Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish - Biologiya - Referatlar

Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6316.44921875 KB

Ko'chirib olish

Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish Reja: Tabiiy sharoitda o‘simlik va hayvonlardagi shaxsiy o‘zgaruvchanlik  Organizmlarning ko‘payishi tezligi  Organizmlarning anorganik tabiatning noqulay sharoitlariga qarshi kurashi o Organizmlar orasidagi munosabatlardan odamning foydalanishi  Tabiiy tanlanish  Tabiiy tanlanishning shakllari

Darvin sun’iy tanlash yo‘li bilan yovvoyi hayvonlarni xona- kilashtirish, yovvoyi o‘simliklarni madaniylashtirish, zot va nav- larn ing belgi-xossalarini o‘zgartirish mumkinligini aniqlagach, tab iiy sharoitda yashaydigan organizmlarda ham shunga o‘xshash jaray on ro‘y berishi mumkin, degan taxminga keldi. Lekin uning qanchalik asosli ekanligini isbotlash uchun, birin- chidan, tabiiy sharoitda yashaydigan o‘simlik va hayvonlarda shaxsiy o‘zgaruvc hanlik, ikkinchidan, odam xohishiga o‘xshash tabiatda ham qandaydir yo‘naltiruvchi omil mavjudligini isbotlash zarur edi. Tabiiy sharoitda o‘simlik va hayvonlardagi shaxsiy o‘zgaruvchanlik Darvin har qanday o‘simlik, hayvon nasl qoldirganda yangi avlod ota-onadan, shuningdek, o‘zaro ayrim belgi-xossalari bilan farq qilishini kuzatdi va uni shaxsiy o‘zgaruvchanlik deb nomladi (42-rasm). Olim qayd qilishicha, o‘zgaruvchanlikning asl sababi organizm atrofidagi abiotik va biotik muhitning o‘zgarishi bilan chambarchas bog‘liq. Odatda harorat, namlik, havo, oziqa va boshqa omillarning o‘zgarishi organizmlarning o‘zgarishiga olib keladi. Organizmlarga tashqi muhitning ta’siri muayyan va nomuayyan ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Birinchi holatda tashqi muhit ta’siri barcha organizmlarda ikkinchi holatda esa ayrim organizmlarda namoyon bo‘ladi. Boshqacha aytganda birinchi holatda guruhli o‘zgaruvchanlik, keyingisida shaxsiy o‘zgaruvc hanlik ro‘y beradi. Tashqi muhit omillari organizmlarga bevosita yoki bilvosita ta’sir etishi ham mumkin. Tashqi muhitning bevosita ta’siri natijasida organizm, bilvosita ta’sirida esa uning keyingi avlodlari o‘zgaradi. Darvin organizmlarda shaxsiy o‘zgaruvchanlik borli- gini yana tur bilan tur xilini taqqoslash yo‘li bilan ham isbotladi. «Tur xili» deganda Darvin turga xos belgi-xossalar yaxshi ifodalanmagan organizmlar guruhini tushungan. Bir tur bilan ikkinchi tur orasida oraliq formalar uchramaydi. Lekin tur bilan tur xili orasida bunday oraliq formalarning uchrashi tabiiy bir hol. Shu bois tur xillarini Darvin yashagan davrda «shubhali turlar» deb ham ataganlar. Tur xillarining tabiatda mavjudligi tufayli olimlar turlar sonini aniqlashda qiyinchilikka duch keladilar. Bunga asosiy sabab

ba’zi olimlar belgi-xossalarning ifodalanish darajasiga yetmagan organizmlar guruhini tur, boshqa olimlar esa tur xili deb hisoblaydilar. Darvin yashagan davrda Angliya florasida 182 ta «shubhali turlar» mavjud bo‘lgan. 42-rasm. O‘simliklar, hayvon va bakteriyalardagi o‘zgaruvchanlik. Organizmlarning ko‘payishi tezligi Sizlar kundalik hayotda qoqio‘t, ituzum, uy pashshasi, baqalar va boshqa hayvon, o‘simliklar o‘zidan ko‘p nasl qoldirishini kuzatgansizlar. 12-jadvalda ba’zi hayvon, o‘simliklarning qoldiradigan nasl miqdoriga oid ma’lumotlar keltirilgan. Ko‘p hollarda qoldirgan naslning barchasi voyaga yetmay nasl berishga ulgurmaydi. Ularning ko‘pchiligi shaxsiy taraqqiyotning turli bosgichlarida nobud bo‘ladi. 12-jadval O‘simlik va hayvonlarning nasl berish darajasi Organizmlar xili Tuxum yoki urug‘ soni Askarida 50000000— 60000000XRIZANTEMA GULLARI MAKKAJO‘XORI SO‘TALARI BAKTERIYALAR BUG‘U SHOXLARI TOVUQ TOJLARI DROZOFILA PASHSHASINING KO‘ZLARI

Cho‘chqa solityori 200000000— 300000000 Laqqa baliq 136000 Treska 10000000 Baqa 10000 Zubturum 39000—40000 Ituzum 108000—110000 Eshaksho‘ra 400000—4100000 G‘umay 235000—238000 Oqsho‘ra 1369000 Nobud bo‘lish sabablari har xil: oziqaning yetishmasligi, dushmanlarning hujumi, ob-havoning noqulay kelishi va bosh- qalar. Binobarin, har bir tirik mavjudot yashash uchun va nasl qoldirish uchun doimo kurashadi. Darvin yashash uchun kurash iborasini keng majoziy ma’noda, ya’ni rivojlanayotgan organizmlarning o‘zaro hamda anorganik tabiatning noqulay sharoitlari orasidagi murakkab va xilma-xil munosabatlarida g‘olib bo‘lib, normal nasl qoldirish layoqatini tushungan. Yashash uchun kurash xillari. Darvin yashash uchun kurashishning uch xil: a) har xil turlarga mansub organizmlar orasidagi kurash; b) bir turga kiruvchi organizmlar orasidagi kurash; d) organizmlarning anorganik tabiatning noqulay sharoitlariga qarshi kurashi kabi formalarini farqlagan. Har xil turlarga mansub organizmlar orasidagi kurash niho yatda turli-tuman. Bo‘ri va tulkilar tovushqonlar bilan oziq- lanadilar. Shunga ko‘ra bo‘rilar bilan tulkilar, shun ingdek, tul kilar bilan tovushqonlar orasida doimo, yashash uchun o‘zaro kurash ketadi. O‘ljaning yo‘qligi yirtqichlar ning och qolishiga va o‘limiga sabab bo‘ladi. Markaziy Osiyoda ko‘p tarqalgan hind maynasi chigirtkalar bilan ham oziqlanadi. Chigirtkalar chumchuqlar uchun ham oziqa sanaladi. Binobarin, maynalar bilan chumchuqlar orasida raqobat ro‘y beradi. Tuyoqli hayvonl ar o‘simliklar bilan oziql anadi. O‘simliklar bilan chigirt kalar ham oziq lanadilar. 43-rasm. Turlararo kurash:

1 — baliq yeyayotgan qora suvke; 2 — ilonburgut ozig‘i bilan; 3 — yo‘n g‘ichqani «bo‘g‘ayotgan» zarpechak; 4 — zarpechak guli. Chigirtkalarning tez ko‘pay ishi 1 2 tuyoqli hayvonlarning och qolib o‘lishiga sabab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan tuyoqli hayvonlar hayoti yirtqich hayvonlarga bog‘liq. O‘simliklarning mavjudligi faqat o‘txo‘r hayvonlargagina emas, balki ularni changlatadigan hasharotlar, 4 hamda, boshqa o‘simlik turlari 3 o‘rtasida bo‘ladigan raqobat bilan ham aloqador. Turlar orasidagi yashash uchun kurash unchalik shiddatli bo‘lmasligi mumkin (43-rasm). Bunga asosiy sabab har turga mansub organizmlarning oziqasi bir xil emas, turli xil bo‘lishidad ir. Masalan, maynalar faqat chigirtka bilangina emas, balki qo‘y, qoramollar tanasidagi so‘na va boshqa parazitlar hamda gilos, uzum va hamda qushlarning bolalari bilan oziqlanadilar. Tulkilar ham o‘z navbatida faqat tovushqonlar bilan emas, balki sichqon, kirpi va qushlar bilan ham oziqlanadilar. Bir turga kiruvchi organizmlar o‘rtasidagi kurash. Yuqoridagilardan farqli ravishda bir turga kiruvchi organizmlar- ning oziqa, yashaydigan hudud va hayot uchun zarur bo‘lgan boshqa omillarga nisbatan talabi o‘xshash bo‘ladi. Bir turga kiruv chi qushlar orasida urchish paytida uya qurish uchun joy tanlash bo‘yicha raqobat ro‘y beradi. Sutemizuvchi hayvonlar, qushlarda erkak organizmlar o‘rtasida urg‘ochi organizmlar bilan qo‘shilish uchun kurash ketadi. G‘o‘za, bug‘doy va boshqa o‘simlik urug‘lari zich ekilganda, ular orasida yorug‘lik, namlik, oziqa uchun raqobat kuzatiladi. Oqibatda ular nimjon bo‘lib o‘sadilar. Bir turga kiruvchi daraxtlar, butalar orasida ham bunday holat kuzatiladi. Shox- shabbasi keng quloch yozgan eng baland daraxtlar quyosh nurining ko‘p qismini tutib qoladi.

Ularning baquvvat ildiz sistemasi tuproqdan ko‘proq suv va unda erigan mineral moddalarni shimib oladi. Buning hisobiga qo‘shni daraxtlar zaif bo‘lib o‘sadi yoki o‘sishdan to‘xtab nobud bo‘ladi (44—45-rasmlar). Organizmlarning anorganik tabiatning noqulay sharoitlariga qarshi kurashi Anorganik tabiat omillari organizmlarning rivojlanishiga, yashab qolishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kuz kelishi bilan bir yillik o‘simliklarning hammasi ko‘p yillik o‘t o‘simliklarining tuproq ustki qismlari nobud bo‘ladi. Qish qattiq kelgan yillarida ko‘p yillik daraxtlar, yumronqoziqlar, yomg‘ir chuval changlari, qushlar orasida ham nobud bo‘lgan organizmlarni ko‘rish mumkin. Qishda suv usti qalin muz bilan qoplanishi tufayli suvda erigan kislorodning kamayishi hisobiga baliqlar ham halok bo‘ladi. Cho‘l o‘simliklarining ko‘plab nobud bo‘lishi namlikning yetishmasligi oqibatidandir. Tirik mavjudot- 44-rasm. Bir turga kiruvchi daraxtlar orasidagi raqobat.

45-rasm. Tur ichidagi kurash: 1—kiyiklar; 2—fillar; 3—zebralar. lar anorganik tabiatning noqulay sharoitlariga bardosh bergandagina yashab qolishi va nasl berishi mumkin. Organizmlar orasidagi munosabatlardan odamning foydalanishi Bir turga kiruvchi organizmlar orasida yashash uchun kurashning shiddatli bo‘lishini e’tiborga olib, yangi bog‘lar tashkil qilinayotganda mevali daraxtlarning turiga qarab ko‘chatlar ma’lum oraliqda ekiladi. Sun’iy yo‘l bilan o‘rmonlar barpo etilayotganda mikorizasi bo‘lmagan tuproqqa mikoriza — zamburug‘ giflari solinadi. Mikoriza daraxt ildizlariga kirib olib, uni tuproqdagi nam va oziq moddalar bilan ta’minlaydi. Bu dub, qayin, buk kabi daraxtlarning normal o‘sishiga yordam beradi. Respublikamizdagi ko‘llar, suv havzalarida baliqlarni sun’iy yo‘l bilan urchitish uchun avvalo ular yirtqich (cho‘rtan) va uncha ahamiyati bo‘lmagan (gambuziya) baliqlardan tozalanadi. Shundan keyin suv havzalarida xo‘jalik uchun ahami- yatli hisoblangan baliqlar ko‘paytiriladi. Ovchilik xo‘jaligini ilmiy asosda olib borish uchun hayvonlar biologiyasi, ya’ni urchish davri, nasl miqdori, ularning voyaga yetish muddati, nimalar bilan oziqlanishi, organizmlar orasidagi munosabatlar diqqat markazida bo‘ladi. Yirtqich hayvonlar — bo‘ri, tulkilar yo‘qotilayotganda ular- ning sanitarlik roli — o‘ljalar orasidan nimjon, kasal individlarni ko‘plab yo‘qotishi hisobga olinadi. 3 21

Madaniy o‘simliklarga qaraganda yovvoyi o‘simliklar yashovchan bo‘ladi. Ular madaniy o‘simliklarning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi uchun (piyoz, sabzi, rediska va boshqa o‘simliklar) o‘toq qilinib, begona o‘tlardan xalos etiladi. Za- rarkunanda hasharotlar — xasva, olma qurti, ko‘sak qurti, shira va h.k.larga qarshi kurashda mikrofanus, oltinko‘z, trixogramma, afelinus, tugmacha qo‘ng‘izlar (podoliya), entobakteriyalar tarqatiladi. Zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashishga hasharotxo‘r qushlar, chunonchi, chug‘urchuq, chittak va bosh- qalar jalb qilinadi. Chetdan changlanuvchi o‘simliklardan yuqor i hosil olish uchun asalaridan foydalaniladi. Tabiiy tanlanish Bayon qilinganlardan ko‘rinib turibdiki, yashash uchun kurash ko‘pchilik organizmlarning halok bo‘lishi, ba’zilarining esa yashab qolishi bilan bog‘liq holda ro‘y beradi. Modomiki shunday ekan, u holda qanday organizmlar yashab qolib, qandaylari halok bo‘ladi, degan savol kelib chiqishi tabiiy bir hol. Mavzuning boshida biz tabiiy sharoitda yashaydigan o‘simlik va hayvonlarning har bir individida shaxsiy o‘zgaruvchanlik sodir bo‘lishini qayd qilgan edik. Shaxsiy o‘zgaruvchanlik organizmda uch ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ularning bir xillari organizm uchun foydali, ikkinchi xillari organizmlar uchun befarq, uchinchilari esa ziyon bo‘ladi. Odatda ziyon o‘zgaruvchanlikka ega organizmlar shaxsiy taraqqiyotning turli bosqichlarida halok bo‘ladilar. Organizm uchun befarq o‘zgaruvchanlik ularning yashovchanligiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Foydali o‘zgaruvchanlikka ega individlar tur ichidagi, turlararo yoki abiotik muhitning noqulay sharoitlariga qarshi kurashda birmuncha afzalliklarga ega bo‘lganligi sababli yashab qoladi. Yashash uchun kurashda foydali belgi, xossalarga ega organizmlarning yashab qolishi, shunday belgi, xossalarga ega bo ‘l maganlarining nobud bo‘lishini Darvin tabiiy tanlanish deb atadi. Agar sun’iy tanlanishni inson olib bors a, tabiiy tanlanishni tabiat boshqaradi. Sun’iy tanlanishni o‘tkaz ish da inson doimo o‘z manfaatlarini ko‘zlaydi. Shu sababli sun’iy tanlash tufayli chiqarilgan nav va zotlarda inson uchun foydali belgi- xossalar yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Tabiiy tanlanishda esa inson manfaati emas,

balki organizm manfaatlari birinchi o‘rinda turadi. Buning oqibatida organizm uchun foydali belgi-xossalar avloddan avlodga tabiiy tanlanish tufayli orta boradi. Bunday irsiy o‘zgarishga ega organizmlar boshqa organizmlar bilan chatishishi tufayli soni ko‘payib boradi. Yashash uchun kurashga moslashgan organizmlar moslashmagan organizmlarga nisbatan kamroq nobud bo‘ladi. Bu esa o‘z-o‘zidan tabiiy tanlan ish, organizmning muhitga mos la- shishida yangi populyatsiya, turlarning kelib chiqishida asosiy omil ekanligidan dalolat beradi. Tabiiy tanlanishning shakllari Stabillashtiruvchi tanlanish. Organizmlar yashayotgan muhit sharoiti davrlar o‘tishi bilan asta-sekin o‘zgara borishi yoki nisbatan o‘zgarmay qolishi mumkin. Har ikki holda ham muayyan sharoitda yashayotgan individlarning ba’zilarida mutatsion, kombinativ o‘zgarishlar bo‘lishi, boshqalarda esa oldingi avlodlarga o‘xshash belgi-xossalar saqlanishi tabiiydir. Muhit-sharoitning ko‘p va oz darajada doimiyligi natijasida bir turga mansub individlar orasidan tabiiy tanlanish avlodlarga xos belgi-xossalarga ega bo‘lgan, ya’ni shu sharoitga moslashgan individlarni saqlab, keskin irsiy o‘zgarishga ega individlarni nobud qiladi. Buning oqibatida, masalan, qadimgi panjaqanotli baliqlar avlodi latimeriya, sudralib yuruvchilardan gatteriya, sutemizuvchi hayvonlarning tuxumidan ko‘payuvchi, shuningdek, xaltali xillari, ochiq urug‘li o‘simliklardan — ginkgo biloba bir necha million yillar davomida deyarli o‘zgarmagan holda saqlanib kelmoq da. Tashqi muhitning deyarli o‘zgarmas mo‘tadil sharoitda avlod-ajdod belgilari o‘zgarmagan individlarning saqlanib qo lishi, o‘zgarganlarining esa qirilib ketishiga stabillashtiruvchi tanlanish deyiladi (46-rasm). Tabiatda haqiqatdan ham stabillashtiruvchi tanlanish mavjud ekanligini ko‘pgina misollarda ko‘rish mumkin. Masalan, 1892yili Shimoliy Amerikada qattiq qor bo‘ronidan so‘ng Bempes tomonidan 136 ta o‘rtacha chalajon chumchuqlar issiqroq xona- ga keltirilganda, ulardan 72 tasi tirilgan, 64 tasi esa o‘lgan. Ular tekshirilganda tirik qolgan chumchuq qanotlari o‘rtacha uzunlikda, o‘lganlarning qanoti nisbatan uzun yoki qisqa ekanligi ma’lum bo‘lgan. Stabillashtiruvchi tanlanish ta’siri odamlarda ham uchraydi. Normal odamlar hujayrasida 44 ta

autosoma va 2 ta jinsiy xromosoma borligini bilasizlar. Agar ayolning urug‘langan tuxum hujayrasida 44 ta autosoma va bitta Y xromosoma bo‘lsa, boshqacha aytganda X xromosoma yetishmasa, u holda homila ona qornida 2—3 oydan so‘ng rivojlanmay qoladi va tabiiy abort ro‘y beradi. Harakatlantiruvchi tanlanish. Muhit sharoiti o‘zgargan taqdirda u yoki bu turga kiruvchi individlar orasida irsiy o‘zga ruvc hanlikka, shu bilan yangi sharoitga anchagina mos keladigan belgi-xossalarga ega organizmlar saqlanib qolib, o‘zgarmagan organizmlar nobud bo‘ladi. Darvin besh yillik safar chog‘ida kuchli shamol tez-tez bo‘ladigan okean orollarida uzun qanotli hasharotlar kam, rudiment qanotli va qanotsiz hasharotlarning 46-rasm. Tabiiy tanlanish formalari: Stabillashtiruvchi (A) , harakatlantiruvchi (B) va dizruptiv (C) tanlanish- ning ta’sir etish sxemasi. F—avlodlar. Populyatsiya to‘lqinidagi qirilib ketgan variantlar shtrixlar bilan ifodalangan. Bir avlod ichidagi tanla nishning aylana yoy ko‘lami uning reaksiya normasiga mos. ko‘pligini uchratgan. Olimning izohlashicha, bunday orollarda qattiq shamol bo‘lishi tufayli normal qanotli hasharotlar unga bardosh bera olmasligi sababli shamol ularni uchirib, halok etgan. Rudiment qanotli va qanotsiz hasharotlar mutlaqo havoga ko‘ta rilmay, turli yoriq, kovaklarga yashirinib olganlar. Bu jarayon ko‘p ming yillar davom etishi tufayli irsiy o‘zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish okean orollarida hasharotlarning uzun qanotlilarning kamayishiga, rudiment qanotli va qanotsiz individlarining kelib chiqishiga sababchi bo‘lgan. B C

Organizmlarning yangi belgi-xossalarining hosil bo‘lishi va rivojlanishini ta’minlaydigan tabiiy tanlanish xili harakatlantiruvchi tanlanish deb ataladi. Dizruptiv tanlanish. Ba’zi hollarda muayyan joyda tarqalgan bir turga mansub organizmlar orasida bir-biridan farq qiluvchi ikki va undan ortiq individlar guruhi uchrashi mumkin. Bu tabiiy tanlanishning yana bir alohida shakli bo‘lgan dizruptiv tanla- nish natijasidir. Chunonchi, ikki nuqtali tugmachaqo‘ng‘izning qoramtir va qizg‘ish, qattiq qanotli formalari uchraydi. Qizg‘ish qanotlilar qishda haroratning pasayishi tufayli kam nobud bo‘lib, yoz oylarida esa kam nasl beradi. Aksincha, qoramtir qattiq qa- notli formalilari qishda past haroratga bardosh berolmay, ko‘p- roq nobud bo‘ladi va yoz oylarida esa ko‘p nasl beradi. Demak, yilning turli fasliga moslashish orqali bu ikki xil tugmacha qo‘ng‘iz guruhi o‘z naslini asrdan asrga saqlab kelmoqda.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

O'xshashlar

Evolyutsion g’oyalar, ularning paydo bo’lishi. irsiyat va o’zgaruvchanlik

Antropogenezning harakatlantiruvchi omillari

Evolutsiyaning sintetik nazariyasi

Tabiiy va sun’iy ekosistemalar

Arxey, proterozoy, paleozoy eralaridagi hayot