Ўзбекистон ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини мухофаза қилиш - Biologiya - Referatlar

Ўзбекистон ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини мухофаза қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсини мухофаза қилиш Режа: 1. Ўзбекистоннинг табиат зоналарида ўсимликлар дунѐсининг тарқалиши. 2. Махсус муҳофазага олинган ўсимликлар. 3. Ўзбекистон ҳайвонот дунѐсини муҳофаза қилиш масалалари

Ўзбекистон ўсимликлар дунѐси хилма-хил бўлиб, халқ хўжалигида муҳим аҳамиятга эга. Сўнгги йилларда Ўзбекистон ФА Ботаника инситути («Ботаника» илмий иўлаб чиқариш маркази)да олиб борилган тадқиқотлар натижаларига кўра, ўлкада 166 оилага мансуб 4500 га яқин юксак ўсимлик турлари борлиги маьлум бўлди. Буларнинг аксарият қисмини қоқиўтдошлар (260га яқин тур), карамдошлар, ялпиздошлар, лабгулдошлар, шўрадошлар, лоладошлар, чиннигулдошлар, ѐронгулдошлар, говзабондошлар, раьнодошлар каби йирик оилаларнинг вакиллари ташкил этади. Ўзбекистон флораси пайдо бўлиши, тарқалиши, тур, туркум ва оилаларнинг умумий ўхшашлиги жиҳатидан Марказий Осиѐдаги бошқа мамлакатлар, хусусан, Эрон, Афғонистон ўсимликлар дунѐсига жуда яқин туради. Ўзбекистон флораси узоқ тарихга эга. Палеоботаник тадқиқотлар республика ҳудудида қуруқликдаги юксак ўсимликларнинг (ксилофитлардан тортиб) барча эволюцион даврларига оид ўсимлик қолдиклари борлигини кўрсатди. Ҳатто ҳозирги Қизилқум чўлларидан бир вақтлар бу ерларда ўсган хурмо, чинор, терак каби дарахт ва буталарнинг қолдиқлари топилган. Ўзбекистонда ўсимликлар ўсмайдиган жой йўқ. Уларни текисликдаги қумли чўллардан тортиб, қорли баланд тоғларгача бўлган турли рельеф ва тупроқ шароитида учратиш мумкин. Ўзбекистон ўсимликларининг тарқалишини ѐритиш учун тавсия этилган 4 тик (вертикал) минтақа (чўл, адир, тоғ, яйлов) асос қилиб олинди. Ҳар бир минтақа ўзига хос рельеф, иклим, тупроқ ва ўсимликлар дунѐсига эга. Чўл (текислик)даги ўсимликлар ҳаѐти, асосан, қум ва гипсли тупроқлар ҳамда шўрхок билан боғлиқ. Қумли чўлга Қизилқум, Қашқадарѐнинг қуруқ ўзани (Сандиклиқум), Сурхондарѐнинг қуйи қисмидаги Каттақум ва Хоразм воҳасидаги қумли массивлар киради. Аксарият қумликлар ўсимликлар билан мустаҳкамланган. Қум уюмларида дарахт ѐки йирик буталардан оқ саксовул, жузғун (қандим), черкез; буталардан оқбоялич, қуѐнсуяк, қнзилча каби ўсимликлар ўсади.

Жузғун илдизлари ѐн томонга 20 м гача ўсиб, қумларни маьлум даражала ушлаб туради. Қумларни мустаҳкамлашда кўп йиллик ўтлардан селен алоҳюа ахамиятга эга. У тарқоқ илдизлари ҳамда ер устки қисмларн (поялари) билан қумларнинг кўчишига тўсқинлик қилади ва бошқа ўсимликлар (жузғун, саксовул ва б.) уруғини тутиб қолиб, ўсишига шароит яратади. Шунингдек, қумда ривожланишга мослашган кўп йиллик эфемер ўсимлик илоқ илдиз пояси орқали ҳам кўпаяди. У қисқагина баҳор ойларида тез ўсиб, гуллаб, мева беришга улгуради. Гипсли чўлга Устюрт, жануби-ғарбий ва шимоли-ғарбий Қизилқумда жойлашган айрим ҳудудлар (массивлар) киради. Гипсли чўл флораси турларга унча бой эмас. Ўсимликлар формацияси (жамоаси)ни шакллантиришда, асосан, шўрадошларга мансуб турлар иштирок этади. Жумладан, ярим бута ва буталардан буюрғун, боялич ҳамда бир йил лик шўралар (балиқкўз), шувоқ туркумига мансуб оқ жусан каби турлар ва эфемерларни кўплаб учратиш мумкин. Адирлар ўсимлик турларига жуда бой. Унда қўнғирбош, қўзиқулоқ, каррак, шашир, какра, қатрон, астрагал, ширач каби кўп йиллик ўтлар билан бир қаторда бир йиллик ўтлар (эфемерлар) ҳам бор. Баьзан 1 м 2 ерда 15-20 турга хос юзлаб ва ҳатто минглаб ўсимлк турлари жойлашган бўлиши мумкин. Адирларда (айниқса, республиканинг жанубида) сақланиб қолган писталар уларнинг бир вақтлар бу ерларда кўплаб ўсганлигидан, бироқ турли мақсадлар учун аѐвсиз кесиб олиниши туфайли камайиб кетганлигидан дарак беради. Адирларнинг юқори қисмида буғ дойиқ, так-так (тоғарпа), андиз, гул хайри каби бўйи баланд кўп йиллик ўтлар, тошлоқ ва шағалли жойларида бодом, наьматак туркумининг викиллари — буталар, астрагал ҳамда пиѐз туркумига мансуб турлар кенг тарқалган. Тоғлар - табиий ҳолда ўсадиган дарахтларга бойлиги билан бошқа минтақалардан фарқ қилади. Ўзбекистон тоғла рини арчаларсиз тасаввур этиб

бўлмай- ди. Улар тоғларимизнинг кўрки бўлибгина қолмай, тоғ ѐн бағирларини эрозиядан саклашда ишончли омилдир. Арчалар жуда узоқ 300- 700, ҳатто 1000 йиллар мобайнида ўсиб ривожланали. Кенг баргли дарахтлардан заранг, олма, нок, олча, дўлана, қатронғи, писта, бодом, ѐнғоқ, оқ қайин, тол, терак, шумтол ва камхастаклар кўп тарқалган. Улар кўпинча мустақил гурухларни ташкил қилади. Тоғлардаги мевали дарахтлар мевасидан одамлар ва ҳайвонлар озиқ-овқат сифатида фойдаланади. Яйловлар баланд бўйли дарахтларнинг ўсмаслиги, қоялар ва баланд кияликлар (плато)нинг кўплиги ҳам торон, бетага, шувоқ, сутлама, исорак, ѐронгулларга бойлиги билан ўз хос манзара ҳосил қилади. Шунидек, ѐстиқ ҳосил қилиб ўсувчи кирпиут, зиракўтлар хам кенг тарқалган. Табиатда ўсимликлар якка-якка ҳам ѐки тўп-тўп бўлиб (фан тили билан атганда ассоциация, формация ҳосил қилиб) ўсади. Ўзбекистон ФА Ботаника институтининг ходимлари яратган жилдли «Ўзбекистоннинг ўсимлик қоплами» (рус тилида) монографиясида республикадаги 1196 ассоциация қамраган 170 формация келтирилган. Ўзбекистон флорасига оид маьлумотларни Ботаника институти томонидан тақдим этилган «Ўзбекистон флораси» (6 А , ли) ва «Ўрта Осиѐ ўсимликлари аниқлагичи» дан (10 жилдли; ЎзМУ билан хамкорликда) олиш мумкин. Ўсимликларни муҳофаза қилиш. Ўзбекистон ҳудудида чўл, адир, тоғ олди, тоғ ва баланд тоғ баландлик минтақалари ўсимлик қоплами тарқалган. Республика ҳудудида 4500 га яқин ўсимлик тури бўлиб, шундан 577 таси доривор, 103 таси бўѐқли ва 560 таси эфир мойли. Ўсимликларнинг 10— 12%и муҳофазага муҳтож. Бундан ташқари мамлакатда, хусусан, Оролбўйида табиатни му-ҳофаза қилиш мақсадида иҳота ўрмон-лари бунѐд этиш давом этмоқда. Сўнгги йилларда эса қурилиш материали сифатида фойдаланилувчи четдан келтириладиган ѐғочнинг кескин камайиши муносабати билан теракзорлар бунѐд этилмоқда.

Бундан 40-45 йил муқаддам текисликдаги дарѐ ва сойлар қайирлари анча зич тўқай ва қамишзорлар билан қопланган бўлиб, тўқайларда турангул, тол, жийда, юлғун каби дарахт ва буталар қалин ўсган. Кейинги йилларда туғонлар, сув ом борлари ва каналлар қурилиши авж олиб, дарѐ ҳамда сой сувлари кескин камайиши, сизот сувлар сатҳи тобора камайиб, уларнинг минераллашуви ва шўрлиги ортиши натижасида бу тўқайларнинг катта қисми қуриди (айниқса, Қуйи Амударѐда). Республика яйловларининг ҳозирги аҳволи ҳам анча ташвишлидир. Буларнинг асосий сабаблари яйловлардан нотўғри фойдаланиш, тоғ одди ва чала чўл зонасидаги катта- катта майдонлар асоссиз равишда ҳайдалиб, экинлар экилганлиги, чўлларда - саксовул, тоғларда - арча каби қимматбаҳо дарахт ва бута ўсимликларининг кўплаб кесилиб кетганлиги, яйловда қуй боқиш меьѐрига амал қилмаслик, янги ерларнинг ўзлаштирилиши, чўл зонасида янги-янги шаҳар ва йўллар қурилиб янги конлар ишга туширилганлигидир. Ўзбекистоншшг ўрмон фонди, асосан, тоғ ўрмонларидан иборат бўлиб, табиатни муҳофаза қилишда муҳим аҳамиятга эга. Улар ажойиб табиий манзара, ўзига хос соғлом микроиқлим яратади, сувни сақлайди ва тупроқни эрозиядан асрайди, атроф-муҳитнинг санитария-гигиена ҳолатини яхшилайди. Ўрмонлар республика майдонининг 15% ини ташкил этади. Кейинги 30-35 й. мобайнида экологик вазиятнинг ѐмонлашуви сабабли Ўзбекистон «Қизил китоби»га 147 ўсимлик оиласи киритилди. Буларнинг кўпи қимматбаҳо доривор ўсимликлардир. Республикамизда 1997 йилда «Ўсимлик дунѐсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш хақида» қонун қабул қилинди. Ҳайвонот дунѐсини мухофаза қилиш. Ўзбекистон ҳайвонот дунѐси хилма-хил бўлиб, Ўрта Осиѐдаги бошқа мамлакатлар сингари субтропик минтақаларга хос турларга эга. Республикада сут эмизувчиларнинг 6 туркуми: ҳашаротхўрла(6тур), қўлқанотлилар (19 тур), товушқонсимонлар (2тур), кемирувчилар (42тур), йиртқичлар (23тур), жуфт туѐқлилар (8 тур)га мансуб 100 тур учрайди. Энг нодир ва кам учрайдиган сут эмизувчиларнинг

24 тури, жумладан бурама шохли эчки, қунғир айиқ, қоплон, қорақулоқ, силовсин, илвирс, сиртлон, қундуз, манул, жайран, архар, қўшоѐқ, кўк суғур, ҳинд асалхўри, олакўзан, хонгул, устюрт қўйи, қизилқум қўйи, бухоро қўйи, шом шапалак, Ўзбекистон Республикаси «Қизил китоби»га киритилган (2003 йил). Ўзбекистонда қушларнинг 24 туркумга мансуб 410 га яқин тури бор, улардан 184 тури чумчуқсимонлар туркумига киради. Қушларнинг 24 тури, жумладан, бирқозон, жингалакдор бирқозон, оқ лайлак, қора лайлак, қизил ғоз, вишилдоқ оққуш, кичик оққуш, мармар ўрдак, оқбош ўрдак, сувқийғир, узун думли сувбургут, оқдум сувбургут, кичик бургут, қирғий бургут, чўл бургути, қиронқора, болтаютар, қумой, илонхўр бургут, маллабошлочин, оқ турна, оддий тувалоқ, йўрға тувалоқ, қорабовур, торғоқ, осиѐ лойхўраги, қум чумчуқ ва б. «Қизил китоб»га киритилган. Судралиб юрувчиларнинг 58 тури мавжуд, жумладан тошбақаларнинг 2 тури (чўл тошбақаси) маьлум. Тангачалилар туркумининг 58 (калтакесаклар - 38, илонлар - 20) тури учрайди. Илонларнинг 5 тури: капча илон, қалқонтумшуқ илон, кўлворилон, чарх илон, чўл қора илони заҳарли ҳисобланади. Судралиб юрувчиларнинг 16 тури, жумладан, хеитоғ қурбақабоши, штраух қурбақабоши, эчкемар, чипор калтакесак, кўлворилон Республика «Қизил китоби»га киритилган. Сувда хамда қурукутикда яшовчиларнинг 3 тури: яшил қурбақа (турон қурбақаси ва осиѐ тоғлари қурбақаси кенжа турлари), кўл бақаси ва дашт Қурбақа учрайди. Мамлакат сув ҳавзаларида балиқларнинг 106 тури тарқалган. Улар 2 катта гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳга дарѐ ва сойларда қадимдан яшаб келаѐтган маҳаллий балиқар (амударѐ гулдор балиғи, ширмоҳи, туркистон мўйловдори, зоғора балиқ, лаққа ва б.), иккинчи гуруҳга эса, асосан, сув омборларида иқлимлаштирилган балиқлар (иссиқкўл гулдор балиғи, пеляль, оқамур, орол мойбалиғи, шарқ оқчаси, кумуш товон балиқ, оддий дўнгпешона, оқ сла, илонбош ва б.) киради. Баликларнинг 18 тури, жумладан, орол мўйлов балиғи, орол бақраси, амударѐ қил қуйруғи (катта

курак бурун), амударѐ тош бақраси (кичик курак бурун), бурун (сирдарѐ курак буруни) ва б. «Қизил китоб»га киритилган. Чўл ҳайвонлари . Қумли чўллардан Қизилқум, Сандиқли ва Каттақум, Ёзѐвонда судралиб юрувчилардан- тароқ бармоқли геккон, қурбақабош чўл калтакесаги, қурбақабош қулоқдор калтакесак, йўл-йўл калтакесак, тўр чизиқли калтакесак, чўл бўғма илони, чипор илонларнинг бир неча тури, ўқ илон, чарх илон ва чўл тошбақаси учрайди. Судралиб юрувчилар кўп бўлганлиги сабабли чўлни судралиб юрувчилар макони дейиш мумкин. Сут эмизувчилардан чўлларда ола путарок, ингичка бармоқли юмронқозиқ, тушки қумсичқон, қўшоѐқлар, бўри, қулоқдор типратикан, тулки, қарсоқ тулки, катта қумсичқон, қизил думли қумсичқон, қум товушқони, ѐввойи қуѐн каби ҳайвонлар яшайди. Қумли чўлларда қушларнинг атиги бир неча тури - йилқичи, тентакқуш, чўл мойқут, хўжа савдогар, чўл қарғаси, тўрғай, тошсир-чумчуқ учрайди. Қумли чўлларда умуртқасиз ҳайвонлардан тирик ўргимчаксимонлар (бит, сариқ фаланга, чаѐнлар), қора танали қўнғизлар, тилла қўнғизлар, искабтопарлар, заҳкашлар тарқалган. Барча чўл ҳайвонлари тез югуришга, тана ҳароратини бошқаришга имкон берадиган морфологик белгиларга эга. Ҳатто секин ҳаракатланадиган типратиканларнинг ҳам оѐқлари, қулоклари ва игналари нисбатан узун. Калтакесаклар узун оѐклари, товони ва думи ѐрдамида тез чопади. Тоғ ҳайвонлари- Тоғда ҳаѐт шароити чўлдагига нисбатан хилма-хил бўлганлиги сабабли ҳайвон турлариҳам кўп. Денгиз сатҳидан 200-600 м баландликда сув ҳавзалари яқинларида турли умутқасизлар, капалак, ниначи, шилиқуртлар, қитир пашшалар, балиқлар кўплаб учрайди. Денгиз сатҳидан 600-1100 м баланликда тоғ даштлари минтақасида судралиб юрувчилардан туркистон агаммаси, олай калтакесаги, сариқ ва кўзанакли илон, қушлардан бедана, чил, соч, сут эмизувчилардан бўрсиқ, кўрсичқон, қўнғир олаҳуржун ва бир неча ҳашорат турлари яшайди. Денгиз сатҳидан 1200-1500 м баландликда тоғ ўрмонлари минтақасида судралиб юрувчилардан туркистон

агаммаси, ҳимолай агамаси, чўл калтакесаги, кўлборилон, қалқонтумшуқ илон; қушлардан сариқ чумчуқ, читтак, қизилиштон, зарғалдоқ кенг тарқалган. Сут эмизувчилардан тўнғиз, илвис ва қоплонларн ҳам ураб туради. Қўҳитанг тоғининг арчазорларида морҳўр, Боботоғ пистазорлариорасида ѐвойи қўй – муфлон, Чотқол тизмасининг ѐрбағиларида марказий осиѐ тоғ эчкисини кўриш мумкин. Денгиз сатҳидан 2700-2800 м баландликда альп минтақаси ҳудудига Чотқол, Кўксув, писком, Оҳангарон, Сангзор дарѐлари ҳамда Қашқадарѐ, Сурҳандарѐ тоғларини эгаллайди. Бу ҳудудда қурбақа, олой калтакесаги,ҳимолай агамаси, қалқонтумшум илон тарқалган. Соҳил ҳайвонлари . Ўзбекистоннииг дарѐ соҳилларида ҳашаротлар (мас., сузувчи қўнғизлар ва ниначилар личинкаси), кўл бақаси, сув илонлари, балиқчилар, чигиртчилар, қоравойлар, мешкопчиқушлар, қўнғир ва қанжирлар, кўк қутонлар, кўлбуқалар, ўрдаклар, сув бургутлар, кўктарғоқ, скопа, сувсар яшайди. Қамишзор ва тўқайларда яшайдиган ҳанвонлар сувга бевосита эҳтиѐж сезмаса ҳам, ҳаѐт учун зарур нарсаларнинг ҳаммасини сув ҳавзалари қирғоғидан топади, урчийди ва душманларидан сақланиш учун овлоқ жой ахтаради. Бундай шароитда яшил қурбақа ва кўл бақаси, судралиб юрувчилардан сахро калтакесаги, илдам калтакесак, сувилон, гулдор чипор илон, чўл қора илони кўп тарқалган. Тўқайларда қирғовул, оддий какку, сариқ жиблажибон, зағизғон, ола қарға, ваҳимақуш, ғарб булбули учраб туради. Сут эмизувчилардан товушқон, пластинка тишли каламуш, тароқ тишли қумсичқон, каспий орти дала сичқони, чиябўри, тўнғиз, тўқай мушуги ва йўлбарс бор. Қамишзорларда мўйловдор читтак ва тўқай деҳқон чумчуғи айниқса кўп. Дарѐ атрофидаги лѐсс тупрокли жарликларда кулранг геккон, туркистон геккони, чипор илонлар учрайди. Ғорлари эса бухоро тақабурун кўршапалаги, ўққулоқли тунги кўршапалак учун макон.

Воҳа ҳайвонлари. Воҳаларда қушлардан қишлоқ қалдирғочи, қора жарқалдирғоч, мусича, дала чумчуғи кабилар, сут эмизувчилардан митти кўршапалак, уй сичқони, кулранг каламуш кўп. Уй-жойларда ва харобаларда кўпинча кулранг геккон, туркистон геккони, кўк каптар, оқ лайлак, бойўғли, укки, кўк қарға, зағча, катта тақабурун кўршапалак, мўйловдор уч рангли тунги кўршапалак, кечки кўршапалак хаѐт кечиради. Дарахтзорларда қора калхат, тювик, жиғолтой, қора каптар, зағизғон, гўнгқарға, зарғалдоқ, ваҳимақуш, узун думли думпараст, уй чумчуғи, қоратўш чумчуқ, малла вьюрок, ғарб булбули, қораялоқ ва бошқа қушлар ин қўйишади. Бедапояларда қирғовул ва бедана учраб туради. Чиябўри ва узун қулоқтипратикан, чўл калтакесаги, тез калтакесак, ранг-баранг чипор илонлар кўп. Жанубий вохаларда кўзойнакли илон учраб қолади. Дала ва боғларда яшил қурбақалар яшайди. Зараркунанда ҳайвонлар. Табиатда жуда кўплаб фойда келтирадиган ҳайвонлардан ташқари, уларнинг қишлоқ ҳўжалиги, ўрмончилик, ўсимликлар, омборларда сақланаѐтган ғаллаларга, кийим-кечакларга жуда катта зарар етказадиган турлари бор. Шунингдек, бир қанча ҳайвонлар одамлар, чорва моллари, уй ва ѐввойи ҳайвонларда паразитлик қилади ѐки касаллик қўзғатувчиларни юқтиради. Қишлоқ хў ж ал и к эк и л а р и зараркунандалари. Республика қишлоқ ҳўжалиги экинларига зарар келтирадиган ҳайвонларнинг анчагина қисмини кемирувчилар, ҳашаротлар, каналар ва айрим нематодалар ташкил қилади. Ҳар бир экин, дарахт, ўрмон ва бошқа ўсимлик турининг ўзига хос зараркунандалари мавжуд. Техника экинларидан ғўзага 200 дан кўпроқ тур ҳашоратлар айниқса дала қандаласи, ғўза шираси, тамаки трипкаси, ўргичакана жиддий зарар келтиради. Бошоқли экинларни ҳаммаҳўр турларидан чигитка, темирчаклар, бузоқбоши, швед пашшаси, буғдой трипси, шилишиққурт, поя бургачалари кўп зарар келтиради. Чучук сув ҳайвонлари. Ўзбекистон сув ҳавзаларида 80 га яқин балиқ турлари учрайди, улардан 20 га яқини (оқ дўнгпешона, ола-була дўнгпешона, оқ амур, қора

амур, илонбош, балхаш олабуғаси ва б.) Узоқ Шаркдан; пелядь Сибирдан; гамбузия Америкадан келтирилган. Текисликдаги сувларга плотва, оқча, сўзанбалиқ, оққайроқ, зоғора, лаққа, оқ сла, самарқанд храмуляси ва хонбалиқар, тоғ сувлари учун қорабалиқ, гулмоҳи ва голец балиқлар хос. Шимолдаги сув ҳавзаларида чўртан балиқ, олабуға, кўкбўйин балиқлар учрайди. Кам учрайдиган ва йўқолиб бораѐтган турлардан Амударѐ ва Сирдарѐ курак буруни, бакра балиқ бор. Овланадиган сут эмизувчилар. Ўзбекистонда бўри, тулки, чиябўри, қорақулоқ, сувсар, қуѐн; чўл, тўқай ва қамишзорларда яшайдиган ѐввойи мушуклар, ондатра, юмронқозиқ ва қум товушқон мўйнаси, оққуйруқва тўнғиз гўшти учун овланган. Ҳозир унинг сони кескин камайиб кетган. Тулки, чиябўри, ондатра, оққуйруқ, юмронқозиқлар саноат миқѐсида овланади. Республикада Оҳангарон, Бўстонлиқ, Амударѐ бўйи, Ғаллаорол ва бошқаларда бир қанча жойларда мўйна олиш мақсадида қуѐн ва америка норкаси боқиладиган хўжаликлар ташкил этилган. Ўсимлик ва ҳайвонот дунѐсини муҳофаза қилиш. Ўзбекистон ҳайвонлари ўсимликлар каби, 20-асрнинг 2-ярмида муҳофазага муҳтож бўлиб қолди. Бунинг асосий сабаблари аҳоли ўз хўжалиги билан барча зоналар ичига тобо ра чуқур кириб бори ши, табиий ландшафтларнинг мада ний ландшафтлар билан алмашиниши, ҳайвонлар экологик муҳитининг тобора ѐмонлашуви ва, ниҳоят, ҳайвонларни овлашнинг илмий асосланган тартиби га қатьий риоя эт масликдир. Табиий ва илмий манбаларда кўрсатилишича, ўтган асрнинг бошларида Ғарбий Тяньшан тоғ тизмаларида, Жан. Ўзбекистоннинг Боботоғ, Кўҳитангтоғ, Бойсунтоғ, Ҳисор тизмаларида сони кескин камайиб кетган ҳайвонлардан илвирс, қоплон, Бухоро тоғ қўйи, кўксуғур, қизил бўри, Тяньшан оқтирноқли айиғи, йўл-йўл сиртлон, Туркистон силовсини, тоғ қуйлари, Қизилқум қўйи ва бошқаларни тез-тез учратиш мумкин эди. Эндиликда бу ҳайвонларнинг аксарият қисми қўриқхоналарда махсус кўпайти рилмокда.

Ўтган асрнинг ўрталаригача кенг тарқалган қушлардан болтаютар, дашт лочини, пушти сақоқуш, бирқозон, жажжи оққуш, мармарчуррак оқбош, ўрдак, бургутнинг тўрт тури, қумой, қирон қора, лочин, итолғи, бизғалдоқ жуда камайиб кетди. Кўплаб хайвонларнинг экологик макони бўлмиш текисликдаги тўқайларнинг ва тоғдаги ўрмонларнинг қисқариб кетиши ѐввойи ҳайвонларнинг қирилиб кетишига олиб келди. Ўлкадаги табиий экологик шароитнинг ѐмонлашуви ва инсон омилининг бевосита таьсирида бир вақтлар табиат да эркин яшаган Турон йўлбарси, қизил тулки, сиртлон, хачир каби ҳайвонлар бутунлай йўқолиб кетди. Ўрта Осиѐ қоплони, Олд Осиѐ қоплони, чипор сиртлон (пўлта), Устюрт қўйи, қора лайлак, тувалок, шипун оқкуши, қум чарх илони, Ўрта Осиѐ кобраси, узундум бургут каби нодир ҳайвонлар бутунлай тугаб кетиш хавфи остида турибди. Устюрт қўйи, бурамашох қўй (морхўр), Ўрта Осиѐ қундузи, оққуш, йўрға тувалоқ, чипор калтакесак каби ҳайвонларнинг ҳам тугаб кетиш хавфи кучли. Кейинги вақтда афғон майнасининг кўпайиб ке тиши оқибатида булбул, қалдирғоч, читтак, хатто чумчуғутар ҳам анча камайиб кетди. 1997 йилда Ўзбекистонда «Ҳайвонот дунѐсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш ҳақида» қонун қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Вазир лар Маҳкамасининг 1998 йил 1 апрелдаги қарори билан «Биологик ранг-барангликни саклашнинг миллий стратегияси ва ҳаракатлар режаси» ишлаб чиқидди. Ўзбекистон «Қизил китоби” га умуртқали ҳайвонларнинг нодир ва йўқолиб кетиш хавфи остида бўлган жами 63 тури ва кенжа тури киритилган бўлиб, улар орасида 22 тур сут эмизувчи ҳайвон, 31 тур қуш, 5 тур судралиб юрувчи ҳайвон ва 5 тур балиқ бор. Инсон ҳаѐтида ўсимлик олами беқиѐс даражада муҳим. Ўсимлик - бу кислород, озиқовқат, кийим-кечак, қурилиш материаллари, ем-хашак, табобат олами, дам олиш маскани, дори-дармон, қоғоз ва бошқа кўплаб маҳсулот етказиб берадиган беғубор, инсон учун энг зарур табиат ресурси. Биохилма-хиллик олам гўзаллиги, рекреация бойлиги. Ўзбекистон бу борада

ўсимлик дунѐсининг бойлиги (4 минг турдан зиѐд) жиҳатдан олдинги ўринларни эгаллайди. Ўрмонлар республикада чўл, тоғ ѐн бағирлари ва дарѐ қайирларида тарқалган. Тоғ минтақасида 311 минг майдонда ўрмонлар мавжуд, шундан 204 минг га да арча, қолгани бошқа турдаги дарахтлар билан банд. Текистлик минтақасида саксовул ва бошқа псаммофитлардан иборот ўрмонзорлар 2,4 млн га майдонда мавжуд. Қайирлардаги туқайзорлар майдони 25 минг гача қисқарган. Ўрмонлар сийрак, зич ўсган ҳақиқий ўрмон майдонлари кам қолган, дарахтларнинг аксарияти касал, қуриган ѐки ярим қуриган. Умуман тоғ ѐнбағирлари, тоғ олди қия текисликлари, адирлар, қумли текисликлар, вохалар ўрмон билан қопланиш даражаси меъѐрида анча кам, шунинг учун хам турли табиий жараѐнларнинг ривожланиш макони жуда кам кенг ва улар тезкорлик билан содир бўлмоқда. Вохаларда ихотазорларнинг майдони 40 минг га атрофида, бу рақам аслида лойихага мувофиқ 112 минг га бўлиши лозим. Ирригагация тармоқлари ва сув омборлари қирғоқларидаги ихота дарахтзорларининг хозирги кўрсаткичи (7 минг км, каналлар ѐқаларида уларнинг узунлиги 200 минг км бўлиши керак) талабга мутлақо жавоб бермайди. Чўл ва тоғ яйловларида ўсимлик қопламининг зичлиги ва ем-хашакбоп ўтларнинг маҳсулдорлигини меъѐрдан паст, кўпроқ мол истеъмол қилмайдиган бегона ўтларнинг майдони кенгайиб бормоқда. Шунингдек тупроқнинг эрозияга берилганлиги туфайли ўтларнинг эгаллаган майдонлари ҳам қисқармоқда, техноген омилларининг эрозион таъсирининг ҳукмдорлиги ортмоқда. Ўсимлик қоплами муаммоси экологик муаммолар ичида нисбатан фаол ва тез ўзгарувчан, бошқа омиллар таъсирида юз берадиган муаммоларни шаклланишида ўз таъсирини кўрсатади. Ўсимликлар муаммоси кўп аспектли ва серқиррали, унинг таркибида бир неча бор аспектли ѐки оддий муаммолар мавжуд, уларни хаммаси хам бир-бирлари билан функционал боғлиқ.

Ҳайвонот оламининг муаммолари хам бисѐр, ўсимликлар муаммоси билан улар бевосита боғлиқ. Маълум ўсимлик турларини йўқолиши билан ҳайвонлар хам бошқа жойга кўчади ѐки қирилади. Кейинги вақтларда браконьерлар сонининг кўпаяѐтгани, уларни ов қуроллари ва техника воситалари билан таъминлаши ҳайвонлар муаммосининг жиддийлаштирмоқда. Табиий газ, нефт, сув қазиб чиқариш учун бурғуланаѐтган жойларда карьерлар вужудга келаѐтган ҳудудларда техноген омил таъсири нихоятда кучли, бу жойларда ҳайвонларнинг (айниқса, судралиб юрувчилар) аксарияти қирилиб кетмоқда. Ўсимлик ва хайвонот олами муҳим экологик омиллар, уларнинг атроф мухит билан бўлган мутносабати аслида жой экологиясини белгилайди. Демак, муаммо хам улар билан боғлиқ, бу борада ташқи таъсирни оптиаллаштириш зарур бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI бўсағасида; ҳафвсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари. – Т., «Ўзбекистон», 1997. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон – буюк келажак сари. – Т., «Ўзбекистон», 1999. 3. АкимоваТ.А., ХаскинВ.В. Основы экоразвитие. М.: Российская экономическая академия, 1994. 4. АлимовТ.А., РафиковА.А., Экологик хатолик сабоқлари. Т.: Ўзбекистон, 1991. 5. БаратовП. Табиатни муҳофаза қилиш.-Т,;Ўқитувчи, 1991. 6. БанниковА.Г., ВакулинА.А., РустамовЛ.К. Оновы экологии и охрана окружающей среды. –М.; Колос, 1999. 7. Бекнозов Р.У., Новиков Ю.В. Охраны природы. Т.: Ўқитувчи. 1995. 8. Нигматов А.Н. Экология ҳуқуқи. -Т.: Адолат. 1999 .

O'xshashlar

Биологик хилма – хиллик муаммолари

Ҳайвонот дунёсининг географик тарқалиши

Марказий осиё ва ўзбекистон олимларининг биология фанини ривожлантиришга қўшган хиссалари

Очиқ ва ёпиқ уруғли ўсимликлар

Ўсимликлар ҳужайра селекцияси