlarda transkripciya boshkaruvi juda murakkab. eukariotlar xujayrasidagi genlarni propariotlar xujayrasiga kiritishda propariotlar xujayrasiga kiritishda propariotlar elementlari boshkarishi kerak. Genlar ekspressiyasi Rekombinat DNK loyixallashtirish uchun genlar ekspressiyasi kullaniladi (ekspressiya- tez va tuxtamaydigan). Buning uchun kuyidagi strategiya kullaniladi: DNK ning gen fragmentlari modifikaciyalanib-kodlanmaydigan kismi ajratiladi. Keyin oralik rekombinacion DNK loyixallashtiriladi, unga bakterial boshkaruvchi elementlar nazoratida gen joylashtirriladi. Ana shu boshkaruvchi elementlar maxsus ajratiladi. Birok, genlarni bakterial xujayra plazmasiga kiritish kulayrok. Ana shunday boshkaruvchi joyga genlarni  - laktamazalarini kursatish mumkin. Genlarni  -laktamazalarini boshkarish juda kiyin bulib undan foydalanish xar doim xam foyda beraolmaydi. Chunki ayrim azenlar bakteriyalarni usishiga tuskinlik kilishi mumkin. Ana shunday nokulayliklarni bartaraf etish uchun kelib chikishi begona bulgan oksillardan foydalanish kulay. Ana shunday oksilga pl isiklikka chidamli bir nechta bakteriofaglar genlariga javobgar oksilni olish mumkin. Ana shunday oksil-repressor 31 0 S aktiv bulib 38 0 S da aktivligi tuxtamaydi. 12

Xarorat kutarilganda rl- repressorini aktivligi pasayib, kerakli oksilni sintez bulishi oshadi. Ana shu oksil mikdori 10% oshishi mumkin. Shunday kilib, bakteriyalar vositasida gen plazmalarini yukori maxsuldorligiga erishish mumkin. Ana shu xolat juda yukori iktisodiy samara berishi mumkin. Xar xildagi prokariot va eukariot organizmlarda genno-injenerlik tajribalar utkazishda odamning ichagida yashovchi ichak Tayokchalari eng kulay muxit bulib xizmat kilmokda. Rekombinat DNK muvoffakiyatli texnologiyasida organizmlarda yaxshi urganilgan bakterial xujayralar Bfcillus Subtitis va Sachazomuces cezevisial xisoblanadi. B. Subtilis- patogen bulmagan tuprok mikroorganizmi bulib, fakat aerob sharoitda rivojlanadi. Bacillalar toksinlar xosil kilmaydi, xayvonlar va usimliklar uchun zararsiz. Shu bilan bir katorda E. Coli Lipolisaxarid endotoksin bulib uni ajratish kiyin. 20 xil xar xildagi bacillalar xujayradan tashkarida 40 fermentlarni sintez kiladi. E. Coli esa oz mikdorda oksilni sintez kilib uni ajratish va tozalash juda kiyin. Shu bilan bir katorda begona DNK ekspressiyasi (kushilishi) mavjud. Gaploid xujayralarda 17 xromosom mavjud, birok genlar juda oz, ya’ni, xammasi bulib 4 marta ortik, E. Coli nisbatan. Sut emizuvchilar xujayrasiga begona gen kiritish 13

Sut emizuvchilar xujayrasiga begona gen kiritish uchun gen oldindan bakterial xujayraga ustirilib, tugridan-tugri mikroorganizmga emas sut emizuvchi xayvonlar xujayrasiga kiritiladi. Ana xayvonlar xujayrasi oldindan ozika muxitida ustirilgan buladi. Xayvonlar xujayrasini aloxida ustirish mikroorganizmlardagidan ancha kimmatga tushsada, sut emizuvchilarni oksili kuprok modifikacion xususiyatga ega. Ana t shunday oksilni samarali rivojlanishi uchun unga shakar yoki lipoidlar zanjiridan kushilgan bulishi kerak. Ana shunday zanjirni xosil bulishi sut emizuvchilarning xujayralariga xos bulgan xususiyatdir. Lekinda bakterial xujayralarda bunday oksil- shakar- lipoidlarning birgalikdagi zanjirini xosil bulishi kiyin. Sut emizuvchilar xujayralariga tozalangan DNK samarali kiritishda kal’ciy (Sa) ionini kiritish muxim axamiyat kasb etadi. Agarda kal’ciy kushilib DNK sut emizuvchilar xujayrasiga kiritilsa xromosomlar bilan bir tekisda birlashadi. Xozirgi vaktda yana ikkita normal xujayrada ishlayoladigan universal gen pardalovchisi ( marker-pardalovchi ) ishlab chikilgan . Birinchisi ustirilayotgan bakterial genlarni kodlashtiruvchi ksantin- guanin-fosforibozil transferaza (KGFRT) dan iborat kurilgan buladi. Ikkinchisi propariot genlardan iborat bulib neomicin (NeO) Antibiotigiga chidamli SW 40 geniga birlashgan buladi. Shunday kilib kotransformacii usulidan foydalanib xar kanday DNK plonirlangan segmentini eukariot xujayrasiga kiritish mumkin. Diametri 0,1-0,5 mikrop va mikromanipulyator mikropipetkalari urnatilgan pribor ixtiro etilganidan sung, begona DNK normal usib turgan 14

organizm xujayrasining yadrosiga kiritish (mikroin’ekciya) imkoniyati yaratildi. Yaxshi jixozlangan uskunalar bilan 1 soatda 500-1000 xujayraga begona DNK kiritish mumkin. Ana shunday xujayralarning 50% kiritilgan genlar bilan xujayni xujayrani birlashishi kuzatilgan. Bu usulda sut emizuvchilardan viruslarga karshi antigen vaksinalari olishda keng foydalanish mumkin va odamlarni ayrim virusli xavfli kasalliklarini davolash imkoniyatlari yaratiladi. Xozirgi vaktda genlarni embrionlar xujayralariga xam kiritilib ilmiy ishlar olib borilmokda. Buning natijasida xujayralarda yangi sifat uzgarishlar yuzaga keladi. Chunki, organizmlarni ayrim xujayralariga yangi gen kiritilsa ayrim belgilarida uzgarish sodir buladi. Agarda embrional xujayraga yangi gen kiritilsa, uzgarish butun organizmda sodir buladi. Xozirgi vaktda sut emizuvchilar, chivin va ayrim usimliklarning embrional xujayralariga gen kiritish ishlab chikilgan. Xozirgi vaktda sichkon embrioniga gen kiritish usuli yaxshi ishlab chikilgan. Genni embrional xujayraga kiritishda endigina atalanish sodir bulgan tuxum xujayrasi olinadi. Aloxida olingan gen kiritilgan tuxum xujayrasi sut emizuvchi xayvonning matkasiga kiritiladi. Ana shunday usulda matkaga joylashtirilgan tuxum xujayralarini 40% gacha tirik kolgan, samaradorligi esa xozirgi vaktda urtacha 10% tashkil etadi. Begona DNK kiritilganidan sung vegetativ organlar va jinsiy xujayralardan topilgan. 15

Birok xozirgi vaktda embrional xujayralarga gen kiritishning samaradorligi juda past. Chunki, xar doim xam begona DNK xromosomni belgilangan joyiga joylashtirish kiyin. Xar doim xam yangi gen organizmni boshkarish imkoniyatini yaratmayapti. Ana shu kiyinchilikni yingish okibatida odamdagi 2000 xil genetik kasallikni davolash imkoniyati tugiladi. Xayvonlarni klonirlash ( probirkada ustirish) da bitta xujayra yoki organizmni vegetativ usulda (jinssiz) yul bilan kupaytirish tushuniladi. Usimlikshunoslikda ayniksa ayrim daraxtlarni vegetativ kupayishi kiyin bulganda ularning biron-bir tukimasi olinib vegetativ usulda kupaytiriladi. Birinchi marta 1932 yilda kurbakani tuxum xujayrasidan yadrosini olib boshkasiga joylashtirishga erishilgan. Amaliy axamiyatga molik bulgan usul sut emizuvchilarni jinsiz yul bilan kupaytirish xisoblanadi. Buning uchun sut emizuvchilarni xamladorini embrional xujayrasidan olinadi. Mikropinetka yordamida yadrosi olinib boshka sichkonning otalangan xujayrasiga joylashtiriladi. Keyin tuxum xujayrasidagi gen ajralib olinadi. 1981 yilda ana shunday kator tajribalar utkazilgan. Lekinda bunday tajribalar natijasini saradorligi past. Shu sababli ushbu tajribalar davom etmokda. Usimliklarning genetik injeneriyasi Tradicion selekciya usuli va protoplastlarni kushish usuli yangi genotiklarni olish imkoniyatini yaratib uni gen-injeneriyasi turkumiga yaratib uni gen-injeneriyasi turkumiga kiritish mumkin. 16

Birok yangi tipdagi kombinaciya fenotiplarni xoxlagan tomonga uzgartirish uchun juda kup mexnat chidam va vakt talab kiladi. Bu usulda chatishtirish genotiplar sonini chegaralangani xolda umumiy genofondga chegaralangan xolda ta’sir etadi. Bunday genofondlarda umuman genlar bulmasligi mumkin, shu sababli navni xam yaxshilayolmasligi xam mumkin. Rekombinat DNK texnologiyasi xar kanday genni, xar kanday mikdorda toza xolda ajratib olish imkoniyatini yaratadi. Ushbu texnologiya usimlikka yangi shaklini (formasini) yaratishni tezlashtiradi. Usimliklarni xayvonlardan farki uning ma’lum kismidan bir butun usimlik usaoladi. Agarda usimlikning protoplastlari cellyuloza pustlogi bilan uralgan bulmasa protoplastlardan bir butun xujayra va usimlik usib chika oladi. Usimliklarni yangi navlarini yaratish uchun yangi genlar kiritishda sovukka, kurgokchilikka, shurga, kasallik, xashoratlar, va boshka salbiy ta’sirotlarga chidamli belgilarga ega bulgan genlar tanlanishi kerak. Ikkinchidan tanlangan gen belgisi uzgarmaydigan va stabelli bulishi kerak. Uchinchisi xujayrani regeneraciyasi xozirgi vaktda usimliklar regeneraciyasini ikki pallali usimliklardan olingan. Gallasimon usimliklardan xam xujayra regenirazaciyasi olish imkoniyati yaratilmagan. Xozirgi vaktda regeniraciya ( bir kismini ustirib bir butun usimlik olish) kartoshka, beda, pomidor, sabzi, tamaki, karam va boshka usimliklarda olingan. 17

Agrobakteriyalarning (Adzobactezia) ayrim turlari usimliklarni zararlab shish xosil kilish mumkin. Ana shu shish differenciaciyalanmagan ( normal bulmagan) xujayradan iborat bulib, usimlikni zararlagan joyida juda tez bulinadi. Deyarli barcha ikki pallali usimliklar agrobakteriyalar ta’siriga uchraydi. Sun’iy ustirilgan shish garmonsiz usa oladi. Chunki, shishni agenti xujayra xromosomida uchraydi. Xujayralar transpormaciyalanganidan sung opin-aminokislotasi sintez bula boshlaydi, ana shu opin bakteriyalarga azot va uglerod sifatida uzlashtira oladi. Shishning xosil bulishi bakteriyalar uchun zarur bulgan moddalardir. Begona DNK organizmga kiritish oralik moddalarga boglik. Kupchilik fintoviruslar genetik ma’lumotlarni tashib yuruvchi sifatida unda RNK buladi. Fakat 1-2% viruslarga nisbatan k DNK buladi. Ana shu modda DNK rekombinaciyasi uchun juda kulay. Shu masalani urganishda gulli karam virusi juda kulay. Xozirgi vaktda xloroplast va metoxondriya DNK kullaniladi. Beotexnologiyada muxim masala bulgan muammo protoplastlarga tugridan-tugri gen kiritish xisoblanadi. Bu ish DNK vositasida amalga oshiriladi. Xozirgi vaktda eng samarali usul bir pallalilarni transpormaciyasi xisoblanadi. Buning uchun suyuklikdagi xujayra, kallus tukima yoki 4-5 kunlik pishib etilmagan murgak olinadi. 18

Biologik transformaciyada tugridan-tugri DNK embriogen changchilarga kiritilib digaploid usimlik olishda selekcion ishlarda kullaniladi. Gen injeneriyasi usulida donning sifatini yaxshilash Xozirgi vaktda usimliklar maxsulotini sifatini yaxshilashda ular sintez kiladigan oksil, yoglar, polisaxaridlar va boshka moddalarni mikdorini oshirishdan iboratdir. Usimliklar turlari buyicha ulardagi moddalar turlicha buladi. Ayrim aminokislotalarni etishmasligi oksilning sifatini pasaytiradi, Ana shu ma’lum aminokislotani sintez kilishni yaxshilovchi genlar kiritilsa, uning sifatini tubdan yaxshilanadi. Oksilni aminokislota tarkibini yaxshilashda selekciya ishi juda uzok va kiyin gen injeneriyani usulida ushbu ish juda kulay, arzonga tushadi. Buning uchun avvalo zaxira oksilga tegishli gen kiritiladi. Avvalo genlar maksad yulida ustiriladi, keyin modifikaciyalangan (uzgartirilgan) genlar kiritiladi. Oxirgi paytlarda makkajuxorini zein oksiliga boy bulgan liniyalari yaratilib, ularni bir-biriga duragaylash yuli bilan zein oksiliga boy duragay olinishiga erishilgan. Transgen usimliklar olish ekinzorlarni tuxtovsiz ravishda takomillashishiga karamasdan kurgokchilik xarorat va boshka faktorlar kup mikdordagi xosilni nobud bulishiga olib kelmokda. Ayniksa monokul’tura (bir xil ekinni uzok yillar 19

ekilishi) usulida ekinlarni ekilishi tuprok unumdorligini keskin pasayib borishiga olib kelmokda. Ayniksa kup sugoriladigan erlar tobora shurlanib bormokda. Shuning uchun xam genetik injeneriya usulida ana shunday nokulay sharoitlarga chidamli navlar yaratish muxim axamiyatga ega. Kurgokchilikka chidamli navni genetik injeneriya usulida yaratishda barg ogizchalari kichik va kam bulgan navlar yaratiladi. Shurga chidamli nav yaratishda keraksiz tuzlarni kabul kilmaydigan nav yaratiladi. 20

Xashoratlarga chidamli usimliklar yaratish Gen injeneriyasi usulida xashoratlarga chidamli nav yaratish mumkin. Masalan kartoshkani kollarada kungiziga karshi yoki usha kungiz umuman yakinlashishiga karshi xid chikaradigan kartoshkani navi yaratilgan. Bu usulda shunday moddasi bor gen topiladiki ana shu xidga kalarada kungizi yakinlashmasin. Ana shunday xashoratga chidamli transgen usimliklar pamidorda xam yaratilgan. Kasalliklarga chidamli transgen usimliklar yaratish. Usimliklarni zambrug, bakterial va virus kasalliklariga karshi kurasha oladigan reakciyalari buladi. Fitopatogen ( kasallik chakiruvchi) faktorlar xujayin usimlikni zaxarlaydigan darajada patogen zaxarli moddalar chikarib protoplazmani buzadi. Shuning uchun usimliklarni shunday formasini ( shaklini) yaratish kerakki ular u yoki bu kasalliklarni chakiruvchi zaxarli moddaning ta’sirini bartaraf etsin yoki usha zaxarli moddaga chidayolsin. Masalan: Guzani vilt kasalligini yuzaga keltiruvchi Verticilium zamburugiga chidamli navni yaratish kiyin. Ana shu zamburugni genetik xususiyati urganilib, unga karshi gen kiritiladi. Ana shu gen vositasida kasalliklarning ta’siriga chidamli transgen usimliklar yaratiladi. Gerbisidlarga chidamli transgen usimliklar yaratish Xozirgi vaktda dexkonchilikda ekinlarni begona utlardan saklab kolish uchun gerbicidlardan keng foydalaniladi. Shu t bilan bir katorda gerbicidlarning koldiklari ma’lum darajada erda koladi. Ana shu gerbicidlar 21

koldigi uzok yillar mobaynida tuprokning tarkibida saklanib keyin ekilgan ekinlarni usishi va rivojlanishini pasaytirib xosilni keskin kamayib ketishiga sababchi buladi. Lekinda tuprokdagi koldik gerbicidlar xosil bilan xam uzlashtirilib odam va xayvonlarning zaxarlanishiga sababchi buladi. Shuning uchun xam xozirgi vaktda gen injeneriyasi usulida ana shunday gerbicidlarga xam chidamli transgen usimliklar yaratilmokda. 22

Adabiyotlar: 1. Butenko R.G. Kul’tura pleton rasteniy i biotexnologiya. M. Nauka, 1986 2. Kalinin F.L. i drugie. Texnologiya mikroklopal’nogo razmnojeniya rasteniy Kiev. Naukova dumna, 1992 3. Sheveluxa V.S. Rost rasteniy i ego regulyaciya vontogenaze.-M. Kolos 1992 4. Sheveluxa V.S. i drugie s/x biotexnologiya Moskva «Viusshaya shkola» 1998 5. Agol V.I. i drugie Molekulyarnaya biologiya. Viusshaya shkola 1989 6. Ayala F. Kayger DJ.Sovremennaya genetika M. Mir. 1986 7. Ris.e. Stenberg M. ot pletok k atomam M. Mir. T. Z. 1985. 23

O'xshashlar

Biotexnologik muxitni tanlash va tayyorlash

Mikroorganizmlardan sanoat asosida foydalanishning zamonaviy usullari

Biotexnologiya asoslari

Molekulyar biologiya asoslari

Maxsulotlarni ajratish, tozalash va modifikasiyalash