Evolyutsion g’oyalar, ularning paydo bo’lishi. irsiyat va o’zgaruvchanlik - Biologiya - Referatlar

Evolyutsion g’oyalar, ularning paydo bo’lishi. irsiyat va o’zgaruvchanlik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Evolyutsion g’oyalarning paydo bo’lishi. 2. Irsiyat va o’zgaruvchanlik 3. Yashash uchun kurash. 4. Tabiiy tanlanish va sun‘iy tanlash.

www.arxiv.uz Evolyutsion g’oyalarning paydo bo’lishi. Biologiyaning Ch. Darvingacha bo’lgan davrdagi rivojlanishi. XV asrning yarmiga kelib Yevropada feodalizm o’rniga burjuaziya hokimiyati o’natilish bilan sanoat markazlari, yirik shaharlar bunyod etildi. Yirik shaharlarda botanika va hayvonot bog’lari tashkil etilgan. Dunyoning boshqa yerlaridan Yevropaga ko’pgina o’simlik va hayvonlarni o’rganishga katta qiziqish uyg’otdi. Natijada kishilarning o’simliklar va hayvonlar to’g’risidagi bilimlari antik dunyoga nisbatan ortib bordi. Botanika va zoologiya fanining rivojlanishi uchun avval ma’lum bo’lgan o’simlik va hoyvon turlarini guruhlash ehtiyoji paydo bo’la boshladi. Bu masala bilan mashhur shved olini botanik Karl Linney (1707-1778) shug’ullaandi. Olim o’simlik va hayvonlar sistematikasiga asos soldi. U 10 mingdan ortikq o’simlik, 42000 dan ortiq hayvon turlarini tasvirlab beradi. Turlarni avlodlarga, avlodlarni esa oilalarni turkumlarga (tartiblarga), tartiblarni esa sinflarga birlashtiridi. U barcha o’simlilarni gulidagi changichilari soniga va changichilarning joylashishiga, uzun-qisqaligiga birlashiga qarab 24 sinfga , hanyvonlarni esa 6 sinfga bo’ldi. K. Linney sistemasi sun’iy sistema edi. Masalan, sholi va jag’-jag’ o’simligi gulida 6 tadan changichisi bo’lganligi uchun ularni 6-sinfga bilashtiridi. Vaholanki, ular mutlaqo boshqa-boshqa sistematik guruhlarga talluqli o’simliklardir. K. Linney sistematikaga binar (qo’sh) nomenklaturasini kiridi. Ya’ni har bir o’simlik va hayvon turini ikki nom bilan atash lozimligini aytdi. Misol, o’rik Arme nica Vul garis-bu yerda birinchi so’z o’simlikning avlodini bildirsa , ikkinchisi esa o’simlik turini bildiradi va hayvon turi oxirida shu turi birinchi bo’lib tasvilab bergan olim familiyasining bosh harfi yoki familiyasi qisqartirib yozilishi lozimligini ta’kidlaydi Masalan, qattiq bugdoy Triticum durum L. K. Linney tomonidan tuzilgan sistema sun’iy bo’lsa –da, biroq mazkur faoliyat keyinchalik organik olamni atroflicha o’rganishga imkon berdi. Bu esa o’z navbatida evolyutsion nazariyani yartish uchun zamin bo’lib xizmat qildi. Ch. Darvingacha bo’lgan davrda organik dunyo evolutsiyasi haqidagi nazariyani birinchi marta fransuz tabiatshunosi J. B. Lamark (1744-1829) yaradi. U daslab botanika, keyincha- lik, zoologiya sohasida ilmiy izlanishlar olib bordi. U

www.arxiv.uz evolyutsiya haqidagi dastlabki g’oyalarinni “Zologiyaga kirish” degan asarida ilgari surgan bo’lsada, 1809-yilda chop etilgan “Zologiya falsafasi” asarida uni evolyutsion nazariya holiga keltirdi. Uning fikricha, sodda hayvonlar o’z-o’zidan anorganik tabiatdan paydo bo’lgan. Keyinchalik tashqi muhit ta’siri ostida ular o’zgarib, vaqt o’tishi bilan takomillashib, murakkablashib yuksak organizmlarga aylangan. J. B. Lamarkning evolyutsion nazariyasi negizida ikki narsa yotadi:1. Organizm qismlarining mashq qilish va mashq qilmasligi. 2. Belgilarningn nasldan-naslga o’tishidir. Tashqi muhitning o’zgarishi organizmlar xulq-atvorini o’zgar-tirishi mumkin xolos. Organlardan intensiv va effektiv foydalanish, shu organni kattalash- tiradi, foydalanilmagan organlar esa degeneratsiyaga uchrab, yo’qolib ketadi (aptrofiyaga uchraydi) deydi. Lamarkizm nuqtayi nazaridan qaraganda jirafa bo’ynining va oyog’ini-ng uzunligi uning kalta oyoqli va kalta bo’yinli avlodlarining daraxt barglari bilan doimo cho’zilib oqatlanishlari natijasida paydo bo’lgan va bu belgi keyinchalik nasldan-naslga o’ta boshlagan. Suvda suzuvchi qushlarning barmoqlari o’rtasidagi pardalar, kambala ba-lig’ining shakl tuzilishini ham Lamark shu usulda tushuntiradi. Lamarkning qayd etishi- cha, o’simliklar tashqi muhitning to’g’ridan-to’g’ri ta’siri ostida o’zgarsa, hayvonlarda esaichki intilish, ularning oddyilikdan murakkablikka tomon o’zgarishida asosiy rol o’ynaydi. Lamark organik olami evolyutsiyasi haqidagi ta’limotga asos slogan bo’lsada, lekin, evolyutsiyaning harakatlantiruvchi omillarini tushuntirib bera olmadi. XIX asrning birinchi yarmida Yevropa mamlakatlari, ayniqsa, Angliyada kapitalizm jadal sur’atlar bilan rivojlandi. Bu esa o’z navbatida fan va texnika, sanoatning tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talab oshdi. Ko’p mahsulot beradigan yangi o’simlik navlari, hayvon zotlarining yaratilishi jadallashdi. Natijada seleksiya fan sifatida shakllandi. Tabiiy fanlar ham rivojlanib bir qancha yutuqlarga erishildi, chunon-chi, hujayra nazariyasi yaratildi. Natijada xilma-xil o’simliklar, hayvonlar ichki tuzilishi jihatidanbir xil ekanligi ma’lum bo’ldi. Shunday qilib, XVIII asrning birinchi yarmida tabiatshunoslikning turli shoxobchalarida to’plangan dalillar organik olam qotib qolma- ganligini, uning

www.arxiv.uz o’zgarib turishini ko’rsatdi. Biroq organik olam evolyutsiyasi haqida yagona nazariya hali yaratilmagan edi. Tabiatshunoslik fani oldida turgan asosiy vazifa, uning turli tarmoqlarda yig’ilgan dalillarni, fikr-mulohazalarni to’plash, xulosalash va shular asosida organik olam evolyutsiyasi haqida yaxlit nazariya ishlab chiqish edi. Bu ulkan vazifani bajarish uchun haddan tashqari bilimdon, sinchkov va keng tushunchaga ega bo’lgan ukko shaxs zarur edi. Ch. Darvin ana shunday shaxs bo’lib dunyoga keldi. Ch. Darvin 1809-yil 12-fevralda Angliyaning Shryusberg shahrida shifokor oilasida tavallud topdi. U 1831-yilda Janubiy Amerika Sharqiy qirg’oqlarining xaritasini tuzishga chiqqan “Bigl” harbiy kemasida naturalist sifatida ishtirok etdi. Sayohat 5 yilga mo’ljallangan bo’lib, kema Chili qirg’oqlaridan tortib Galapagoss orollari Gaiti, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrikada bo’lib, Falmutga 1836-yil oktabr oyida qaytib keladi. Ana shu sayohat davrida Ch. Darvin asosan geologik kuzatishlar bilan shug’ullanadi. Shu bilan birga ch. Darvin Tinch va Hind okeanining ko’pgina orollarida Janubiy Amerika- ning sharqiy, g’arbiy qirg’oqlarida, Avstraliya, Afrikaning janubiy qirg’oqlarida bo’lib, u yerlardagi qadimgi davr va hozirgi vaqtda tarqalgan o’simlik va hayvonlar bilan tanish-di. U ilgari o’lib ketgan va hozirgi vaqtda yashayotgan hayvonlar o’rtasida juda ko’p o’xshashlik va farqlar borligini aniqlaydi. Ch. Darvin aytishicha, bu ikki qit’a yagona bo’lgan. Keyinchalik Meksika tog’lari tufayli bu yagona qit’a ikkiga bo’lingan. Natijada ularning hayvonot va o’simlik olamida farqlar paydo bo’lgan. Ch.Darvinni, ayniqsa, Janubiy Amerikaning g’arbiy qirg’oqlaridan 900 km uzoqlikda joylashgan Galopagoss arxipelagining hayvonot va o’simliklar olami hayratga soladi. U yerda qushlar, sudralib yuruvchilar ko’p uchraydi. Chumchiqsimonlar turkumiga kiruvchi v’yuroklar, sudralib yuruvchilardan toshbaqalarning har biri o’ziga xos tuzilishga ega. Umuman olganda, Galapagoss arxipelagining hayvonlari va o’simliklari Janubiy Amerika hayvoni va o’simliklariga o’xshash, biroq ayrim belgi, xossalari bo’yicha farq qiladi. U sayohat davri-da organizmlarning o’zgaruvchanligi to’g’risida ko’p materiallar

www.arxiv.uz yig’ib, turlar o’zgarib turadi, degan xulosaga keldi. Angliyaga sayohatdan qaytirib kelgandan keyin amaliyotda parvarish qilinayotgan kaptarlar, uy hayvonlari bilan shug’ullana boshladi va sun’iy tanlanish konsepsiyasini yaratdi. Ch. Darvin dunyo sayohatidan qaytgach, olingan ma’lumotlar (materiallar) ustida Angliyaning ko’zga ko’ringan tabiatshunos olimlar, jumladan, Alfred Rassel bilan hamkorlik qildi. U yagona hayvon zotlari, o’simlik navlarini chiqarish tartiblarini tartiblarni o’rgandi. Shularga asoslanib u organik olam evolutsiyasi haqida dastlab 1814-yil ilmiy asar yozdi va uni yana 15 yil davomida kengaytirdi, chuqurlashtirdi, yangi ishonchli dalillar bilan asosladi. Nihoyat 1859-yil “Turlarning paydo bo’lish degan mash-hur asarini chop etdi va 1250 nusxada bo’lgan bu asar nashrdan chiqqan kuniyoq tarqab tarqab tamom bo’ldi. Ch. Darvin ta’kidicha, organik olam evolyutsiyasining harakatlantiruvchi kuchlari irsiyat, o’zgaruvchanlik, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanishdir. Ch.Darvin va A.Uollar evolyutsiya yo’llarini quyidagicha tasvilab berdilar: 1. O’zgaruvchanlik hamma o’simlik va hayvon guruhlarida uchraydi va shu sababli ular bir-biridan farq qiladi. (O’zgaruvchanlikning sababi hali ularga noma’lum edi, hozir biz uni yaxshi bilamiz, o’zgaruvchilikning negizida mutatsiya yotadi) 2. Har bir turga xos tug’iladigan individlar soni ular yashab qolishi va oziqlanishi uchun mo’ljallangan individlar soniga qaraganda ko’p bo’ladi, ya’ni tug’ilish yashab qolishga nisbatan ko’p. Shuhga qaramasdan tabiatda har bir turga qarashli individlar soni doimiydir, bu degan so’z har bir avlodga xos bo’lgan individlarning ko’pchiligi halok bo’lib turadi. 3. Demak, yashab qolishga nisbatan tug’ilish ko’p ekan, ular orasida ovqat va tashqi muhit uchun doimo keskin kurash va raqobat bo’lib turadi. 4. Ma’lum sharoitda mazkur organizmning yashab qolishini yengillshtiruvchi o’zgarishlar shu sharoitda kam moslashgan boshqa organizmlarga nisbatan ustunlik beradi. Bu yashash uchun kurashning ayni negizidir. 5. Foydali o’zgarishlar natijasida yashab qolgan (o’lib ketmagan) organizimlar kelgusi avlodni boshlab berdilar, shunday qilib, foydali o’zgarishlar

www.arxiv.uz kelgusi avlodga beriladi. Demak, avlodga o’tgan sari tashqi muhitga moslashish kuchayib boradi. Tashqi muhit o’zgarsa, unga moslashgan yangi o’zgarishlar paydo bo’lib, boraveradi. Shunday qilib, aiiy tanlansh bir necha yillar davom etsa, oxigi avlod vakillari dastlabki avlod vakillaridan keskin farq qilib, ularga o’xshamay qoladi, bu holda uni alohida turga ajratish mumkin. Shu usil bilan bir tur individlaridan bir nechta turlar paydo bo’lishi mumkin. Evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlar: irsiyat va o’zgaruvchanlik, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish. Irsiyat va o’zgaruvchanlik. Irsiyat deganda, organism tuzilishi va funksiyasining kelgusi naslga berilish xossasi tushuniladi. Chunki har bir kishi bug’doy donidan bug’doy, qovun urug’idan qovun, chigitdan g’o’za o’simligi, qo’ydan qo’zichoq, sigirdan buzoq ug’ilishini biladi. Ch.Darvin yashagan davrda bularning sirlari ham to’liq aniqlanmagan edi. Hozirgi davrga kelib irsiyat atroflicha o’rganildi va batafsil yoritildi. Organizmlarda itsiyat bilan birgalikda unga qarama-qarshi xususiyati o’zgaruvchanlik ham mavjud. O’zgaruvchanlik deyilganda, oldingi nasl bilan keyingi nasl orasidagi farq tushuniladi yoki organizmlardagi farqlanishlar o’zgaruvchanlik deyiladi. Darvin ikki xil, ya’ni irsiylanadigan va irsiylanmaydigan o’zgaruvchanlik borligini ta’kidlaydi. Irsiyla- nmaydigan o’zgaruvchanlikka misol qilib quyidagilarni olish mumkin. G’o’za, makkajo’- xori o’simliklarini unumdor tuproqqa ekib, normadan birmuncha ko’proq suv va o’g’it berilsa, uning bo’yi baland, poyasi yo’g’on, barglari, mevalari yirik bo’ladi. Unumsiz tuproqqa ekilib kam o’g’it, suv berilsa, o’simliklarning bo’yi past, poyasi ingichka, barglari, mevalari kichik bo’ladi. Ana shunday har xil sharoitda ekilgan g’o’za va makkajo’xori urug’lari kelgusi yil bir xil sharoitda ekib o’stirilsa, poyalarning uzunligi, barg va mevalarining kattaligi bir-biriga anchagina o’xshash bo’ladi. Irsiylanmaydigan o’zgaruv- chanlik tashqi muhit ta’sirida hosil bo’ladi, bunday o’zgaruvchanlik nasldan-naslga berilmas ham, biroq organizimning o’zgaruvchanlik muhit sharoitiga moslashishida muhim ahamiyatga ega. Ch. Darvin irsiylanadigan o’zgaruvchanlikni tan olib, u bu o’zgaruvchanlik birdan, to’satdan

www.arxiv.uz paydo bo’ladi deydi. Bu o’zgaruvchanlik organizm uchun foydali, befarq va ziyonli bo’lishi mumkin. Irsiylanadigan o’zgaruvchanlikning sabablari hozirgi kunda to’liq o’rganilgan. Yashash uchun kurash. Ch.Darvin “Yashash uchun kurash” iborasini keng ma’- noda tushungan, ya’ni organizmning o’zaro hamda noqulay sharoitlarga nisbatan kurashi- shini, shuningdek, o’zidan keyin normal nasl qoldiridhini tushungan. Ch.Darvin yashash uchun kurashning 2 xili mavjudligini ta’kidlaydi: - Tur ichidagi; - Tur orasidagi. Oragnizm tabiatining noqulay sharoitlarga qarshi kurashi, uning ta’kidlashicha, tur ichidagi kurash, ayniqsa, keskin bo’ladi, chunki ularning oziqqa, yashash sharoitga talabi xavf-xatari bir xildir. Bir xil yoshdagi kiyiklar, bo’rilar hayot poygasi ham tur ichidagi ku- rashga yaqqol misoldir. Turlararo yashash uchun kurash turli shakllarda ko’rinadi, chunon- chi, Markaziy Osiyoda keyingi 30 yil mobaynida Hindiston maynasining ko’payishi bo-shqa qushlarning asta-sekin kamayishiga sabab bo’lmoqda. Yirtqich hayvonlar turlari o’txo’r hayvonlar bilan oziqlanadilar. Parazitlik qilib hayot kechiradigan organizmlardan jigar qurti, qoramol gijjasi yoki g’o’za o’rgimchak kana, karam kapalagining lichinkasi yoki madaniy o’simliklar hisobiga yashaydigan shumg’iya, zarpechaklar ham turararo kurashga misoldir. Oraganizmlarning organik tabia- tning noqulay sharoitlarga qarshi kurashini hamma joyda ko’rish mumkin. Masalan, ko’pi- ncha qurg’oqchilik sharoitida o’sadigan o’simliklarning ba’zi birlari (qo’ng’irbosh, lolaqizg’aldoq, kiyoko’t) qisqa muddat ichiga ayni bahoda o’sib, gullab urug’ beradi. Boshqa xil o’simlik turlari (chunonchi, yattoq, saksovul)ning barglari mayday, reduksiyalashgan, ildizlari chuqur-15-18 m gacha ketadi. Havo haroratining pasayishi bilan qushlar va sutemizuvchilarning par va yunglari qalinlashadi, suvda ham, quruqlikda ham yashovchilar, sudralib yuruvchilar, umurtqasiz hayvonlar qishki uyquga ketadi. Bularning hammasi organizmlarning tashqi muhitning noqulay sharoitlariga moslashishidan bo’lak narsa emas.

www.arxiv.uz Tabiiy tanlanish. Foydali o’zgarishlari mavjud bo’lgan, tashqi muhit sharoitiga moslashgan individlarning yashab qolishi, zararli o’zgarishga ega bo’lganlarning nobud bo’lishi tabiiy tanlanish deb ataladi. Agar sun’iy tanlanishni inson olib borsa, tabiiy tanlanishda saralovchi bo’lib tabiiy sharoit hisoblanadi. Tabiiy tanlanishning shakllaridan biri jinsiy tanlanishdir. Jinsiy tanlanish asosida ikki jins orasidagi munosabat yotadi. Bu soh- da hattoki tuban taraqqiy etgan organizmlarda ham tanlab qo’shilish jarayoni kuzatiladi. Masalan, eng kuchli erkak individ, o’ziga ko’p jalb qila oladigan urg’ochi individlar o’zidan keyin ko’proq avlod qoldirish imkoniyatlariga ega. Tabiiy tanlanishning quyidagi xususiyatlari bor: a) tabiiy tanlanish turga foydali bo’lmagan o’zgarishsiz turni o’zgartira olmaydi. Ta- biiy tanlanishda sun’iy tanlashga qarama-qarshi o’laroq organizmlar o’ziga kerakli va fo- ydali bo’lgan o’zgarishlarni to’playdi; b) ko’payishsiz tabiiy tablanish to’la-to’kis o’tmaydi; d) tabiiy tanlanishda bir individda hosil bo’lgan instinktlar shu turdagi boshqa indi- vidlar uchun ham foydali bo’ladi; e) tanlash natijasida turda paydo bo’lgan o’zgarishlar ba’zan shu turga zarar ham keltirishi mumkin. Masalan, jamoa bo’lib yashovchi hayvonlarda tabiiy tanlanish natija- sida hosil bo’lgan instinktlar podani qo’riqlayman deb, ba’zi hayvon individlarining o’li- miga sabab bo’ladi yoki asalari chaqsa o’ladi. Chumoli va termitlar o’z uyalarini qo’riqla- yman deb, halok bo’lib ketadilar; f) oganizmlar hayoti uchun zarur bo’lgan belgilar, uning hayoti bo’yicha faqatgina bir marta ishlatilsa ham agar u zarur va muhim bo’lsa, bu belgi tabiiy tnlanishda saqlanib qoladi. Masalan, repteliyalarning tumshug’I faqat tuxumdan chiqayotganda tuxum po’stini yoradi, yoki pillani ochib chiqadigan (hayotda bir marta) hasharotlarning jag’lari shular jumlasidandir; h) tabiiy tanlanish natijasida ikkita har xil turlar o’zaro qulay sharoit asosida yasha- shi mumkin. Masalan, gulli o’simliklarning ularni changlatuvchi hasharotlar bilan yoki qi- sqichbaqaning aktiniya bilan simbiozi.

www.arxiv.uz Organizimlar yashayotgan muhit sharoiti vaqt o’tishi bilan asta-sekin o’zgarib borishi yoki nisbatan o’zgarmay qolishi mumkin, har ikki holda ham muayyan sharoitda yashayotgan individlarning ba’zilarida mutatsion, kombinatsion o’zgarishlar bo’lish, bosh-qalarida esa oldingi avlodlarga o’xshash belgi-xossalar saglanishi mumkin. Shunga asosan tabiiy tanlanishning stabillashtiruvchi hamda harakatlanitiruchi shakllari mavjud. Tashqi muhitning deyarli o’zgarmagan mo’tadil sharoitda avlod-ajdod belgilari o’zgarmagan individlarning saqlanib qolish, o’zgarganlarining esa qirilib ketishi barqaror tanlnish deyi-ladi. Shunday tanlanishning tabiatda mavjudligini ko’pgina misollarda ko’rish mumkin. Masalan, 1892-yili Shimoliy Amerikada qattiq qor bo’ronidan so’ng Bempes to-monidan 136 ta o’rtacha muzlagan, chalajon chumchuqlar issiqroq xonaga keltirilgan, ula-rdan 72 tasi tirilib, 64tasi o’lgan. Ular tekshirilganda tirik qolgan chumchuq qanotlari o’rtacha uzinlikda, o’lganlarining qanoti nisbatan uzun yoki qisqa ekanligi ma’lum bo’ldi. Stabillashtiruvchi tanlanish ta’siri odamlarda ham uchraydi. Chunonchi, normal odamlar hujayrasida 44 ta autosoma va 2 ta jinsiy xromosomauchraydi. Agar odamning ulug’lan-gan tuxum hujayrasida 44ta autosoma va y xromosoma bo’lsa, boshqacha aytganda, X jinsiy xromosoma yetishmasa, u holda homila ona qornida 2-3 oydan so’ng rivojlanmay qoladi va ayollarda tabiiy abort ro’y beradi. Harakatlantivuchi tanlanish esa muhit sharoiti o’zgaruvchanlikka, shu bilan yangi sharoitga anchagina mos keladiganlari nobud bo’ladi. Ch. Darvin 5 yil sayohat davrida kuchli shamollar tez-tez bo’lib turadigan okean orollarida(Galapagoss) faqat uzun qonotli yoki va qanotsiz rudiment qanotli hasharotlar boligini aniqladi. Darvinning ta’kidlashicha, bunday sharoitda normal qanotli hasharotlar bunday shamollarga uncha bardosh bera olmasligi sababli ular halok bo’lgan yoki shamollarga uncha bardosh bera olmasligi sababli ular halok bo’lgan yoki shamollar ularni uchirib ketgan, uzun qanotli individlarning ayrimlari shamolga qarshilik qilib havoda uchib yurgan Kichikroq qanotlilar esa havoga ko’tarila olmay turli yoriq, kovaklarga yashirinlib olganlar. Bu jarayon ko’p ming yillar davom etishi tufayli irsiy o’zgaruvchan-lik tabiiy tanlanish okean orollarida qanoti uzun va qanotsiz

www.arxiv.uz individlarning kelib chiqishiga sababchi bo’lgan. Bugina emas, shamol tez-tez bo’lib turadigan orollarda yoki baland tog’larda baland bo’yli daraxt yoki alohida- alohida holda o’sadigan o’t-o’simliklar saqlanib qolgan. Organizmlarning qaror topgan belgi, xossalari o’zgarishini, yangi belgi, xossalarning hosil bo’lishi va rivojlanishini ta’minlaydigan tabiiy tanlanishga xarak а tlantivchi tanlanish deb ataladi. Tabiiy tanlanishning ijobiy ahamiyati. Yuqorida keltirilgan ma‘lumotlardan ko’rinib turibdiki, barcha turlarga mansub organizmlarda biotik, abiotik muhitning ta‘siri tufayli turli xil o’zgarishlar sodir bo’ladi. Shular orasidagi organizmlar uchun oz bo’lsa ham foydali belgilar tabiiy tanlanish orqali saqlanib qoladi, boshqalari esa nobud bo’ladi. Tabiiy tanlanish tufayli saralangan bunday individlar urchiyotganda o’zlarida namoyon bo’lgan belgi xusuiyatlarni kelgusi nasllarga beradi. Shu usulda foydali belgi xususiyatlar nasldan naslga o’tgan sari orta boradi. Bunday irsiy o’zgarishga organizmlar boshqa organizmlar bilan chatishishi tufayli foydali o’zgarishga ega organizmlar soni orta boradi. Yashash uchun kurashda moslashgan organizmlar moslashmagan organizmlarga nisbatann kamroq nobud bo’ladi. Bu esa o’z-o’zidan tabii1 tanlanish organizmlarning muhitga moslashishida va evolyutsiya jarayonida harakatlantiruvchi asosiy omil ekanligidan dalolat beradi. Sun’iy tanlash. Kishilar hayvon va o’simliklardan foydalanganda sun’iy tanlash bi- lan azaldan shug’ullanib kelganlar. Sun’iy tanlashda odamlar uchun foydali bo’lgan belgi- larga qarab organizmlarni saylab tanlaganlar va ularni chatishtirganlar. Ana shunday usul- lar bilan qoramollarning sutdor va sergo’sht zotlarini, otlarning chopqir va og’ir yuk tashiydigan zotlarini ham serhosil, tezpishar, mazali meva beruvchi, har xil kasaqlliklarga bardosh bera oladigan o’simlik navlari ham sun’iy tanlash natijasida yaratilgan. Insonlar o’simlik va hayvonlar ustida sun’iy tanlash o’tkazar ekanlar, doimo o’z ehtiyojlarini qon- dirishni asosiy maqsad qilib qo’yganlar. Inson ehtiyojlari esa turlicha: iqtisodiy, xo’jalik va hokazo. Maqsadning turlicha bo’lishi tufayli sun’iy tanlash ham har xil natijalarga olib keladi. Chunonchi to’qimchilik sanoati uchun tola sifati muhim ekanligi ma’lum. Shu sababli g’o’zaning yangi navlarini chiqarish ustida

www.arxiv.uz ishlayotgan seleksionerlar avvalo yangi navlarning hosildorligini, ko’sagining yirikligini, tola chiqimi va uzunligini doimo oshirishga e’tibor keladilar. Oqibatda keyingi 30 yil mobaynida bu sohada istiqbolli nav- lar yaratildi. Yoki lavlagi ildizida qand borligi daslab 1747-yilda ma’lum bo’lgan, XVIII asrdan boshlab bu o’simlik ildizidagi qand miqdorini oshirish bo’yicha tanlash ishlari olib borilgan. Nihoyat, sun’iy tanlash tufayli 150 yil mobaynida lavlagi tarkibidagi qand miqdori uch yarim marta orttirilgan. Yana bir misol 1870 -1875-yillarda Angliyada Semmentgal zotda har bosh sigirdan o’rtacha 2500 kg sut olingan bo’lsa, sun’iy tanlash oqibatida uning sut berishi 1900-1910-yillarda 4000 kg ga yetdi. Ch. Darvin insonlar to- monidan olib borilayotgan tanlashni sun’iy tanlash deb atadi va uni ongsiz va ongli xillar- ga ajratdi. Sun’iy tanlashning har ikkala xilida ham yangi zot va navlaryaratiladi. Lekin ongsiz tanlashda inson yangi zot va nav chiqaraman deb, oldindan maqsad qilib qo’ymaydi, chunki yangi zot va navlar ixtiyorsiz uzoq muddat davom etgan tanlash natija- sida yaratiladi. Mana shu yo’l bilan qadimgi odamlar yovvoyi o’simlik urug’larini ekib o’stirganlar, yovvoyi hayvon bolalarini parvarish qilib o’rgatib nasl olganlar. Bunday ongsiz tanlash bora-bora mahalliy shaoitga moslashgan dastlabki zot va mollarni yaratishga imkon bergan. Ongli tanlashda esa odam ongining o’sishi, fan-texnika- ning rivojlanishi tufayli insonlar yaratmoqchi bo’lgan zot va navlarni oldindan rejalashtirilgan. So’ngra o’sha reja asosida sun’iy tanlash olib borganlar. Bu esa yangi zot va navlar chiqarish muddatining qisqarishiga olib keladi. Sun’iy tanlashning ikki xil: inb- riding va autbriding shakllari ham mavjud.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Amirqulov N. Umumiy ekologiya. Toshkent, 2002 y. 2. Gofman P. , Kadashnikov. Biologiya bilan umumiy genetika. Toshkent, 1970 y. 3. Maqsudov Z. Yu. Umumiy genetika. Toshkent, 1976 y. 4. To’raqulov Yo. H. va boshqalar. Umumiy biologiya. Toshkent, 1996 y. 5. Hamdamov I. H. Tabiat ilmining zamonaviy konsepsiyasi. Ma‘ruza matni. Samarqand, 2000 y. 6. Hamdamov I. H. va boshqalar. Tabiiy fanlar zamonaviy konsepsiyasi. Тошкент , 2 00 7 y. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Irsiyat va o’zgaruvchanlik. Uning nazariy va amaliy axamiyati

Mikrobiologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi

O’zgaruvchanlik qonuniyatlari

Biоlоgiya tа`limining mаzmuni. dаvlаt tа`lim stаndаrtlаri, iхtisоslik bo`yichа

Irsiyat va muhit