Yadro shirasi – karioplazma. Yadrocha - Biologiya - Referatlar

Yadro shirasi – karioplazma. Yadrocha

Yuklangan vaqt:

12.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.2412109375 KB

Ko'chirib olish

Yadro shirasi – karioplazma. Yadrocha Reja: Yadroning kimyoviy tuzilishi  Yadroning fermentlari.  Yadrocha  Yadrochaning ultrastrukturasi  Hujayraning funksiyasida yadroning roli

Yadroning kimyoviy tuzilishi U strukturasiz holda xromosoma va yadrolarni o’rab turadi. Yadro shirasining ilashimliligi sitoplazmaning asosiy moddasi ilashimliligidek. Yadro shirasining kislotaliligi sitoplazmanikidan biroz yuqori. Karioplazmada oqsillar va RNK bo’ladi. I.B.Zbarskiyning bergan ma’lumotlariga qaraganda, sichqonning jigar hujayrasi karioplazmasida 92-98% (quruq og’irligi) globulin fraksiyasi oqsili va 2-8% RNK bo’ladi. Yana yadroda nuklein kislotaning sintezida ishtirok etuvchi fermentlar va ribosomalar bo’ladi. Ultratsentrifuga yordamida yemirilgan hujayralardan yadrolarning toza fraksiyasini ajratishga erishildi, ular kimyoviy tahlil qilinib, alohida komponentlarni nisbatlari aniqlandi. Yadroning quruq moddasining asosiy massasini 70-96%ini oqsillar va nuklein kislotalar tashkil qiladi; undan tashqari yadroda lipidlar va boshqa sitoplazmaga xos moddalar ham uchraydi. Yadro oqsillari 2 tipda bo’ladi. 1) gistonlar yoki protaminlar - asosli oqsillar. Protaminlar baliqlarning spermasida, boshqa hamma hujayralarda esa gistonlar topilgan. Yadrodagi gistonlarning miqdori nisbatan doimiy va DNK miqdoriga proporsional o’zgaradi. DNK bilan ular dezoksiribonukleoproteinlarni hosil qiladi. 2)yuqoriroq molekulyar og’irlikka ega bo’lgan kislotali oqsillarning yadrodagi miqdori turlicha bo’lishi mumkin. Hujayradagi DNK ning 99% i yadrodagi xromatin tarkibida bo’ladi. Asosli oqsillar yadro xromatini tarkibiga kiradi; kislotali oqsillar esa ko’proq yadro qobiqlarida, yadrocha va karioplazmada bo’ladi. Lipidlar miqdori juda oz bo’lib, asosan yadro qobig’ida joylashadi. Mineral moddalardan yadroda fosfor, kaliy, natriy, kalsiy va magniylar topilgan. Yadroning fermentlari.

Yadroning fermentlari giston emas oqsillardan tashkil topgan. Yadroning nuklein kislotalar metabolizmida qatnashuvchi fermentlari eng muhimlaridir. Ularga DNK sintezini amalga oshiruvchi DNK-polimeraza kiradi. RNKpolimeraza esa DNK, shuningdek fermentlardan nukleozidfosfataza va gistonasetilazalarga ham bog’liqdir. Yadroning fermentativ tarkibining xarakterlovchi eng muhim belgilaridan biri, unda sitoxromoksilaza va suksindegidrogenaza kabi eng muhim oksidlovchi fermentlarning bo’lmasligidir. Yadroda nukleozitlarning metabolizmi bilan bog’liq bo’lgan adenozin dezaminaza, nukleozitfosforilaza va guanazalar, ayniqsa, ko’p topiladi. Yadroda yana eruvchi glikoliz fermentlaridan aldolaza, yenulaza, piruvatkinaza va 3gliseraldegid degidrogenazalar uchraydi. Bu fermentlarning bo’lishi ATFni yadroda hosil bo’lishining asosiy yo’li glikolitik faollikdan kelib chiqadi, deb xulosa chiqarishga asos bo’ladi. Yadro fermentlarini ikki guruhga ajratish mumkin, ulardan biri hamma joyda uchraydi, ikkinchisi-ba’zi bir to’qima hujayralarida uchraydi, xolos. Birinchi guruh fermentlaridan nukleozidlar (adenozindezaminaza, nukleozidfosforilaza va guanaza) almashinuvi bilan bog’liq bo’lganlar yadroda ko’p miqdor uchraydi. Xogebum va Shneyder (1952) lar fikriga ko’ra, ulardan eng muhim ahamiyatga ega bo’lgani va faqat yadroda uchraydigani nukleozidfosforilazadir. Bu ferment NAD kofermentining sintezida qatnashadi. Boshqa fermentlar, masalan esteraza, yadroda har xil miqdorda uchraydi. Ishqoriy fosfataza, nukleotidfosfataza va β glyukokuronidaza yadroda faqat bo’lmaydi, yoki juda oz miqdorda bo’ladi. Katalaza va arginaza ba’zi yadrolarda uchraydi, boshqalarda esa bo’lmaydi. Fermentlarning yadroda turli miqdorda uchrashi va ularni hujayraning fiziologik holatiga bog’liq holda fermentlar faolligini o’zgarib turishi, bir organizmning turli hujayralaridagi yadrolar o’zlarining kimyoviy tarkibi va fermentativ ixtisoslashuvi jihatidan bir-biridan farqlanishini ko’rsatadi. Yadrocha

Barcha eukariot hujayralarning yadrosida bitta yoki bir nechta yumaloq tanachalar bo’lib, ular yadrochalar yoki nukleollar dir. Yadrochaning umumiy xususiyatidan biri bazofilligidir, bu uning tarkibida RNK ning ko’p bo’lganligidan kelib chiqadi. Bu xususiyat barcha ixtisoslashmagan, ixtisoslashgan, embrional, qayta tiklanayotgan, shish hosil qiluvchi to’qima hujayralarida ko’zga tashlanadi. Yadrocha mustaqil struktura yoki organoid emas, u xromosoma interfazada faol vazifa bajarayotgan lokusidan hosil bo’ladi, buni yadrocha tashkilotchisi deb ataladi (Mak Klintok, 1934). Yadrocha tashkilotchisi DNK sida ribosomal RNK hosil bo’ladi va oqsilli qobiq bilan o’ralib, ribosomaga aylanadi, ular yadrochadan chiqib, karioplazma yoki sitoplazma oqsil sintezida qatnashadi. Yadrocha tipik interfaza yadrosining doimiy qismi bo’lib, membranaga ega bo’lmagan birdan bir strukturadir (ilova,32). Uning kattaligi har xil bo’lib, u hujayraning funksional holatiga bog’liq. Yirik yadrochalar, odatda, embrional hujayralarda yoki oqsilni faol sintezlayotgan hujayralarda, sutemizuvchilarning ootsitlarida, nerv hujayralarida va ba’zi bez hujayralarida uchraydi. Yadrochalar faol maydalanayotgan tuxum hujayralarida bo’lmaydi. Ba’zan hujayralar bir qancha yadrochaga ega bo’ladi, ularning ko’pchiligi amfibiylarning ootsitlarining intensiv o’sish davrida hosil bo’ladi. Yadrocha fizik xususiyatlariga ko’ra yadroning zichlanganroq qismi bo’lib, kuchli nur sindirish xususiyatiga ega. Yadrochaning kimyoviy tarkibi RNK konsentratsiyasi biroz yuqoriligi bilan ajralib turadi. Yadrochaning asosiy komponentlari kislotali oqsillar (fosfoproteinlar) va RNK dir. Bulardan tashqari, yadrochada bog’langan yoki erkin holdagi kalsiy, kaliy, magniy, temir va rux fosfatlari uchraydi. Yadrochada DNKning mavjudligi aniqlanmagan. Yadrochalarning funksiyasi sitoplazmani ta’minlovchi ribosomalarni hosil qilish yoki yig’ishdir. Buni quyidagi misolda ko’rish mumkin. Ba’zi baqalar ustida o’tkazilgan tajribalarda gomozigota holidagi tuxumda yadrocha bo’lmagan. Bunda otalangan tuxum blastula bosqichigacha rivojlangan. Blastomerlarning yadrolarida

ribosomalar hosil bo’lmaydi, murtak o’ladi, blastula bosqichigacha taraqqiy etishi ovogonez vaqtida hosil bo’lgan ribosomalar hisobiga bo’ladi. Binobarin, ribosomalar yadrochalarda shakllanadi, lekin ribosomalarni hosil qiluvchi RNK va oqsillar xromosomalar bilan bog’liq bo’ladi. Hozirgi vaqtda yadrochada yig’iladigan RNK ni DNK dan hosil bo’lishi aniqlangan, ammo yadrochaning oqsili qanday hosil bo’lishi hozirgacha aniq emas. Ko’rinishicha, u yadrochaning o’zida hosil bo’lib, RNK bilan birlashib, ribosomani hosil qiladi. Yadrocha doimiy struktura emas: u mitozning boshlanishida yo’qolib ketib, telofazaning oxirida yana hosil bo’ladi. Yadrochaning RNK va oqsili yadrochaning tashkilotchisi zonasida yig’iladi yoki RNK yangidan sintezlanadi, so’ng RNK va oqsil yadrocha tashkilotchisi zonasida to’planadi va yadrocha shakllanadi. Yadrochalar yadro membranasi orqali sitoplazmaga chiqadi. Yadrochaning soni yadrocha tashkilotchisi soniga va yadroning ploidligiga bog’liq holda ortib boradi. Buni tasdiqlovchi dalillar dumsiz baqalardan Xenorus laevis ning mutant formalarida olingan. Mutatsiya bir xromosomada ikkilamchi qisilmaning yo’qolishi (deletsiya) bilan bog’liq ekan, binobarin, bitta yadrocha tashkilotchisi yo’qolgan bo’ladi. Gomozigotali mutant embrionlarda yadrochalar hosil bo’lmaydi va ular tuxumdan chiqiboq o’ladi. Geterozigotali formalarda esa, doimo bitta yadrocha va bitta yadrocha tashkilotchisi bo’ladi (bir genomda). Ba’zan bitta yadrochaning hosil bo’lishida bir necha yadrocha tashkilotchisi qatnashishi mumkin. Masalan, bug’doy va javdar bug’doy duragayida ikkala turning bir necha xromosomalari bitta yirik yadrochaning hosil bo’lishida qatnashadi. Yadrochalarning bir-biriga quyilib ketishi va kurtaklanishini mikrokino metodi orqali kuzatilgan. Yadrocha hujayraning boshqa strukturalariga nisbatan juda zich, RNK konsentratsiyasi va RNK sintezi yuqori bo’lgan strukturadir. Masalan, spinal gangliy hujayralarida yadrochaning zichligi yadronikidan uch marta, sitoplazmanikidan bir yarim marta ortiq. Yadrochaning 60-90% i oqsildan iborat. Yadrochaning zichligi yuqori bo’lganligi uchun, uni hujayra yadrolari gomogenatidan osongina ajratib olish mumkin.

Sitokimyoviy tekshirishlar yadrochada kislotali fosfoproteidlar va asosli (giston emas) oqsillar bo’lishini ko’rsatdi. Yadrochada RNK ning konsentratsiyasi hujayraning boshqa komponentlarinikidan doimo yuqori bo’ladi. Yadrochada RNK ning konsentratsiyasi yadronikidan 2-8 marta, sitoplazmanikidan 1-3 marta yuqori bo’ladi. Masalan, sichqonning jigar hujayrasida yadro, yadrocha va sitoplazmadagi RNK nisbati-1:7,3:4,1 ga, oshqozon osti bezi hujayrasida esa– 1:9,6:6,6 ga teng. Tekshirishlar sitoplazmatik RNK ning yadrochada sintezlanishini tasdiqladi, 70-90% sitoplazmatik RNK ribosomal RNK hisoblanadi. Yadrochaning ultrastrukturasi Zamonaviy metodlarni qo’llash yadrochaning morfologik tuzilishini uning vazifasiga bog’liq holda o’rganishga imkon berdi. Turli hayvon va o’simlik hujayralari yadrochalarini o’rganish ularning to’rsimon yoki tolali tuzilishga egaligini ko’rsatdi. Bu strukturalarni diffuziya holdagi ancha zich massa birlashtirgan bo’ladi. Tolali strukturalarni maxsus ishlov berilgan preparatlarda yorug’lik mikroskoplarida ham ko’rish mumkin. Tolali qismni nukleonema deb, diffuziya holdagi gomogen qismni- amorf qism yoki modda deb atash qabul qilingan. Yana ham aniqroq kuzatishlar yadrochaning asosiy komponentlari diametri 15 nm zich granulalar va yo’g’onligi 4-8 nm bo’lgan ingichka fibrillar ekanligini ko’rsatdi. Ko’p hollarda, fibrillar zich markaziy zonaga to’plangan bo’lib, bu joyda granulalar bo’lmaydi. Granulalar periferik qismda tarqalgan. Bu zonada yo’g’onligi 4-8 nm fibrillar g’ovak holda joylashadi. Granulalar ham, fibrillar ham ribonukleoproteidlardan tuzilgan(43 rasm).

43-rasm.Yadrochaning tuzilish xillari sxemasi. 1-nukleolonema, 2-fibrillyar, 3-granulyar zonalar. Yadrochaning ultrastrukturasi RNK sintezining faolligiga bog’liq. RNK sintezi kuchli bo’layotganda yadrochada ko’plab granulalar ko’rinadi, sintez to’xtashi bilan ularning soni keskin kamayib ketadi, yadrocha zich fibrilyar tanachaga aylanadi. Ma’lumki, yadrocha profazada yo’q bo’lib ketadi va telofazaning o’rtasida yana paydo bo’ladi. Bu oraliqda RNK sintezi to’xtaydi. Profazaning oxirida yadrochaning hajmi, granulalarning soni kamayadi, fibrilyar komponent mayda g’ovak qismlarga parchalanib ketadi. Fibrilyar va granulyar komponentlar yadro moddasi ichiga tarqab ketadi va xromosomalar oralig’ini to’ldiradi. Yadrochaning qayta hosil bo’lishi hujayrada RNK sintezining tiklanishi davriga to’g’ri keladi. Yadrochaning mitoz davridagi taqdirini quyidagicha tasavvur qilish mumkin. O’rta profazada rRNK sintezi to’xtashi bilan yadrocha g’ovaklashadi va tayyor ribosomalar karioplazmaga chiqadi, undan sitoplazmaga o’tadi. Profaza xromosomalari zichlashayotganda yadrochaning fibrilyar komponenti va qisman granulyar qismi xromosomalar yuzasiga to’planib, mitotik xromosoma matriksining asosini hosil qiladi. Mitozga qadar sintezlangan bu fibrilyar-donachali material xromosomalar orqali qiz hujayralarga o’tadi. Telofazaning boshlanishida xromosomalar iplari yozila-yotganda xromosoma matriksi komponentlari ajraladi. Uning fibrilyar qismi mayda to’plamlaryadrochaoldi strukturalari hosil qiladi, ular bir-biri bilan qo’shilib ketadi,

granulalar paydo bo’ladi va telofazaning oxirida RNK sintezi tiklanadi, normal vazifa bajaradigan yadrocha shakllanadi. Hujayraning funksiyasida yadroning roli O’tgan asr oxirlarida o’tkazilgan tajribalarda amyoba yoki infuzoriyalarning yadrosiz qismlarini kesib olingan, ular bir qancha vaqtdan so’ng o’lgan. Mufassalroq tekshirishlarning ko’rsatishicha, yadrosi olib tashlangan amyobalar yashaydi, ammo operatsiyadan so’ng, tezdayoq ovqatlanmay qo’yadi va biroz vaqtdan so’ng o’ladi. Agarda yadrosizlantirilgan hujayraga yana yadroni olib kirilsa, normal hayot faoliyati tiklanadi, bir qancha vaqtdan so’ng amyoba bo’lina boshlaydi. Yadrosizlantirilgan dengiz kirpisi tuxumi partenogenetik ko’payishga stimulyatsiya qilinganda maydalanadi, ammo bu ham keyinchalik o’ladi. Yadro rolining yanada yaqqolroq illyustratsiyasini sutemizuvchilarning yadrosiz eritrotsiti berishi mumkin. Bu tabiatning o’zi tomonidan qo’yilgan eksperimentdir. Eritrotsitlar yetilib borib gemoglobin to’playdilar, keyin yadrosini tashlab yuborib, 120 kun davomida yashaydilar va ish bajaradilar, ammo ular ko’paya olmaydilar. Yadroni olib tashlash, sitoplazmaga yadroning xromosomasida joylashgan DNK molekulasida sintezlanadigan yangi RNK larning kelishini to’xtatadi. Ammo, bu sitoplazmada avvaldan mavjud bo’lgan informatsion RNK ning oqsilni sintez qilishini davom ettirishiga xalaqit bermaydi. RNK yemirilgandan so’ng oqsil sintezi to’xtaydi, ammo eritrotsit uzoq vaqt yashaydi va unchalik ko’p oqsil sarf bo’lmaydigan funksiya bajaradi. Yadro olib tashlangan dengiz kirpisi tuxumi ovogonez vaqtida to’plangan RNK hisobiga yashashni davom ettiradi va bo’linishi ham mumkin. Olimlar mikroxirurgiya metodi yordamida shoxlangan va yumaloq amyobalarning yadrolarini almashtirdilar. Bunda yadroning ta’sirida amyobalar tanasining shakli o’zgaradi. Agar oddiy amyobaning yadrosini olib, shoxlangan

amyobaga, shoxlangannikini oddiy amyobaga ko’chirilsa, u holda o’sha yadro ta’sirida oddiy amyoba shoxlangan amyoba shakliga kiradi va aksincha. Buni tut ipak qurtini chatishtirish ustidagi tajribalar ham tasdiqlaydi. Bunda faqat otalik yoki onalik jinsiy hujayralardan avlodlar olinadi. Bunda otalikning sitoplazmasi saqlanadi. Lekin avlodda belgi, masalan, rang yadro tomonidan olib kiriladigan belgiga xos bo’ladi. Lekin spermatozoidlar yadrosini o’rab olgan arzimagan miqdordagi sitoplazma, uning tashqi muhitdan oziq moddalar yutishiga, assimilyatsiya qilishiga va uzoq vaqt hayot kechirishiga sababchi bo’ladi. Demak, yadro bilan sitoplazma o’zaro fiziologik bog’liq holda, birining yashashi ikkinchisining yashashi uchun zarur bo’lgan holdagina yashaydilar. Gerasimov tajribasiga ko’ra, hujayra yadrosi plastidlarning, jumladan, yashil plastidlarning o’sishi va ko’payishiga ham ta’sir qiladi. Tajriba uchun bir hujayrali ko’p yadroli Vasheriya suvo’tining har xil turlarining hujayrasini kesib, protoplastini mayda sharlar holatida suvga qo’yib yuborilgan. O’zida yadro saqlab qolgan sharchalarda darhol po’st hosil bo’lgan, yadrosiz sharchalar esa yalang’och holida qolgan va nobud bo’lgan. Ko’pchilik olimlarning fikricha, yadro hujayra po’stining qalinlashishiga va o’sishiga o’zida ishlab chiqariladigan maxsus fermentlar va gormonlar yordamida ta’sir qiladi. Hujayra yadrosi sitoplazmaning boshqa organoidlari bilan yaqin fiziologik munosabatda bo’lgani holda hujayradagi moddalar almashinuvining normal borishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Olimlar yadroning hujayra hayotidagi rolini chuqur o’rganish maqsadida bir hujayrali hayvonlar va o’simliklarning har xil turlariga mansub hujayralardagi yadrolarni almashtirib ko’rganlar. Masalan, atsetabulyariya degan suvo’tning yirik hujayrasi tovoncha va qalpoqchalardan iborat. Atsetabulyariyaning har xil turlarida (Acetabularia mediterranea, A.crenulata) qalpoqchaning shakli turlicha bo’ladi va qalpoqcha uzib tashlansa, u yana qaytib tiklanadi. Agar bir turga oid atsetabulyariyaning hujayra yadrosini ikkinchi turga tegishli, qalpog’i oldindan

olib tashlangan individ hujayrasidagi yadroga almashtirib qo’yilsa, bu qayta tiklanadigan qalpoqchaning shakli ikkala tur qalpoqchalarning oraliq formasida bo’ladi. Bundan ma’lum bo’lishicha, yadro hujayralardagi shakl hosil qilish jarayonlariga ham ta’sir qila oladi. Yadro hujayra sitoplazmasining boshqa organoidlariga ham kuchli ta’sir qiladi. Buni quyidagi tajribadan ko’rish mumkin: atsetabulyariya yadrosi faqat hujayra hayot siklining oxirida, jinsiy ko’payish hujayralari (gametalar) hosil qilayotganda bo’lina boshlaydi. Lekin “yosh” hujayraning yadrosini olib, uni gameta hosil qilishga kirishayotgan shu turning boshqa “keksa” individ yadrosiga almashtirib qo’yilsa, “yosh” hujayra yadrosi “keksa” hujayra protoplasti ichida bo’linib, ko’payib, gameta hosil qila boshlaydi. Shunga asosan, A. Gize sitoplazmada yadroning bo’linishga undaydigan maxsus moddalar to’planib borsa kerak, degan xulosaga kelgan. Bu tajriba hujayraning barcha organoidlari orasida fiziologik munosabat borligini ko’rsatadi. Yadro RNK sintezini murakkab koordinatsiyasi va regulyatsiyasini amalga oshiradi. Hamma uch xil RNK DNK dan hosil bo’ladi. Turli metodlar bilan (radiografiya) aniqlanishicha, RNK sintezi yadroda-xromatin va yadrochada boshlanadi va sintezlanib bo’lgan RNK esa sitoplazmaga o’tadi. Shunday qilib, yadro sitoplazmada bo’ladigan oqsil sintezining dasturini tuzadi. Ammo, yadro o’zi ham sitoplazmaning ta’siriga uchraydi, yadroning normal ishlashi uchun zarur bo’lgan, sitoplazmada sintezlangan fermentlar yadrochaga o’tadi. Masalan, sitoplazmada DNK -polimeraza fermenti sintezlanadi, usiz DNK molekulasi avtoreproduksiyasi bo’lmaydi. Shuning uchun, yadro va sitoplazmaning o’zaro ta’siri to’g’risida gapirish lozim. Bunda qiz hujayralarga beriluvchi irsiy informatsiyani o’zida tutuvchi yadro ustunlik rolini o’ynaydi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

O'xshashlar

Hujayra yadrosi. Yadrocha

Hujayra yadrosi. Yadro qobig’i

Sitologiya asoslari sitologiya fani, predmeti va uni o`rganish usullari

Sitologiyа

Yadro, golji apparati, endoplazmatik to`r, ribosoma, mitoxondriya ularning tuzilis`hi va funksiyasi