Sitologiyа - Biologiya - Referatlar

Sitologiyа

Yuklangan vaqt:

14.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5215.9306640625 KB

Ko'chirib olish

Sitologiyа Reja: Hujayra nazariyasi, uning shakllari va evolyutsiyasi  Hujayraning kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari  Hujayra morfologiyasi va biologik membranalar  Hujayra qobig’i (plazmolemma  Hujayra organoidlari  Sitoplazma kiritmalari va gialoplazma  Hujayra yadrosi  Hujayralarning b о ’linishi  Hujayra fiziologiyasi  О ’simlik hujayrasining о ’ziga xos tuzilishi

Sitologiya (lat. cellula, yunon- cytos - hujayra, logos – ta’limot, fan) – hujayralarning tuzilishi, takomillashishi va funksiyasi haqidagi fan. Hujayra – tiriklikning tuzilish, funksional, irsiy belgilarni о ’zida saqlovchi va k о ’payish orqali shu belgilarni ajdodlardan avlodlarga beruvchi eng kichik birligidir. U sitoplazma va yadrodan tashkil topgan sistema b о ’lib, о ’simlik va hayvon organizmining takomillashishi, tuzilishi va yashash jarayonlarining asosi hisoblanadi. Butun hayot davomida modda almashinishida ishtirok etishi, yangi hujayra hosil qilishi va doimo yangilanib turishi hujayralarning о ’ziga xos xususiyatidir. Hujayra nazariyasi, uning shakllari va evolyutsiyasi Robert Guk о ’zi yaratgan mikroskopda p о ’kak kesimiga qarab, uni yupqa devorli katakchalaridan iboratligini k о ’radi va shu mayda katakchalarni hujayra deb ataydi. О ’simlik hamda hayvon a’zo va t о ’qimalarini mikroskopda k о ’rish ularning ham mayda-mayda tuzilmalar – hujayralardan iboratligini aniqlashga yordam berdi. 1839 yilda nemis olimlari Shleyden va Shvann, hujayra nazariyasini yaratdi. R.Virxov hujayra nazariyasi g’oyasini ilgari surib (1855 yildan, har bir hujayraning hujayradan kelib chiqqanligi)ni bayon etdi. Tiriklikning uzluksiz mavjudligini tan olinishi hujayraning tuzilishi va b о ’linishining asoslarini chuqur о ’rganishni taqozo etdi. 1879 yilda Boveri va Flemming ikkita qiz hujayrasi hosil b о ’lishi jarayonida (mitozda) yadroda r о ’y beradigan о ’zgarishlarni k о ’rsatib berdi. Veysman esa (1887 yilda) gametalar hosil b о ’lishda hujayra b о ’linishi (meyoz) boshqacha r о ’y berishini k о ’rsatib berdi. Hujayra nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: 1. Hayot asosan hujayra shaklida mavjud b о ’lib, barcha organizmlar hujayradan tashkil topgan. Hujayradan tashqarida hayot yо’q. Hujayra tirik tabiatning bir bо’lagi va unga tiriklik xususiyatlarining barchasi xos bо’lib, hujayra kо’payish, modda almashish, strukturaviy hamda irsiy elementar birlikdir.

2. Hujayra biologik informatsiya jarayoni rо’y beradigan va bu jarayon qayta-qayta ishlanadigan hamda hosil bо’lgan energiyani yig’uvchi, sarf qiluvchi, boshqa xil energiyaga aylantiruvchi murakkab tuzilmadir. 3. Hayotning uzviyligi asosan hujayralardandir; hujayra, umuman irsiylikning asosiy birligini tashkil etadi. 4. Hujayra barcha tirik mavjudotlarning elementar birligidir, turli organizm hujayralari umumiy tuzilishga ega va ular bо’linib yangi hujayra hosil qiladi. Hujayra о ’z- о ’zidan k о ’payish xususiyatiga ega b о ’lgan membranalar tizimidan iborat elementar biologik birlikdir. Hujayra tiriklikka xos b о ’lgan asosiy xususiyatlarga – о ’z- о ’zini yangilash, о ’z- о ’zini hosil qilish hamda о ’zini о ’zi boshqarishga qodir. Evolyutsiya tizimining qaysi pog’onasidan joy olishidan qat’i nazar barcha organizmlarning hujayrasi deyarli о ’xshash b о ’lib, umumiy k о ’rinishga egadir. Mavjud tiriklik shakllarini kuzatish hujayraning organik olam evolyutsiyasi y о ’sinida rivojlanib borishini k о ’rsatadi. Ma’lumki, organik olamni hujayrasiz va hujayraviy shakllarning yetuk xili – prokariotlar evolyutsiyasining natijasi b о ’lgan eukariot hujayralar alohida organizm darajasida yashash shakliga ya’ni, sodda hayvonlar k о ’rinishida mavjuddir. Eukariot hujayralarining tarixiy – evolyutsion tarzdagi murakkab о ’zaro munosabati natijasida k о ’p hujayrali organizmlar vujudga keladi. K о ’p hujayrali organizmlar tuzilishi, taraqqiyoti hamda faoliyatiga k о ’ra ixtisoslashuvi ularning ayrim t о ’qima va a’zolarni tashkil etib, guruhlanishiga asos b о ’ladi. K о ’p hujayrali organizm hujayralarining funksiyasi о ’zicha organizmning boshqaruv sistemasi orqali idora etiluvchi bir butun murakkab tizimni tashkil qiladi. Demak, organizmni tashkil etuvchi hujayralar umumiy tuzilishga ega b о ’lgan, har biri о ’zicha alohida vazifani bajaruvchi murakkab tuzilma b о ’lishi bilan bir qatorda u organizmning boshqaruvchi (neyrogumoral) sistemalarga b о ’ysunib, organizmning yaxlit birlik darajasini ifodalaydi. A’zo va t о ’qimalarni tashkil etgan hujayralar umumiy tuzilishga ega b о ’lsada, har bir a’zo va t о ’qimaning hujayrasi organizm uchun zarur b о ’lgan

fiziologik holatni ta’minlash uchun о ’ziga xos vazifani bajarishga ixtisoslashgan b о ’ladi. Shuning uchun ham hujayralarning faoliyati turlichadir. Hujayralarga ta’sirlanish, ozuqa moddasini yutish va о ’zlashtirish, sekretsiya, ekskretsiya, nafas olish, о ’sish hamda k о ’payish kabi murakkab jarayonlar xosdir. Bu fiziologik jarayonlar a’zo va t о ’qimaga k о ’ra, ularni tashkil etgan, hujayralarda turli darajada r о ’y beradi. Biz hujayralarning tuzilishini о ’rganishda ayrim qismlarining faoliyatini k о ’rib chiqish bilan birga uning umumiy, k о ’pgina hujayralarga xos b о ’lgan tomonlarini ham yoritib beramiz. Tiriklikning hujayrasiz va hujayraviy shakllari. Rang- barang organik olamda tiriklikning ikki xil: hujayrasiz va hujayraviy shakllari tafovut etiladi. Hujayrasiz shaklga viruslar kiradi. Hujayraviy shaklga esa prokariotlar, eukariotlar mansubdir. Virusning mavjudligi 1892 yilda ilk bor botanik olim D.I.Ivanovskiy tomonidan, tamaki bargining kasalini о ’rganish natijasida topilgan. Bu mavjudot о ’ta mayda b о ’lib, qar qanday (hatto chinni) filtrdan ham о ’tib ketadi. Viruslar о ’z tuzilishiga k о ’ra о ’ta sodda b о ’ladi. Ularda oqsil g’ilof (kapsid)ga о ’ralgan bir molekula nuklein kislotasi mavjud. K о ’pgina viruslar ustidan oqsil va lipiddan iborat yana bir parda – adperkapsid bilan о ’ralgan. Viruslarning tuzilishi faqatgina elektron mikroskop orqaligina о ’rganiladi. Viruslar ikki guruhga b о ’linadi: DNK va RNK tutuvchi viruslar (RNK tutuvchi viruslar – riboviruslarga tamaki mozaikasi virusi, DNK tutuvchi viruslar – dezoksiviruslarga chechak, papilloma viruslari, adenoviruslar, bakteriofag misol b о ’ladi). Viruslarning yetuk zarrachalari virospora (virion)larda hayot belgilari k о ’rinmaydi. Ayrim viruslar esa о ’lik modda kabi kristallar hosil qiladi. Shuning uchun viruslarga о ’lik narsa deb qarash ham mumkin. Ammo viruslar hayotining shu bosqichida hujayraga kirishi bilanoq tiriklikning barcha belgilarini namoyon qiladi. Viruslarga о ’lik materiya bilan tiriklik oralig’idagi evolyutsion y о ’lak deb ham qaraladi. Viruslar hujayralarga yopishib oladi, unga kiradi, unda yashaydi va k о ’payadi. Ular о ’zi yashagan hujayrani nobud qilib, qayta boshqa hujayralarga

kirib olishi mumkin. Viruslar hujayraga kirgandan s о ’ng, shu hujayra irsiy apparatiga о ’z tarkibidagi nuklein kislotasi bilan ta’sir qilib, hujayradagi biosintetik jarayonni buzadi, ya’ni hujayra xususiyatini о ’zgartirib yuboradi. Nihoyat hujayra nobud b о ’ladi. Shuning uchun ham viruslarni genetik parazitlar ham deyiladi. Viruslar odamda k о ’pgina kasalliklarni keltirib chiqaradi. Masalan: gripp, poliomiyelit, jigar kasalligi (sariq), leykoz, turli о ’smalar, tayga ensefaliti, uchiq toshishi va yaqinda ma’lum b о ’lgan XX asr vabosi nomini olgan, hayotda orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OITS) shular jumlasidandir. Bir hujayrali organizmlar ham virus bilan zararlanadi. Bunday viruslar 1916 yilda Ergel tomonidan kashf qilinib, bakteriofag nomini olgan. Bakteriofaglarning tuzilishi viruslardan farqlanadi: ular tana, bosh va dum – xivchinlardan iborat b о ’lib, nuklein kislotasi DNK dir. Bakteriofaglar faqatgina bakteriyalarni yemiribgina qolmasdan, ularning xususiyatini о ’zgartirishi ham mumkin. Bu jarayon bakteriyalarning о ’ta moslanuvchanligini va о ’z xususiyatini tez о ’zgartirishni ta’minlaydi. Hujayraviy tuzilish tirik mavjudotning asosiy qismini tashkil etgan organizmlarga xos. Hujayradan tashkil topgan tirik tabiat olamining barcha organizmlari 2 ta yirik guruhga b о ’linadi. 1. Prokariotlar (Pro – avvalgi, karyon – yadro) bakteriyalar, k о ’k yashil suv о ’tlari, yadrosiz hujayralar. Ularning oziqlanishi geterotrof, xemavtotrof yoki fotoavtotrof jarayonlari bilan boradi, k о ’payishi – jinssiz. 2. Eukariotlar (yey – t о ’la, karyon – yadro) zamburug’lar, о ’simlik va hayvon hujayralari yadrolilar; ular yutish, s о ’rish bilan geterotrof yoki plastidalari yordamida fotosintez jarayoni orqali avtotrof oziqlanadi; k о ’payishi jinssiz va jinsli usulda r о ’y beradi. Bakteriyalar juda xilma-xil b о ’lib, ular zich parda bilan о ’ralgan b о ’ladi. K о ’pgina bakteriya hujayralari shilliq kapsula– q о ’shimcha himoyaviy pardaga ega. Bakteriyalarda ribosomdan boshqa hujayra ichki organoidlari b о ’lmaydi.

Uning genetik materiali doira hosil qilgan. DNK ipidan iborat. Bu DNK, eukariot hujayralardan farq qilib, nukleogistonlardan holidir. Hujayrada genetik apparatni sitoplazmadan ajratib turuvchi membranali tuzilma – shakllangan yadro b о ’lmaydi. Bakteriyalar oddiy – amitotik r avishda, tez – har 20 minutda b о ’linib turadi. Bu holat kasallik keltirib chiqaruvchi bakteriyadan ozginasi odam organizmiga kirib qolsa, tezda k о ’payib kasallik alomatlarini yuzaga keltirishini k о ’rsatadi. Ba’zi hollarda bakteriyalar bir-biriga о ’ta yaqin kelib, о ’zaro genetik materialini almashtiradi (konyugatsiya). Bunday genetik rekombinatsiya natijasida yangi irsiy materialga ega b о ’lgan bakteriya hosil b о ’ladi. Bakteriyalarning organik olamdagi ahamiyati о ’ta muhim: ular tabiat sanitari, ya’ni organik moddani yemiruvchi, о ’simlik va hayvon organizmi uchun zarur b о ’lgan moddalarni hosil qiluvchi va ayrim xillari esa, turli kasalliklar tarqatuvchidir. Odam organizmida muntazam ravishda, kasallik keltirib chiqarmaydigan k о ’pgina bakteriyalar mavjud. Ular inson organizmi uchun keraklidir. Masalan, y о ’g’on ichakda yashovchi ayrim bakteriyalar ishtirokidagina odam organizmi uchun о ’ta zarur vitamin (darmondori)lar hosil b о ’ladi. Hujayra evolyutsiyasi. Eukariot hujayralar prokariot hujayralardan hosil b о ’ladi. Eukariot hujayrasining hosil b о ’lishi haqida bir necha nazariyalar mavjud. Shulardan biri Margulisning hujayralar simbiozi nazariyasidir. Simbiotik nazariyaga k о ’ra eukariot hujayralarining har bir tuzilmasi qadimiy prokariotlar ajdodi hisoblanadi. Bu nazariyaga k о ’ra evolyutsiyaning ilk bosqichida bijg’ish hisobiga yashovchi ayrim prokariotlar aerob bakteriyalarni fagotsitoz qilgan, ammo ular saqlanib, fagotsitoz qilgan hujayra bilan birgalikda yashayvergan. Buning natijasida aerob va anaerobdan iborat birga hayot kechiradigan yagona tuzilma shakllana borgan. Bunday simbiotik jarayon ikkala organizm uchun ham foydali b о ’lganligidan, ular birgalikda yashab ketganlar va bu holat irsiyatga ham о ’tgan. Bunday simbiotik holat tabiatda ham uchrab turadi. Masalan, ayrim amyobalar mitoxondriyaga ega b о ’lmasa ham о ’zlarida organik moddalarning aerob parchalanishini ta’minlovchi bakteriyalarni saqlaydi: fotosintez jarayoni r о ’y

beruvchi aerob organizmga – k о ’k yashil suv о ’tiga eukariot hujayra hosil qiluvchi dastlabki tuzilma, deb qaraladi. Hujayra mitoxondriyasining bir qadar avtonom tuzilma ekanligi simbiotik nazariyaning t о ’g’riligidan dalolatdir. Ma’lumki, mitoxondriya о ’zining xususiy genetik apparatiga ega b о ’lib, unda hujayraga bog’liq b о ’lmagan holda reproduksiya jarayoni r о ’y beradi. Mitoxondriya va bakteriya membranalari umumiy xususiyatlarga ega. Mitoxondriya DNKsi gistonlardan xoli b о ’lib, bakteriyalarniki kabi halqasimondir. Shunga qaramay simbiotik nazariya ham eukariotning kelib chiqishini t о ’laligicha izohlab bera olmaydi. Chunki mitoxondriyaning k о ’pgina oqsillari hujayra yadrosida kodlanadi; yadro va mitoxondriya membranalarining ikki qavatliligi t о ’la izohlanmaydi. Eukariot hujayrasining paydo b о ’lishidagi ikkinchi nazariya invaginatsiya nazariyasidir. Ushbu nazariyaga k о ’ra eukariot hujayra yagona aerob prokariot hujayradan kelib chiqqan. Ibtidoiy aerob prokariot hujayra membranasida botiqlik paydo b о ’lgan va u keyinchalik tashqi membrana bilan bog’langan k о ’p membranali tuzilmalar hosil qilgan. Bu membranalar aerob oksidlanishni ta’minlovchi fermentlarga ega b о ’lib borgan (ayrim qismlarida fotosintezni ta’minlovchi tanachalar vujudga kelgan). Hujayraning ma’lum qismi oksidlanish va fotosintez xususiyatini y о ’qotib, murakkab genetik apparatga ega b о ’la boshlagan; membrananing davomiy invaginatsiyasi natijasida mitoxondriya va yadroning murakkab (2 qavatli) qobiqlari yuzaga kelgan. Bir milliard yillar muqaddam eukariot hujayraning paydo b о ’lishi bilan evolyutsiyaning sifat jihatdan yangi bosqichi ya’ni birlamchi eukariot hujayradan birlamchi murakkab organizm va nihoyat odam paydo b о ’lgan. Eukariot organizm hujayralarida irsiy material murakkab xromosomalarda mavjud b о ’lib, u sitoplazmadan biologik membrana bilan ajralgan tuzilma – yadroda joylashgan. О ’simlik va hayvon organizmlari eukariot hujayralaridan iborat. О ’simlik va hayvon hujayralari tuzilishiga k о ’ra, umumiy о ’xshashlikka ega b о ’lgani holda yana о ’ziga xos, muhim ayrim xususiy farqlari ham bor. О ’simlik

hujayralari (sillyulyar) qobiqqa о ’ralgan b о ’lib, vakuolalar, plastidalar, kraxmal kiritmalarini tutishi bilan hayvon hujayralaridan farqlanadi. Hujayraning kimyoviy tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari Kimyoviy analiz orqali hujayra tarkibida atmosfera va yer qobig’ida keng tarqalgan moddalar borligi aniqlangan. Odam tanasining 96% 4 elementdan: uglerod, vodorod, kislorod, azotdan tashkil topgandir. Kalsiy, fosfor, kaliy va oltingugurt esa odam tanasining 3% ini tashkil qiladi. Oz miqdorda natriy, xlor, yod, temir, magniy b о ’ladi. Mis, marganets, kobalt, rux va boshqa mikroelementlar esa ulardan ham kam b о ’ladi. Hujayraning hayotiy xususiyatlari tarkibidagi oqsilga bog’liq. Modda almashinuvi, hujayra moddalarining yangitdan hosil b о ’lib turishi – hujayradagi hayotiy jarayonning asosini tashkil qiladi. Bu: assimilyatsiya yoki oraliq muhitdagi moddalarning sitoplazmaga aylanishi (tabiiy sintez), dissimilyatsiya – sitoplazmadagi moddalarning hujayra ehtiyoji uchun energiya hosil qilib parchalanishi, о ’sish – hujayraning ma’lum qismlarining kattalashuvi va yangitdan paydo b о ’lishi natijasida sitoplazma massasining oshishi: differensirovka – yangi funksional xususiyatlarning hosil b о ’lishi bilan hujayra tuzilishining murakkablashishi, harakatlanish – hujayraning muhitda siljishi; irsiyat – biologik belgilarning saqlanishi va nasldan naslga о ’tishi kabi murakkab jarayonlardan iborat. Hujayra quyidagi kimyoviy komponentlardan tuzilgan. Oqsil. Oqsil tarkibida uglerod, vodorod, kislorod, azot va oz miqdorda oltingugurt va fosfor b о ’ladi. Oqsillar aminokislotalardan tashkil topgan. Aminokislotalarda kislotali (karboksil) gruppa – SOON va ishqoriy (amin) gruppa NN 2 mavjud. Kislota va ishqoriy gruppalarning b о ’lishi aminokislotalarga amfotermik xususiyat beradi. Aminokislotalar polipeptid bog’lar orqali birlashib uzun polipeptid zanjirlarni hosil qiladi. Aminokislotalarning birlashish tartibi har bir hayvon oqsil molekulalarining maxsusligini belgilaydi.

Aminokislotalarning о ’zaro polipeptid zanjirlar hosil qilib birlashishi hamda ularning yon zanjirlarining о ’zaro reaksiyaga kirisha olishi oqsil molekulalarining murakkab tuzilishini belgilaydi. Hozirgi vaqtda oqsil molekulasining birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va k о ’pincha t о ’rtlamchi strukturasi farqlanadi. Birlamchi struktura aminokislotalarning oqsil zanjirida ketma-ketligi bilan belgilanadi. Oqsilning ikkilamchi strukturasi alfa-spiral va beta-struktura k о ’rinishida b о ’lishi mumkin. Birinchisi – globulyar oqsillar uchun, ikkinchisi – molekulalari bir-biriga parallel yotuvchi fibrillyar oqsillar uchun harakterlidir. Oqsilning uchlamchi strukturasi spiral shakldagi polipeptid zanjirning dumaloq b о ’lib о ’ralishidan hosil b о ’ladi. Bu struktura vodorod, gidrofob va ion bog’lar bilan ushlanib turadi. Oqsilning t о ’rtlamchi strukturasi – uchlamchi strukturalarining yig’indisidan iborat. Bir necha noaktiv uchlamchi strukturalar birlashib bitta funksional aktiv t о ’rtlamchi struktura hosil qiladi. Oqsillar faqat aminokislotalardan tashkil topgan b о ’lsa, oddiy oqsillar yoki proteinlar deyiladi. Oddiy oqsillarga hayvon hujayrasi yadrolarida uchraydigan protein va gistonlar, hujayra sitoplazmasi va qon plazmasidagi albumin va globulinlar, mushak tolasidagi miozin va boshqalar misol b о ’la oladi. Murakkab oqsil yoki proteidlar oqsil va oqsil b о ’lmagan modda – prostetik gruppadan tashkil topgan. Prostetik gruppa turiga qarab quyidagi murakkab oqsillar farq qilinadi. Glyukoproteidlar – karbonsuv birikmasini ushlovchi murakkab oqsillar. Bularga ovqat hazm qilish y о ’lidagi shilliq bezlar sekretida uchraydigan musin va boshqalar kiradi. Lipoproteidlar – yog’simon moddalar, lipoidlar bilan birikkan oqsillar. Bu gruppaga kiruvchi fosfolipidlar hayvon hujayralari membranasining asosini tashkil qiladi. Nukleoproteidlar –prostetik gruppasi nuklein kislotalardan tashkil topgan. Nukleoproteidlar sitoplazmaning doimiy komponepti hisoblanadi. Sitoplazmaning oqsil sintez qilish funksiyasi nukleoproteidlarga bog’liq. Ikki turdagi nuklein kislotalar mavjud: ribonuklein (RNK) va dezoksiribonuklein (DNK). RNK asosan

yadrochada, hujayra sitoplazmasida, ayniqsa, ribosomalarda, DNK esa asosan yadro ichidagi xromatinda (xromosomalarda) uchraydi. DNK hayvon hujayrasi organoidlaridan mitoxondriyada ham topilgan. Xromoproteidlar – murakkab oqsil b о ’lib, prostetik gruppasi b о ’yovchi moddalardan tashkil topgan. Misol qilib, tarkibida temir ushlovchi gemin gruppasi b о ’lgan nafas pigmenti gemoglobinni, teriga rang beruvchi melanin va boshqalarni olish mumkin. Fermentlar – oqsil tabiatiga ega b о ’lib, hujayradagi kimyoviy protsesslarni tezlashtiradi. Fermentlar faqat ma’lum reaksiyalarni katalizatsiya qiladi. Quyidagi ferment gruppalarini ajratish mumkin: – gidrolazalar – molekulalararo bog’larni suvni biriktirish y о ’li bilan parchalaydi. Gidrolazalarga peptidaza, fosfotaza, esteraza va boshqalar kiradi; – transferazalar – atomlarni yoki atom tо’plamlarini va radikallarni bir molekuladan ikkinchisiga о’tkazuvchi katalizatorlar; – oksidoreduktazalar – oksidlanish va qaytarilish reaksiyalarini tezlashtiruvchi fermentlar. Bularga degidrogenazalar, flavin fermentlar, elektron о ’tkazuvchi zanjirdagi fermentlar va boshqalar kiradi; – izomerazalar – har xil izomer о ’zgarishlarda ishtirok etuvchi fermentlar. – sintetazalar – ATF va boshqa makroergik bog’larning parchalanishi natijasida hosil b о ’lgan energiya yordamida kechadigan sintetik reaksiyalarni katalizatsiya qiladi. – liazalar – nogidrolitik y о ’l bilan substratdan u yoki bu gruppani ajratuvchi fermentlar. Yog’lar – neytral yog’lar va yog’simon modda – lipoidlardan tashkil topgan. Neytral yog’lar hujayra sitoplazmasida tomchilar shaklida b о ’lib, oziq modda rolini о ’ynaydi. Lipoidlarga fosfatidlar gruppasiga kiruvchi – letsitin, kefalin va boshqalar misol b о ’la oladi. Keng tarqalgan lipoidlar steroidlardir. Xolesterin, vitamin D va YE, jinsiy gormonlar, buyrak usti bezi gormonlari va boshqalar biologik aktiv birikmalar sanaladi.

Karbonsuvlar (uglevodlar). Hujayrada bu birikmalar asosan energiya manbai sifatida ishlatiladi. Oddiy va murakkab karbonsuvlar farqlanadi. Oddiy karbonsuvlar monosaharidlar – riboza, dezoksiriboza. Glyukoza asosiy energiya manbai b о ’lib, uning oksidlanishi natijasida hosil b о ’lgan energiya hujayradagi sintetik protsesslarda ishlatiladi. Murakkab karbonsuvlar – polisaharidlar bir necha monosaharidlardan hosil b о ’ladi. Keng tarqalgan murakkab karbonsuv glikogen deb ataladi. Glikogen sitoplazmada zapas energetik modda hisoblanadi. Murakkab karbonsuvlar gruppasiga kiruvchi glikozaminoglikanlar biriktiruvchi t о ’qimaning hujayra oraliq moddasini, organizmdagi bezlar sekretining asosiy qismini tashkil qiladi. Glikozaminoglikanlarga geparin, gialuron kislota va xondriotin sulfat kislota kiradi. Suv va noorganik tuzlar. Hujayraning hayot kechirishi uchun suv va unda erigan tuzlar va boshqalarniig b о ’lishi shart. Suv va tuzlar sitoplazmaning fizikkimyoviy xususiyatlarini, ya’ni osmotik bosimni va ionli muhitning muqarrarligi va boshqalarni belgilaydi. Suv molekulasi dipol tuzilishga ega b о ’lib, boshqa molekulalar bilan tezda birikmalar hosil qiladi. Bu birikmalar hosil qilgan muhitda esa, sitoplazma va yadroda b о ’ladigan hamma murakkab kimyoviy reaksiyalar kechadi. Hujayrada suvning miqdori kishi ulg’ayishi bilan kamayadi. Bu esa modda almashinuvining о ’zgarishiga sabab b о ’ladi. Yadro va sitoplazmada b о ’lgan moddalarning k о ’p qismi suvda eriydi. Suv oksidlanish va gidroliz kabi muhim jarayonlarda ishtirok etadi. Hujayraning fizik-kimyoviy xossalari . Hujayra kolloid sistema b о ’lib, suv va unda muallaq suzib yuruvchi 1 dan 150 nm kattalikdagi moddalardan (dispers faza) tashkil topgan. Kolloid moddalar doimiy harakat qilib turadi. Ular bir xildagi elektrik zaryad tutganligi uchun ch о ’kmaga tushmaydi. Ammo fiksatorlar ta’sirida ular о ’zaro yopishib ch о ’kma hosil qiladi. Bu jarayon koagulyatsiya deyilib, k о ’pincha orqaga qaytmaydi. Gidrofil kolloidlarda kolloid modda atrofida suv qavat b о ’lib, uni erituvchi moddaning solvat qobig’i deb nomlanadi (tayoqchasimon jismlar uch qismlari

atrofida solvat qobiq y о ’q). Elektrik zaryad y о ’qolganda mayda kolloid (zol) qismlar uzaro birlashib t о ’rsimon tuzilmani hosil qiladi. Zol holatidan gel holatiga о ’tishni jelatina moddasining qotishi misolida k о ’rishimiz mumkin. Tirik hujayrada kolloid sistema doimo zoldan gelga va geldan zolga о ’tib turadi. Sun’iy y о ’l bilan bu holatni hujayraga turli xilda ta’sir qilish davomida (mexanik, ximik) kuzatish mumkin. Agar amyoba orqali elektr toki о ’tkazilganda uning sitoplazmasi yopishqoqlashsa, Broun, harakati keskin sekinlashadi. Elektr toki о ’tkazish t о ’xtatilganda esa sitoplazma yana о ’z holiga qaytadi. Shunday qilib, hujayra murakkab kimyoviy tuzilishga, fizik-kimyoviy xususiyatlarga ega. Hujayra tarkibidagi moddalar doimiy harakatda b о ’lib, bu harakat uning modda almashinuvi bilan belgilanadi. Hujayra morfologiyasi va biologik membranalar Odam va hayvon organizmida hujayralar kattaligi, shakli va tuzilishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bajaradigan funksiyasiga k о ’ra hujayralar har xil shaklga ega (3-rasm). Suyuq muhitda hujayralar k о ’pincha о ’zgaruvchan b о ’lib, psevdopodiylar hosil qiladi. Bularga qon va biriktiruvchi t о ’qimalarning hujayralari kiradi. Bir-biriga yaqin yotgan hujayralar esa ma’lum formaga ega. Masalan, plast hosil qiluvchi teri epiteliysi hujayralari yassi, qisqaruvchan mushak hujayralari esa uzun duksimon shaklda b о ’ladi. Impuls о ’tkazuvchi nerv hujayralar esa uzun-uzun о ’simtalarga ega b о ’ladi. Erkaklar jinsiy hujayrasi – spermatozoidda harakat qiladigan xivchinlari bor va hokazo. Odam va k о ’pgina sut emizuvchi hayvonlarning hujayralari 5–7 mkm (mikrometr) dan 200 mkm gacha b о ’ladi.

3- rasm. Har xil shakldagi hujayralar. 1 – bakteriya; 2 – eritrotsit; 3 – muskul hujayrasi; 4 – epiteliy; 5– amyoba; 6– infuzoriyaaa-tufelka; 7 – yashil evglena; 8–leykotsit; 9–eritrotsit; 10 – neyron. 4–rasm. Hujayralarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 1 – hujayra qobig’i (sitolemma); 2– donador endoplazmatik t о ’r; 3– ribosoma; 4–Golji apparati; 5– sekret ajratma; 6–peroksisoma; 7– oraliq filomentlar; 8– mikronaychalari; 9– mikrofilamentlar; 10– mikrovorsinkalar; 11– sentrosoma; 12– sentriol (hujayra markazi) 3– mitoxondriya; 14– lizosoma; 15– gialoplazma; 16– silliq endoplazmatik t о ’r; 17– yadrocha; 18– xromatin; 19– yadro qobig’i; 20– yadro. K о ’rinishi va kattaligi bilan hujayralar bir-biridan farq qilsada, ular k о ’pincha hujayra tuzilishining asosiy belgilarini saqlab qoladi (4-rasm). Odam va hayvon hujayralarining umumiy tuzilishi bir hujayrali avlodlarni eslatsa ham, ammo k о ’p hujayralilar murakkab funksiyalarni bajarishi bilan bog’liq b о ’lgan о ’z tuzilmalari bilan ajralib turadi. Har bir hujayra sitoplazma qobig’i (sitolemma,

hujayra qobig’i), sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Sitoplazma: organoidlar, kiritmalar va gialoplazmadan: yadro: yadrocha, xromatin, yadro shirasi va yadro qobig’idan iborat. Yorug’lik va elektron mikroskop orqali olingan ma’lumotlarga asoslanib, hujayralarning quyidagi qismlari farq qilinadi: Hujayra tashqi muhitdan sitoplazmatik parda (hujayra qobig’i) bilan ajralib turadi. Yadrodan tashqari hujayra ichidagi tuzilmalarning hammasi sitoplazma deb

nomlanadi. Eukariotik hujayralar sitoplazmasining tuzilishi va tarkibi turlicha b о ’lib, gialoplazma, hujayra organoidlari va kiritmalardan tuzilgan. Sitoplazmaning gialoplazma, organoidlar va kiritmalar kabi tarkibiy qismlarga b о ’linishi shartli b о ’lib, ularning hammasi bir-biri bilan bog’liq kelishib ishlaydigan tuzilmalar yig’indisidir. Biologik membranalar. Bu membranalar murakkab va о ’ta spetsifik tuzilmalar b о ’lib, hujayraning hayotiy jarayonini belgilab turadi. Membranalar hujayraga moddalarning kirishi va chiqishini, membranalar bilan bog’liq b о ’lgan bioximik protsesslarni va membranalarda joylashgan fermentlar orqali hujayrada moddalar almashinuvi (metabolizm)ni boshqarib turadi. Membranalar chegaralash funksiyasini bajaradi. Turli modda molekulalari (masalan, oqsillar) spetsifik xususiyatlarga faqatgina ma’lum tartibda joylashishi va о ’zaro munosabati natijasida ega b о ’ladi. Moddalarning bunday munosabati biologik membranalarda kuzatiladi. Ma’lumki, hozirgi vaqtda hujayraviy tuzilishnnng ikki turi ajratiladi: prokariot va eukariotlar. Prokariot hujayralar yadro qobig’i b о ’lmagan va DNK sitoplazmada erkin yotuvchi hujayralardir. Prokariot hujayralarga ba’zi bakteriyalar va suv о ’tlari kiradi. Asosiy k о ’pchilik tirik organizm hujayralari eukariot hujayralar b о ’lib, ularda yadro shakllangandir, bu hujayralarda murakkab tuzilgan yadro qobig’i xromosomalarni sitoplazmadan ajratib turadi. Eukariot hujayralar membrana tuzilmalariga boy b о ’lib, bu membranalar turli funksiyalarni bajaradi. Hujayraning tashqi qavatini hosil qiluvchi plazmatik membrana hujayrani tashqi muhit bilan aloqasini belgilaydi. Hujayra ichidagi membranalar (sitomembranalar) ATF sintezlovchi mitoxondriyani, ma’lum moddalarni parchalovchi lizosomalarni, oqsil, yog’, karbonsuv va hujayra uchun kerakli kimyoviy moddalarni sintezlovchi endoplazmatik t о ’rni, plastinkasimon kompleksni, yadro qobig’ini va boshqa tuzilmalarni hosil qiladi. Biologik membranalar hujayra qobig’i, hujayraning membranali organoidlarini va yadro qobig’ini hosil qilib, qalinligi 6–10 nm b о ’lgan lipoproteid

tuzilmadir. Biologik membranalarning taxminan 40% lipiddan, 60% oqsillardan tashkil topgan. Lipidlar turlicha b о ’lib, ularning ichida fosfolipidlar (glitserofosfatlar), sfagomiyelin alohida о ’rin tutadi. Biologik membranalarning tuzilishi b о ’yicha anchagina modellar tavsiya etilgan. Shulardan Devson va Danielli modeli b о ’yicha oqsil globulalari yog’ qatlami b о ’ylab bir tekis joylashganligi ta’kidlanadi. 1972 yilda Sindjer va Nikolson о ’zlarining «mozaik» modelini tavsiya etdi. Bunga k о ’ra, lipid molekulalari ikki qavat – bir-biriga parallel joylashib, ularning gidrofil (polyar) qismlari tashqariga, gidrofob (nopolyar) qismlari esa bir-biriga qarab yotadi. Biologik membranalarda oqsillar lipid molekulalari orasida joylashgan. Obrazli qilib aytganda «oqsil molekulalari lipid k о ’llarida suzib yuradi» (5-rasm). Biologik membranalar oqsil, lipiddan tashqari, uglevod, noorganik ionlar va suvni tutadi. Membrana tarkibiga kiruvchi oqsillar struktur retseptor va globulyar oqsillardir. Globulyar oqsillar fermentlarni hosil qilib, moddalarning membrana orqali transportida muhim ahamiyatga ega. Biologik membranalarning metabolik funksiyasi ularda joylashgan fermentlar bilan bog’liq. Biologik membranalar о ’ziga xos baryerlardir, chunki ular hujayrani tashqi muhitdan, hujayra organoidlarini sitoplazmatik matriksdan ajratib turadi. Ular ma’lum kattaklikka ega b о ’lsa ham , shu bilan birga elastikdir. Biologik membranalar orqali hujayra organoidlarining metabolizm bilan bog’liq b о ’lgan moddalari о ’tadi. Agar bu moddalar konsentratsiyasi past b о ’lgan tomonga y о ’nalsa va bu transport energiyaning ishtirokisiz b о ’lsa, bunday transport passiv transport (diffuziya) deyiladi. Moddalarning bunday transporti shu moddaning kimyoviy gradiyentiga bog’liq.

5-rasm. Hujayra membranasining mozaik modeli. 1– gidrofil lipid oyoqchalari; 2– gidrofob lipid boshchasi; 3– periferik oqsil molekulasi; 4– botib turuvchi oqsil molekulasi; 5– oraliq oqsil molekulasi. Diffuziya y о ’li bilan transport maxsus о ’tkazuvchan moddalar bilan ham bog’liq b о ’lishi mumkin. Bu moddalar oqsil tabiatiga ega b о ’lib, membrana orqali о ’tuvchi moddaga (substratga) nisbatan spetsifikdir. Bu moddalar substrat bilan komplekslar hosil qilib, moddalarni tezroq membrana orqali о ’tishini ta’minlaydi. Aktiv transport oqsil tabiatiga ega b о ’lgan yetkazuvchi moddalar bilan bog’liq b о ’lib, unda albatta energiya sarf b о ’ladi. Aktiv transportda molekula konsentratsiya gradiyentiga qarshi harakat qiladi. Aktiv transport membranalar bilan о ’ralgan turli strukturalarda ma’lum moddalarning yetarli miqdorda t о ’planishini ta’minlaydi. Aktiv transport hujayra membranalarida hosil b о ’luvchi elektrik potensiallar asosida yotadi 1 . Hujayra qobig’i (plazmolemma) Hujayrani tashqi tarafdan о ’rab turuvchi sitoplazma qobig’i biologik membrananing о ’zidan iborat b о ’lishi mumkin. Lekin, k о ’pincha, hujayra murakkab tuzilgan 3 zonadan: tashqi, о ’rta va ichki zonalardan tashkil topgan hujayra qobig’i bilan о ’ralgan (6-rasm). 1 Stephen R. Bolsover, Jeremy S. Hyams, Elizabeth A. Shephard, Hugh A. White, Claudia G. Wiedemann Cell Biology , A Short Course, second edition, Printed in the United States of America- 2014. 51-52 бетлар

Sitoplazma qobig’ining tashqi zonasi glikokaliks deb nomlanib oqsil va karbonsuvlardan hosil b о ’lgan. U elektron mikroskop ostida uzluksiz struktura holida k о ’rinadi. Glikokaliks tashqi qavat b о ’lgani uchun hujayraning tashqi muhit bilan aloqasida muhim rol о ’ynaydi. Glikokaliks zonasining kimyoviy tarkibi turli hujayralarda farqlanadi. Ba’zi bir hujayralarda glikokaliks moddalarni parchalovchi fermentlarga boy b о ’lsa, boshqa hujayralardagi glikokaliksni hosil qiluvchi glikoproteidlar immunologik xususiyatga ega. Bu esa shu zonaning immunologik jarayonlarda muhim о ’rin tutishini belgilaydi. Ichak epitelial hujayrasining mikrovorsinkalari ustidagi glikokaliks moddalar parchalanishida, s о ’rilishida muhim rol о ’ynaydi. U hujayra mikrovorsinkalarini apikal qismining mustahkamligini belgilab, kimyoviy moddalar va ba’zi bir mikroblar ta’siridan epiteliy hujayralarini saqlaydi. О ’rta zonasi hujayra qobig’ining eng muhim va murakkab tuzilgan qismidir. U elementar biologik membrana tuzilishiga ega b о ’lib, lipoproteiddan tashkil topgan. 6-rasm. Hujayra qobig’iiing tuzilishi (sxema). Ichki zona lipoproteid membranaga tegib yotuvchi sitoplazmaning yupqa qismidan iborat. Bu yerda organoidlar b о ’lmay, sitoplazmadan mikrofilamentlar

kelib tugaydi. Mikrofilamentlar qisqaruvchi oqsillar ushlagani uchun ichki zona hujayra membranasining harakatida muhim rol о ’ynaydi. Bu harakat psevdopodiyalar hosil qilish va fagotsitoz, pinotsitoz protsesslarida botiqlar hosil qilish bilan belgilanadi. Elektron mikroskop ostida membrana 6–10 nm qalinlikda b о ’lib, har bir qavatning qalinligi taxminan 2,5 nm. Ikki chetki qavati t о ’qroq, о ’rta qavati oqish k о ’rinadi. Plazmolemmaning bunday tuzilishi hayvon hujayrasining evolyutsiyasi davrida paydo b о ’lgan. Hujayra qobig’i modda almashinuvida ishtirok etish bilan barobar hujayra harakatini, ularning о ’zaro bir-birini tanib olish, informatsiya almashish, bir-biri bilan birlashish, spetsifik ta’sirlarni qabul qilish kabi faoliyatlar majmuasini surunkali bajarib turadi. Elektron mikroskopik о ’rganishlar plazmatik membranani har xil hujayralarda emas, balki bir hujayraning о ’zida ham murakkab tuzilishga ega ekanini k о ’rsatib berdi. Hujayra qobig’ining maxsus strukturalari turli xil b о ’lgani uchun hujayraning qaysi qismida joylashganiga qarab ular uchta asosiy turga b о ’linadi. Bular hujayraning ustki yuzasida, yon yuzasida va bazal qismida joylashgan maxsus tuzilmalardir. Hujayra ustki yuzasining maxsus tuzilmalari. K о ’pgina hujayralarning ustki yuzasida – apikal plazmatik membrananing mayda о ’simtalari b о ’lgan mikrovorsinkalar k о ’rinadi. K о ’pincha mikrovorsinkalar betartib joylashadi. Ingichka ichak jiyakli hujayrasining apikal qismidagi mikrovorsinkalar tartibli joylashgan. Oddiy mikroskopda mikrovorsinkalar jiyaklar holida k о ’rinadi, har bir hujayrada mikrovorsinkalar taxminan 3000 ta b о ’lib, hujayraning apikal qismi maydonini о ’ta kattalashtiradi. Mikrovorsinkalar murakkab tuzilma hisoblanib, unda yuqorida aytib о ’tilgan uch zonani (glikokaliks, plazmatik membrana va ichki zonani) farq qilish mumkin (7-rasm).

7-rasm. Ichak epitelisi apikal qimidagi mikrovorsinkalarining elektron fotografiyasi. Mikrovorsinkaning glikokaliks zonasi nozik ipsimon va donador elementlardan tashkil topgan b о ’lib, u glikoproteid va glikolipidlardan iborat. Glikokaliks enterotsit mahsuloti b о ’lib, u sitoplazma qobig’ining tarkibiy qismidir. Plazmatik membrana tarkibida juda k о ’p gidrolitik va transport ferment sistemalar joylashgan. Bu fermentlar glikokaliks fermentlari bilan bir qatorda moddalarning hujayra ichiga о ’tishida katta rol о ’ynaydi. Ichki zona (membrana osti qavati) donachalar, markazda joylashgan 20–40 parellel mikrofibrillalardan va amorf qismdan tashkil topgan. Mikrofibrillalarning bir uchi mikrovorsinkalar uchidagi zich donachada tugab, ikkinchi uchi atamaal t о ’rni hosil qiladi. Tadqiqotchilar fikricha, matriks va mikrofibrillalar ba’zi bir moddalarning s о ’rilishida muhim о ’rin tutadi. Nafas olish va boshqa ba’zi bir a’zolar hujayralarining apikal qismida kiprikchalar joylashgan b о ’lib, ular harakat qilish qobiliyatiga ega. Q о ’shni hujayralar yon yuzasidagi maxsus tuzilmalar. Har xil hujayralar yon qismlarida moddalarni diffuziya qilishga t о ’sqinlik beruvchi maxsus tuzilmalar joylashadi (8-rasm). Bu tuzilmalar bir necha turga farqlanadi:

1. Oddiy birikish . Hujayra plazmatik membranalari bir-biriga parallel yotib, ular orasida taxminan 20 nm kenglikdagi hujayra oraliq moddasi joylashadi. Ana shu modda ikki plazmatik membrananing bog’lanishini ta’minlaydi. 2. Zich birikish yoki membranalarning zich jipslashgan zonasi. Bu birlashish epiteliy t о ’qimasiga xos b о ’lib, u hujayrani har tarafdan о ’rab turadi. Bu birlashish sohasida umuman hujayra oraliq moddasi b о ’lmay, q о ’shni membranalarning oqsil molekulalari о ’zaro q о ’shilib ketadi. Elektron mikrofotografiyalarda bu sohada besh qavatli membranani k о ’ramiz (har bir plazmatik membrana elektron mikroskop ostida 3 qavat b о ’lib k о ’rinsa, bu sohada 2 plazmatik membrananing t о ’q qavatlari birlashib, 5 qavatli b о ’lib k о ’rinadi). Bu birlashish ichak epiteliy hujayralari sohasida turli moddalarning ichak b о ’shlig’idan ichki muhitga о ’tishiga t о ’sqinlik qiladi. Natijada, zaharli moddalar ichak b о ’shlig’idan ichki muhitga о ’ta olmaydi. Moddalar faqat epiteliy hujayralariga s о ’rilish hisobiga ichki muhitga о ’tishi mumkin. Oddiy birikish va zich birlashish hujayralarni hamma tarafdan о ’rab turadi va natijada о ’ziga xos belbog’ni hosil qiladi. 3. Epiteliy hujayralarida desmosomalar orqali birlashish , ham farqlanadi. Elektron mikroskopda k о ’rilganda desmosoma sohasida q о ’shni hujayralar sitoplazmalarining bir-biriga tomon y о ’nalgan b о ’rtmalari k о ’zga tashlanadi. Bu b о ’rtmalar plazmolemma bilan qoplangan b о ’lib, elektron zich hujayralararo joylashgan sementlovchi modda yordamida о ’zaro birlashadi. Plazmolemmaning ichki tarafida elektron zich disk shaklidagi tuzilmalar joylashib, ularni birlashtiruvchi plastinka deyiladi. Sitoplazma ichidagi tonofibrillalar shu plastinkaga yopishadi. 4. Tirqishli tutashish – bu tutashishda ikki qо’shni hujayralar plazmatik membranalari orasida 2–3 nm kenglikda oraliq (tirqish) qoladi. Bо’yovchi moddalar bir hujayra sitoplazmasiga kiritilganda shu soha orqali qо’shni

hujayraga о’tadi. Demak, tirqishli tutashish sohasida nozik kanalchalar bо’ladi. Tadqiqotchilar fikricha, ikki qо’shni hujayra plazmatik membranalarining oqsillari silindr shaklida tuzilmalar (konneksonlar) hosil qilib, shu tuzilma ichida naysimon tuzilmalar (kanalchalar) joylashgan. Bu naysimon tuzilmalar orqali ionlar bir hujayradan ikkinchi hujayraga о ’tadi. Shunday qilib, tirqishli tutashish hujayralararo ionlar va turli molekulalar almashinuvida muhim о ’rin tutadi. 8-rasm. Hujayralarning birikish turlari. 1–oddiy birikish; 2– interdigitatsiya; 3– desmosoma; 4–zich birikish; 5–tirqishli birikish. Undan tashqari, bu tutashish orqali bir hujayradan ikkinchi hujayraga impuls tarqalishi mumkin (masalan, yurak mushak hujayralarida). 5. Sinapslar va sinaptik birikish. Bu bog’lanish nerv hujayralari uchun xos. Sinaps ikki nerv hujayrasi orasida – neyronlararo sinaps yoki nerv va nerv b о ’lmagan tuzilmalar (retseptor va effektorlar) orasida b о ’lishi mumkin. 6. Hujayra yon yuzasidagi interdigitatsiyalar tez о ’zgaruvchan tuzilma b о ’lib, bunda bir hujayraning barmoqsimon sitoplazmatik о ’siqchalari q о ’shni hujayraning xuddi shunday о ’siqchalari orasiga kirib birlashadi. Bazal plazmatik membrananing maxsus tuzilmalari. K о ’pchilik epiteliy hujayralarning bazal plazmatik membranasi tekis. Lekin suv va ionlarning transportida ishtirok etuvchi hujayralarning bazal plazmatik membranalari tekis b о ’lmay, k о ’pgina burmalar hosil qiladi. Burmalarning kattaligi bir-biridai farq qiladi. Masalan, k о ’zning oldingi kamerasi hujayralari, miyaning xorioidal chigali hujayralaridagi burmalar son jihatidan kam va yuza joylashgan b о ’ladi. Lekin buyrak nefronnning proksimal, distal qismlaridagi, bezlarining s о ’lak chiqaruv naylaridagi hujayralar natriy ionini konsentratsiyasi yuqori b о ’lgan muhitga haydagani uchun bazal plazmatik membrana burmasi kuchli rivojlangan. Bazal plazmatik membrana burmasi orasida yirik mitoxondriyalar bor. Biokimyoviy va sitokimyoviy tadqiqotlar natijasida ionlarning aktiv transportida (harakatida) ishtirok etuvchi natriy va kaliy bilan aktivlanuvchi adenozintrifosfatazaning Na + – K + ATF-aza bazal plazmatik membranada joylashishi aniqlandi. Ferment

sistemasining mitoxondriyalar bilan yaqin joylashishiga qarab, bu ikki sistemani morfologik jihatdan plazmolemmomitoxondrial nasos deb atasa ham b о ’ladi. Bazal plazmatik membranada «gemidesmosomalar» (yarimdesmosomalar) ham uchraydi. Ular yordamida epiteliy hujayralari bazal membrana (plastinka) bilan birlashadi. Yarimdesmosomalar desmosomalarning yarmini eslatib bir hujayra sitoplazmasining b о ’rtmasidan va shu b о ’rtma sohasida joylashgan disksimon tuzilmadan iborat. Plazmolemmadan moddalar о ’tishi. Hujayra va atrof- muhit о ’rtasidagi moddalar almashinuvi hujayraning plazmatik membranasi orqali tanlab о ’tkazish bilan r о ’y beradi. Bu membrana hujayra tarkibining turg’unligini tartibga solib turish muhim rol о ’ynaydi. Chunki hujayra pardasi orqali unga barcha t о ’yimli moddalar kiradi va hujayraning faoliyati natijasida hosil b о ’lgan mahsulot (masalan, sekretor kiritmalar) hamda chiqindi moddalar chiqariladi. Hujayra membranasi ayrim moddalarning kirishiga monelik qilish bilan bir qatorda boshqalariga t о ’sqinlik qilmaydi. Moddalar hujayraga diffuz y о ’li bilan kirishi mumkin. Ma’lumki, diffuziya hodisasi – bu moddaning yuqori konsentratsiyali joydan past konsentratsiyali о ’ringa tarqalishidir. Shunga binoan osmos hodisasi ya’ni erituvchi modda molekulalarining yarim о ’tkazuvchi membrana (masalan, hujayra plazmatik membranasi) orqali diffuziyasi r о ’y beradi. Moddalarning hujayraga yoki hujayradan о ’tkazilishi hujayra membranasida b о ’lgan fermentlar yordamida energiya sarf qilish bilan r о ’y beradi. Ushbu jarayonga moddalarni faol о ’tkazilishi deb ataladi. Shunga k о ’ra hujayra о ’z sitoplazmasida ionlar konsentratsiyasini ma’lum darajada saqlab turadi. Hujayrada muntazam ravishda bir qancha katta-kichik molekulalar, turli organik birikmalar hamda kaliy, magniy, fosfat, natriy, xlor ionlari b о ’ladi. Hujayradagi natriy ionining konsentratsiyasini plazmatik membrana shu ionlarni chiqarib turish yoki qabul qilish bilan boshqarib turadi. Demak, hujayradagi natriy ioni konsentratsiyasining oshib ketmasligi shu ionlarni hujayradan chiqarib turuvchi mexanizm – natriy nasosi orqali bajariladi. Shy mexanizm hujayrada Na +

yig’ilib hujayraning bosimini ortib ketishidan va pirovardida, hujayrani nobud b о ’lish (shishib, yorilib ketish)dan asraydi. Modomiki, natriy ioni hujayraga diffuz y о ’li bilan kirib, unda konsentratsiyasini oshirsa, hujayraning plazmatik membranasidagi fermentlar hamda energiya sarfi (ionlarni faol tashqariga chiqarish) bilan shu ion konsentratsiyasining hujayradagi turg’unligini ta’minlaydi. Ionning hujayraga kirishi va chiqarilish mutanosibligidagi о ’zgarish hujayra membranasining funksional holatini о ’zgartiradi (nerv hujayralaridagi q о ’zg’alish impulsini, ayrim hujayralarda sekretsiya jarayonini yuzaga keltiradi) hamda hujayra ichi va uni о ’ragan muhitdagi boshqa ionlarning holatiga ta’sir etadi. Shu «nasos»ning mavjudligi о ’simlik hujayralarining tarangli bosimini yuzaga keltiradi va о ’simliklarning yashash sharoitiga qarab, uning s о ’lib qolish va qayta oldingi holatga qaytarishini ta’minlaydi. Hujayra osmotik bosimi yuqori (gipertonik) muhitda о ’z suvini y о ’qotadi, bujmayadi. Bu holat о ’simlikka gipertonik eritma ta’sir ettirilganda yaqqol k о ’rinadi – о ’simlik hujayrasidan suv chiqib ketadi, sellyulyar qobiqdan hujayra «k о ’chadi», bujmayadi – plazmoliz hodisasi r о ’y beradi. Plazmolizga uchragan hujayra izotonik (osmotik bosimi hujayra osmotik bosimiga teng) eritmada, hujayradagi yuqori osmotik bosimga k о ’ra suvni qayta shimib oladida, о ’z asliga qaytaadi – deplazmoliz r о ’y beradi. Hujayralarga turli ionlarning kirishi va chiqishi yuqorida bayon etilgan «nasos» jarayoni orqali yuz bersa, ayrim organik moddalar (glyukoza) ning kirib chiqishi esa faol о ’tkazish jarayoni bilan amalga oshadi. Agar hujayrada organik molekula kam b о ’lsa, u modda diffuziya y о ’li bilan hujayraga kirishni davom ettiradi. Hujayrada shu moddaning konsentratsiyasi ortib ketsada, uning normal faoliyati shuni taqozo etsa shu modda hujayraga kirishni davom ettiradi. Modda shu hujayraning plazmatik membranasidagi «tashuvchi» modda bilan birikib, konsentratsiya oqimiga qarshi harakat qiladi. Bu «kuchli» oqimni yengish uchun energiya sarflanadi. Membrana energiyasi tufayligina bu modda yuqori konsentratsiyali muhitga о ’tib oladi. Demak, bu moddaning kirishida ikki narsa:

moddani biriktirib oluvchi ya’ni ferment va energiya sarfi muhim rol о ’ynaydi. Hujayra membranasi modda va ionlar harakatida baryer (t о ’siq) vazifasini bajaradi. Hujayraning ichki muhiti hujayra atrof-muhitdan farq qiladi. Masalan, eritrotsit atrofidagi K + konsentratsiyasi yuqori, sitoplazmada esa Na + Plazmolemma hujayra ichidagi kislota-ishqoriy muvozanatni muntazam darajada ma’lum k о ’rsatkichda saqlab turadi. Ionlar hujayra membranasidan mavjud ion y о ’llari (naychalari) yoki maxsus tashuvchilar (ionforlar) yordamida о ’tkaziladi. Bunda energiya sarfi bilan r о ’y beradigan nasos mexanizmi – faol transport jarayoni amalga oshadi. Ionlarning faol transport jarayoni ham diffuziya gradiyentiga (oqimiga) qarshi kechadi. Hujayra membranasida kechadigan Na + , K + , va Ca +2 nasosi tushunchasi asosida hujayradagi q о ’zg’alish (nerv hujayrasi о ’simtasi b о ’yicha q о ’zg’alishning uzatilishi hamda mushakdagi qisqarish jarayonlari) izohlanadi. Na + , K + nasosi jarayoni, amalga oshishi uchun hujayra ichida Na + b о ’lmog’i zarur. Hujayraga K + ning kirishi sitoplazmadan Na + chiqarilishini taqozo qiladi. Bu ikki jarayon о ’zaro bog’langan b о ’lib, ikkala ion nasosi birga ishlaydi. Hujayraga kirgan K + ionining miqdori hujayradan chiqarilayotgan Na + miqdoriga teng b о ’lmaydi. Hujayradan chiqarilayotgan 3 ta natriy ioniga bitta kaliy ionining kirishi t о ’g’ri keladi. Bunda bir molekula ATF parchalanib hosil b о ’lgan energiya yuqoridagi ionlar almashinuvi jarayonini ta’minlaydi. Suv diffuziya y о ’li bilan membranadan. о ’tadi. Ionlar, kandlar, aminokislota, nukleotidlar kabi erigan moddalar maxsus membrana tashuvchilari – oqsillar yordamida о ’tkaziladi. Bu oqsillar har bir tashiluvchi uchun ixtisoslashgan. Hujayradan chiqadigan modda zaryadlanmagan b о ’lsa, passiv transportning y о ’nalishi shu modda membranasining ikki tomonidagi konsentratsiyasi farqi (konsentratsiya gradiyenti) bilan aniqlanadi. Chiqadigan modda zaryadlangan b о ’lsa, uning transportiga konsentratsiya gradiyenti hamda membrananing umumiy elektrik gradiyenti – membrana potensiali ta’sir qiladi. Konsentratsiya gradiyenti

membrana potensiali bilan birgalikda hujayra membranasining elektrokimyoviy gradiyentini hosil qiladi. Membranadagi tashuvchi oqsil erigan moddani elektrokimyoviy gradiyentga qarshi faol transport etib, uni s о ’rib о ’tkazadi. Ayrim, passiv tashishni amalga oshiruvchi oqsillar hujayra membranasida naychalar hosil qiluvchi oqsillarni tashkil etib, ma’lum kattalik va zaryadga ega b о ’lgan, erigan molekulalarning diffuziya y о ’li bilan о ’tishini ta’minlovchi naychalarni shakllantiradi. Ayrim oqsillar tashiluvchi moddani biriktirib olib, membranadan о ’tkazadi. Bunday о ’tish jarayoni yengillashgan diffuziya hisoblanadi (9- rasm). YENGILLASHGAN DIFFUZIYA AKTIV TRANSPORT 9 – rasm. Moddaning membrana orqali о ’tishi Y Hujayra organoidlari Hujayra organoidlari – hujayraning doimiy tarkibiy qismi b о ’lib, ma’lum tuzilishga ega va maxsus vazifalarni bajaradi. Organoidlar ikki xil bо’ladi: 1. Umumiy organoidlar. 2. Xususiy organoidlar. Umumiy organoidlar (deyarli) barcha hujayralarda mavjuddir. Hujayraning faoliyatiga k о ’ra u yoki bu organoid miqdor va shakl jihatdan turlicha b о ’lishi mumkin. Umumiy organoidlar guruhiga mitoxondriyalar, hujayra ichki t о ’ri, ribosomalar, Goldji kompleksi, lizosomalar, hujayra markazi – sentrosoma,

peroksisoma va mikronaychalar kiradi. О ’simlik hujayralarida vakuolalar, xloroplastlar ham b о ’ladi. Xususiy organoidlar ayrim hujayralargagina xosdir. Ular miofibrillalar, tonofibrillalar, neyrofibrillalar, xivchin, kiprikchalar hamda xoshiya hosil qiluvchi mikrovorsinkalardan iborat. Hujayra organoidlarini tuzilishiga qarab membranali va membranasi b о ’lmagan hujayra organoidlariga b о ’lish mumkin. Membranali hujayra organoidlariga mitoxondriya, endoplazmatik tur, plastinkasimon kompleks (Golji kompleksi), lizosoma va peroksisomalar kirib, ularning tuzilishida elementar biologik membrana ishtirok etadi. Membranalar asosan lipid, oqsil, suvdan tashkil topgan. Hujayra ichki tuzilmalarining membranalari oqsil va lipid tarkibining о ’zgarishi bilangina farqlanmasdan ularning tarkibiga kiruvchi molekulalarning joylashishi va ultrastruktur tuzilishi bilan ham farqlanadi. Membrananing bunday о ’ziga xos tuzilishi ularning funksional ixtisoslanishiga bog’liq. Turli xil vazifani bajaruvchi membranalar fermentlar va ularning aktivlik darajasiga qarab farqlanadi. Fermentlarning aktivligi esa hujayraning boshqa komponentlari, ayniqsa suv va lipidlar bilan munosabatiga bog’liq. Bu holatda membranalar fermentlarning aniq joylashishi uchun struktur karkas rolini о ’ynaydi. Shunday qilib, hujayra sitoplazmasining membranalari funksional va struktur tarafdan aniq ixtisoslashtirilgan va bu holat membrananing kimyoviy tuzilishi va molekulalarning joylashishiga bog’liq. Membranasi b о ’lmagan hujayra organoidlarga turli xil tuzilishga ega b о ’lgan va spetsifik vazifani bajaruvchi organoidlar: ribosoma va polisoma, mikronaycha, sentrosoma va kiprikcha, xivchin va fibrillyar tuzilmalar kiradi. Ribosomalar alohida tuzilmalar hisoblanib, ular k о ’pincha endoplazmatik t о ’r bilan kompleks hosil qiladi. Mikronaycha va sentrosomalar oqsil tabiatli subbirliklardan tashkil topgan. Oqsil globulalari marjonlar singari о ’zaro bog’lanib ipsimon tuzilmalar hosil qiladi. Hujayrada sentrosoma singari mikronaychalardan tashkil topgan kiprikchalar, xivchinlar ham b о ’lib, ular yuqorida qayd qilingan organoidlardan

farqli ravishda ustki tarafdan membranali struktura bilan qoplangan. Hujayraning fibrillyar tuzilmalari hujayrada turli funksiyalarni bajaradi. Fibrillyar tuzilmalar hujayra sitoplazmasiga ma’lum tartibda joylashishi yoki hujayraning mikrovorsinka, tonofibrilla, neyrofibrillalar, miofibrillalarni hosil qilishi mumkin. Mitoxondriyalar. Mitoxondriyalar har bir hayvon hujayralarida uchraydigan organoidlardir. Mitoxondriya nomi (yunon. mitos – ip, chondros – dona) birinchi marta 1898 yilda Benda tomonidan berilgan b о ’lsada, Flemming (1882) va Altman (1890) boshqa nom bilan bu organoidni undan ilgariroq ta’riflab bergan edilar. Mitoxondriya shakli о ’zgaruvchan b о ’lib, k о ’pincha, ipcha yoki donacha holida k о ’rinadi. Ma’lum funksional holatlarda uning formasi о ’zgarishi mumkin. Masalan, uzun mitoxondriya bir tarafdan shishib yoki bir tarafidan botib tennis raketkasi shaklini olishi mumkin. Ba’zan mitoxondriyaning markaziy zonasi tiniqlashib, pufakcha tusiga kiradi. Mitoxondriya kattaligi о ’zgaruvchan. K о ’pincha hujayralarda bu organoidlarning eni nisbatan о ’zgarmas (0,5 mkm ga yaqin). Uzunligi esa о ’zgarib turadi (eng uzuni 7 mkm). Lekin hujayraning funksional holatiga qarab juda ingichka (0,2 mkm) va y о ’g’on (2 mkm) tayoqchasimon xillarini uchratish mumkin. Mitoxondriya shakli va kattaligi osmotik bosimga va fiksatorning pH iga qarab о ’zgaradi. Mitoxondriya, asosan, sitoplazmada bir tekis joylashadi. Ba’zan esa bu qonda buziladi. Mitoxondriyaning bunday joylashishi ularning funksional holatiga bog’liq. Ular qayerda energiya k о ’proq kerak b о ’lsa о ’sha yerga t о ’planadi. Masalan, diafragmaning mushak tolalarida mitoxondriyalar miofibrillalarning disklari atrofida b о ’ladi, k о ’z t о ’r pardasnning tayoqcha va kolbachasimon hujayralarida esa ichki b о ’g’imning bir qismiga yig’iladi. Buyrak kanalchalari hujayralarida mitoxondriya bazal plazmatik membranada yotadi. Hujayralardagi mitoxondriyalarning sonini aniq aytish qiyin. Ularning miqdori hujayra tipiga va funksional holatiga bog’liq, jigarda 30–35%, buyrakda

20% oqsil mitoxondriyaga t о ’g’ri keladi. Jigar gomogenatining 1 grammiga 8,7 • 10 10 mitoxondriya t о ’g’ri keladi. Sog’ jigar hujayrasi 2500 mitoxondriya, regeneratsiya b о ’layotgan jigar hujayralarida va jigar о ’smalari hujayralarida ularning soni kam. Elektron mikroskopik tadqiqotlar mitoxondriyaning ikki qobiq bilan о ’ralganligini k о ’rsatadi (l0-rasm, A). Tashqi membrananing qalinligi A B 10- rasm. (A) Mitoxondriyaning ultramikroskopik tuzilishi (sxema): 1– mitoxondriyaning tashqi membranasi; 2– mitoxondriyaning ichki membranasi; 3– membranalararo b о ’shliq; 4- kristalar; 5- ATF sintetaza malekulalarilar; 6- mtDNK; 7– ribosomalar; 8- mitoxondriya matriksi. (B) Mitoxondriya ichki membranasi tuzilishi (sxema): 1– tashqi membrana; 2 – ichki membrana – kristalar; 3 – elementar tanacha; 4– membranalararo b о ’shliq; 5 – matriks.

taxminan 6 nm b о ’lib, shu organoidning о ’tkazuvchanlik xususiyatini belgilasa kerak. Ichki tarafda yotuvchi ichki mitoxondrial membrana tashqarisidagidan farqli о ’laroq, tekis b о ’lmay, о ’simta (krista)lar hosil qiladi (10- rasm, B). Bu membrananing ham qalinligi taxminan 6 nm. Ichki membranalar orasidagi b о ’shliq mayda donador moddalar bilan t о ’lgan b о ’lib, matriks deb ataladi. Mitoxondriya matriksida elektron zich (t о ’q) granulalar b о ’lib, ularning zichligi Ca + 2 va Mg +2 ionlariga bog’liq. Mitoxondriya kristalari organoid matriksini butunlay ajratmaydi va shuning uchun ham matriks yaxlit b о ’ladi. Mitoxondriya membranalari murakkab tuzilishga ega b о ’lib, ikkita tashqi elektron zich (t о ’q) qavatlardan va о ’rta och qavatdan tuzilgan. Har xil tipdagi hujayralarda kristalar soni turlicha. Buyrak hujayralarida, skelet va yurak mushagida kristalar soni k о ’p va zich joylashgan. Jigar hujayralarnda, spermatidlarda esa kam va siyrak. Bir tipdagi hujayralarda ham mitoxondriya kristalarining soni har xil b о ’lishi mumkin(11-rasm). 11-rasm. Mitoxondriyani elektron mikroskopda k о ’rinishi.

S о ’nggi vaqtlarda mitoxondriyalar ichki membranasida zamburug’simon yana bir nozik komponent topilgan b о ’lib, u dumaloq zarracha (diametri 6–10 nm) va krista bilan tutashuvchi oyoqchadan (uzunligi 3–5 nm) iborat (10-rasm, b). Bunday «Elementar tanachalar» har xil tipdagi hujayra mitoxondriyalarida topilgan. Taxmin b о ’yicha ana shu zamburug’simon strukturalarda ATF sintezi bilan bog’liq b о ’lgan fermentlar joylashgan. Mitoxondriya kimyoviy tarkibining asosiy qismi proteindan (quruq og’irligining 65–70%), yog’dan (quruq og’irligining 23– 30%) iborat b о ’lib, fosfolipid, DNK, RNK, noorganik kationlar K + , Mg + , Fe +2 , Ca +2 va boshqa moddalar mavjud. Mitoxondriya asosiy funksiyasi ADF va noorganik fosfatdan ATF hosil qilishi hamda Krebs sikli oraliq moddalarining aerob y о ’l bilan oksidlanishini ta’minlashdir. ATF makroergik bog’larning energiyasi mexanik (mushaklarda), elektrik (bosh miya hujayralarida, nerv hujayralari о ’simtalarida, retseptorlarda va baliqning elektr organida), yorug’lik osmotik energiyalarga aylanishi mumkin. Mitoxondriya uzoq hayot kechirmaydi. Mitoxondriyaning biologik yarim hayot (bor mitoxondriya yarmining yangilanishi) davri k о ’p hujayralarda 9,6–10,3 kunga teng (buyrak hujayrasida esa 12,4 kun). Mitoxondriya kurtak otish y о ’li bilan yoki k о ’ndalangiga ikkiga b о ’linishi natijasida k о ’payadi. Mitoxondriyaning о ’sishi va b о ’linishi davrida mitoxondriya ichidagi sintetik protsesslar mitoxondriya lipoproteid membranasini va asosiy fermentlarini hosil qiladi, ba’zi bir enzimlar esa (masalan, sitoxrom C) ribosomalarda sintez b о ’lib mitoxondriyalarga keltiriladi. Hujayraning funksional aktivligi oshsa, masalan, buyrakning kompensator gipertrofiyasida, mitoxondriya yiriklashadi va matriksni zich joylashgan kristalar t о ’ldirib turadi. Oxirgi yillarda о ’tkazilayotgan tadqiqotlar mitoxondriyalarning har xil ta’sirlarga nospetsifik ravishda bir xil shishish bilan javob berishini k о ’rsatdi. Bunda mitoxondriya kengayadi, kristalar kattalashadi va kamayadi. Mitoxondriyaning ultramikroskopik tuzilishi, hajmi, oksidlanish fermentlarining aktivligi о ’rganilganda mitoxondriya shishishi natijasida nafas olish fermentlarining о ’zgarishi, ya’ni mitoxondriya shishishiga sababchi faktorlar

mitoxondriyaning oksidlanish-qaytarilish fermentlarining aktivligini susaytirib yuborishi qayd qilingan. Endoplazmatik t о ’r. Endoplazmatik t о ’r yoki retikulum elektron mikroskop ostida 50-yillarda ochilgan organoid b о ’lib, uning tuzilishini о ’rganish elektron mikroskopik texnikaning taraqqiyoti bilan birga rivojlandi. Endoplazmatik t о ’r membranasida ribosomalar b о ’lishiga qarab donador va donasiz endoplazmatik t о ’r farq qilinadi (12-rasm). Donador endoplazmatik t о ’r membranasining tashqi qismida ribosomalar b о ’ladi. Endoplazmatik t о ’r hujayra ichi kanalchalar sistemasidan, vakuolalar va sisternalardan tashkil topgan b о ’lib, devori elementar biologik membrana bilan о ’ralgan. Kanalchalar, sisternalar va vakuolalar о ’zaro birlashib, murakkab t о ’r sistemasini hosil qiladi. Endoplazmatik t о ’r b о ’shlig’i gomogen kam elektron zichlikdagi modda tutadi. Endoplazmatik t о ’r yetilgan eritrotsitlardan tashqari hamma hayvon hujayralarida topilgan. Endoplazmatik turning tuzilishi takomil darajasi turlicha b о ’lgan hujayralarda har xil b о ’ladi. Yog’ bezlarining kam differensiallashgan bazal hujayralarida endoplazmatik t о ’r yomon rivojlangan b о ’lib, markazda yotuvchi yetilgan hujayralarda esa endoplazmatik t о ’r yaxshi rivojlangan. Donador endoplazmatik t о ’r oqsil sintezlovchi sekretor hujayralarda, masalan, me’da osti bezining atsinar hujayralarida, jigar hujayralarida, plazmatik hujayralarda va boshqa hujayralarda yaxshi rivojlangan.

A B 12-rasm. A –Endoplazmatik t о ’r (sxema). B –Donador endoplazmatik t о ’rning elektron mikroskopda k о ’rinishi: 1–donador endoplazmatik t о ’r; 2– silliq endoplazmatik t о ’r; 3– ribossomalar, 4–membrana; 4–endoplazmatik t о ’r b о ’shlig’i. Endoplazmatik t о ’rning shakli va yaxshi rivojlanganligi hujayraning funksional holatiga qarab ham о ’zgarib turadi. Bez hujayralarida endoplazmatik t о ’r sisternalarining formasi va zichligi ham sekretsiya davriga qarab о ’zgaradi. Har xil hujayralarda endoplazmatik t о ’r b о ’shliqlari va ular membranalarining zichligi ham bir emas. Endoplazmatik t о ’r membranasining qalinligi 4 dan 7,5 nm gacha b о ’ladi. Sisternaning ichki b о ’shliqlarining ham о ’lchamlari farq qilinadi. 70 nm dan (kanalcha)–500 nm gacha (sisterna). Endoplazmatik t о ’r shakli va о ’lchamlarining turli xilda b о ’lishi bu sistemaning yuqori funksional о ’zgaruvchanligi bilan ifodalanadi, Masalan, me’da osti bezining atsinar hujayralarining endoplazmatik t о ’r membranalarining qalinligi ochlikda 6– 7 nm, kanalchalar esa zich joylashib oraliq masofa 100 nm ga teng b о ’ladi. Ovqat qabul qilingach bir soatdan s о ’ng membranalar ingichkalashadi (5 nm), kanalchalar kengligi esa bir necha marta oshadi (100–700 nm), ular orasidagi masofa esa ikki marta kengayadi. Donador endoplazmatik t о ’r membranalarining tashqi tomonida ribonukleoproteid donachalari – RNK donachalari joylashadi. Endoplazmatik t о ’r membranasida joylashgan RNK donachalari hujayraning bazofil qismlarini belgilaydi. Ribonukleoproteid donachalari membrananing tashqi tomonida joylashib, rozetka yoki aylanma shaklida t о ’planmalar hosil qiladi. RNK donachalari sitoplazmatik t о ’rda hamma vaqt b о ’lmagani uchun, yuqorida qayd etganimizdek, endoplazmatik t о ’rning granullyar va agranullyar turlari farq qilinadi. Bir qator olimlar endoplazmatik t о ’rning kanalchalari va sisternalar sistemasi hujayra qobig’i hamda perinuklear b о ’shliq bilan bog’liq deb fikr yuritadilar. Shuning bilan birga, u endoplazmatik t о ’rning Golji kompleksi sohasidagi sisternalar bilan ham aloqada b о ’ladi. Ba’zi bir hujayralarda endoplazmatik t о ’r membranalari qalpoqcha singari mitoxondriyani о ’rab turadi. Shunday qilib, endoplazmatik t о ’rni plazmatik qobiq, yadro va hujayra

organoidlari bilan bog’liq b о ’lgan yagona sirkulyar sistema deb ta’riflasa b о ’ladi. Endoplazmatik t о ’rning plazmatik qobiq bilan aloqasi borligi kam kuzatilgan. Endoplazmatik t о ’r bilan Golji kompleksi orasida aloqa ham doimiy b о ’lmay, balki dinamik aloqadan iboratdir. Hozirgi vaqtda granulyar endoplazmatik t о ’rning oqsil va ferment sintezidagi roli hamma olimlar tomonidan tan olinadi. Granulyar endoplazmatik t о ’r oqsil ishlab chiqaruvchi (oqsil bezlari) hujayralarda yaxshi rivojlangan. Nooqsil (oqsil b о ’lmagan) sekret mahsulotlari hosil qiluvchi hujayralar (me’daning qoplama hujayralar, buyrak usti bezining xromofil hujayralari va boshqalar) da silliq endoplazmatik t о ’r yaxshi rivojlangan. Dengiz ch о ’chqasining me’da osti bezining atsinar hujayralari stimulyatsiya qilinganda (och qolgan hayvonni boqqandan s о ’ng 1–3 soat keyin donador setoplazmatik t о ’rning о ’zgarishi kuzatilgan (bu sistemaning b о ’shliqlari kengayadi va sisternalar ichida katta b о ’lmagan «intersisternal» donachalar topiladi. Bu donachalar mayda b о ’lib, tuzilishi b о ’yicha zimogen granullalarni eslatadi). Elektron mikroskopik radioavtografiya bilan olingan dalillar ham radioaktiv N 3 – leysin aminokislotasining ma’lum bir tartibda hujayraga kirishini k о ’rsatdi. Izotop kiritilganda 4–5 min. о ’tgach granulyar endoplazmatik t о ’rda, 20 min dan s о ’ng Golji kompleksida, 4 soatdan s о ’ng esa zimogen granulalarida leysin borligi kuzatiladi. Shunday qilib, keltirilgan dalillar hujayra ichidagi oqsil sintezida quyidagi bosqichlarni ajratishga imkon beradi: 1) hujayraga tushgan aminokislotalarning RNK donachalariga о ’tishi va bu strukturada oqsil sintezlanishi, 2) oqsilning endoplazmatik t о ’r membranalaridan о ’tishi (va kanalcha ichida «intersisternal» granulalarning hosil b о ’lishi), 3) granulalarning endoplazmatik t о ’r orqali Golji kompleksiga о ’tishi va u yerda granulalar kondensiyasi hamda zimogen donalarning shakllanishi. Bu batartib sistema Xirsh tomonidan «hujayra ichki konveyeri» deb nomlangan. Agar bu «konveyer»da Golji kompleksiga « о ’rovchi sex» о ’rni berilsa, endoplazmatik t о ’r «kimyoviy sexdir». Lekin hujayra ichidagi «konveyer»da endoplazmatik t о ’r va Golji kompleksidan tashqari hujayraning

boshqa komponentlari va ayniqsa, yadro (informatsion RNKning sitoplazmaga о ’tishi, oqsil sistezining kontrol qilinishi) va mitoxondriyaning (oqsil sintezini energiya bilan ta’minlash) roli katta. Silliq endoplazmatik t о ’r esa, k о ’pgina olimlarning fikri, boshqa – metabolik protsesslarda, birinchi galda hujayradagi lipid va glikogenning sintezida, agregatsiyasida va transportida ishtirok etadi. Silliq endoplazmatik t о ’r asosan yog’ (yog’ bezlari hujayralari, buyrak usti bezi, urug’donning interstitsial hujayralari) va karbonsuvlarning sintezida ishtirok etadi. Silliq endoplazmatik t о ’r glikogenning parchalanishida ham ishtirok etadi. Endoplazmatik t о ’rning kelib chiqishi va t о ’planish y о ’llari ham yetarli ma’lum emas edi. K о ’pgina sitologlar uni hujayra qobig’idan va mavjud sitoplazmatik t о ’rdan kelib chiqishini aytdilar. Hujayra qobig’ining divertikula va pinotsitoz pufakchalari sitoplazmatik t о ’rning membranalari bilan birlashib sitoplazmatik t о ’r sistemasini t о ’ldiradi. Sitoplazmatik t о ’r yadro qobig’i hisobiga tiklanadi, degan fikr ham bor. Tadqiqotchilar fikricha, takomillashish vaqtida yangi membrana materiallari donador endoplazmatik t о ’rda hosil b о ’lib, u keyinchalik silliq sitoplazmatik t о ’rga о ’tadi. Ribosomalar . Ribosoma donalari (Palade donalari, ribonukleoproteid donalari) sitoplazmatik t о ’r komponentlaridan biri b о ’lib, zich dumaloq shakldagi diametri 15–30 nm keladigan donalardan iborat (13-rasm). Ribosomalar yadro qobig’ining tashqi membranasida ham 13-rasm. Ribosomaning tuzilishi (sxema): 1- kichik subbirlik: 2 – informatsion RNK; 3– transport RNK; 4– aminokislota; 5–katta subbirlik; 6– endoplazmatik t о ’r membranasi; 7–sintezlanayotgan polipeptid bog’. yotadi. Membranalar bilan birikmagan sitoplazmada erkin yotuvchi ribosomalar ham k о ’p uchraydi. Membrana bilan bog’liq b о ’lgan

ribosomalar erkin ribosomaga nisbatan radioaktiv aminokislotalarni k о ’proq qabul qiladi. Ribosomalarda magniy va kalsiy b о ’ladi. Hayvon, о ’simlik hujayralaridan va mikroorganizmlardan ajratib olingan ribosomalar kimyoviy tarkibi, molekulyar og’irligi hamda sedimentatsiya konstantasi bilan bir-biriga yaqin. Ribosomalar oddiy va bir xil tipdagi moddadan tuzilganga о ’xshasa ham haqiqatda ular mayda subbirliklardan, iborat (13-rasm). Masalan, sedimentatsiya konstantasi 70S b о ’lgan ichak ribosomalari 50s va 30s lik 2 subbirlikdan tashkil topgan. Subbirliklar orasida yoriq k о ’rinadi. Har bir subbirlik bitta yuqori polimer ribosomal RNK molekulasini va oqsilni tutuvchi ribonukleoproteid moddadir. Ribosomalarda yadrodan informatsion RNK (i-RNK) orqali berilgan genetik axborotga qarab aktiv aminokislotalar kondensatsiyasi hamda ularning polipeptid bog’iga terilib, oqsilning sintezi r о ’y beradi. Ayrim oqsillar sintezi alohida ajratib olingan ribosomalarda ham topilgan. Matritsa rolini i-RNK bajarib, u ribosomalarga о ’tadi. Ribosoma yuzasida transport RNK (t-RNK) va aminokislotalar kompleksi bilan i-RNK ning komplementar nukleotidlari о ’zaro ta’sir qiladi. Ba’zi bir olimlarning fikriga k о ’ra oqsil sintezi yakka ribosomalarda bormasdan, ularning bir t о ’dasida – poliribosoma yoki polisomalarda boradi. Polisomalar 5–70 ta ribosomalardan iborat b о ’lib, ular о ’zaro diametri 1 – 1,5 nm keladigan nozik ipchalar bilan birlashadi va bir-biridan 5–15 nm masofada yotadi. Ribosoma polipeptid zanjirni hosil qilib oqsilni о ’zida ajratadi va i-RNK bog’lamidan tushib qoladi. K о ’pchilik mualliflar zamonaviy dalillarga asoslanib ribosomalar yadroda, yadrochada sintez b о ’ladi, RNK donachalari holida sitoplazmaga о ’tishini qayd qiladilar. Golji apparati. 1898 yilda Kamillo Golji kumush tuzi bilan b о ’yash usulini ishlatib, nerv hujayralarida t о ’rsimon tuzilmani k о ’rdi (14-rasm,a). Bu tuzilmani u ichki t о ’rsimon apparat nomi bilan atadi.

Golji kompleksini tirik hujayrada о ’rganish qiyin. Chunki, Golji kompleksining nur sindirish k о ’rsatkichi sitoplazmanikiga yaqin turadi. Shu tufayli uzoq yillar davomida bir-biriga zid b о ’lgan ilmiy ishlar paydo b о ’lib, ularning k о ’pchiligi hozirgi vaqtda deyarli eskirib qoldi. Elektron mikroskopni q о ’llash Golji plastinkasimon kompleksining tuzilishi t о ’g’risida aniqroq tushuncha hosil qildi. Golji kompleksi asosan hujayra ichidagi membranalardan iborat b о ’lib, sitoplazmatik vakuolalar sistemasini differensiallashgan qismidir. Golji kompleksining tuzilishi о ’zgaruvchan. Birinchi marta yadro atrofida yotuvchi murakkab t о ’r sifatida ta’riflangan bu tuzilma ba’zan yadro atrofida yotuvchi tasma yoki yadro ustida yotuvchi qalpoqcha holida k о ’rinadi. Hamma hollarda ham Golji kompleksi t о ’rsimon tuzilmadir. Golji kompleksining bunday joylashishi va tuzilishi organoidning birdan-bir va tipik belgisi deb hisoblanadi. Keyingi yillarda Golji kompleksini yuqorida qayd qilingan joylashishidan tashqari, doira, о ’roqsimon va tayoqchasimon (diktiosomalar yoki Golji tanachalari) shaklida joylashishi aniqlangan. Golji kompleksining shakli turli hujayralarda farqlanishdan tashqari, bir hujayraning funksional holatiga qarab ham о ’zgarib turadi. T о ’rsimon struktura kattalashishi yoki kichiklashishi mumkin. Elektron mikroskopik tadqiqotlar Golji kompleksi uch xil qismdan tashkil topganligini k о ’rsatadi (14-rasm). A 14-rasm. Golji kompleksining elektron mikroskopda kо’rinishi (A) va ultramikroskopik tuzilishi (sxema) (B): 1- pufakcha; 2- membrana bilan о’ralgan yassi sisternalar; 3- naychalar. B

1. Yassi sisternalar sistemasi – silliq membranalar (lamella) bilan chegaralangan. Yassi sisternalar k о ’pincha 5–8 ta b о ’lib, bir-biriga yaqin yotadi. Sisternaning soni, uzunligi va ularning о ’zaro masofasi turli hujayralarda bir-biridai farq qiladi. Yaqin sisternalar orasidagi masofa 14–15 nm dan k о ’p emas. Har bir sisterna ichidagi b о ’shliq esa 9–25 nm va undan k о ’pdir. Membranalarning qalinligi 7–8 mm. 2. Mayda mikropufakchalar – sisternalar oxirida joylashadi. Mikropufakchalarning diametri 30–50 nm dan katta emas. 3. Yirik vakuolalar. Bular ham sisternalar va mikropufakchalar singari membranalar bilan о ’ralgan. Vakuolalar kattaligi 0,2–0,8 mkm va k о ’pincha ular yassi sisterna bog’lamlarining о ’rta qismida yotadi. Golji kompleksi membranalari ham boshqa organoidlar va hujayra membranalari singari oddiy biologik membranadan iborat. Golji kompleksining har xil qismlari о ’zaro bog’liq b о ’lib, bir-biridan hosil b о ’lishi mumkin. Masalan, yirik vakuolalar sisternalarning kengaymalaridan hosil b о ’lgan. Umurtqali hayvonlarning turli hujayralarida Golji kompleksi bir xil taraqqiy etmaydi. Golji kompleksi k о ’pincha ishlamayotgan, differensiallashmagan hujayralarda kuchsiz rivojlangan. Golji kompleksining ayrim qismlari assit о ’simta hujayralarida reduksiyaga uchraydi. Golji kompleksi hujayraning funksional holatiga qarab о ’zgarishga uchrab turadi. Golji kompleksining joylashishi har xil hujayralarda о ’ziga xos b о ’ladi. U yadro atrofida yoki hujayra markazi atrofida joylashadi. Qutbli differensiyalashgan epiteliy hujayralarida Golji kompleksi yadro ustida, ba’zan esa ba’zal qismda yotadi. Golji kompleksini differensial sentrifugalash orqali ajratib olish qiyin b о ’lganligi uchun uning biokimyoviy tarkibi yaxshi о ’rganilmagan. Umurtqali hayvonlar Golji kompleksida k о ’p miqdorda yog’, lipoproteid, fosfolipid bor. Golji kompleksida tiamin pirofosfatazaning yuqori aktivligi mavjud. Undan tashqari, kislotali va ishqoriy fosfataza, nukleotiddifosfataza fermentlari borligi aniqlangan.

K о ’pgina tadqiqotlar natijasida Golji kompleksi faoliyatining sekretsiya jarayoni bilan bog’liqligi aniqlangan. Klassik sitologiya usullari bilan tekshirilganda sekret granulalari Golji kompleksi zonasida joylashishi ma’lum b о ’ldi. Sekretor granulalarning Golji kompleksi bilan bog’liqligi qadahsimon hujayralarda, me’da osti bezining atsinar hujayralarida va shilliq ishlovchi hujayralarda yaqqol tasdiqlangan. Hujayradagi birlamchi sekret mahsuloti birinchi galda Golji kompleksining sisterna mikropufakchalariga, s о ’ng esa vakuolalarga о ’tadi. Golji kompleksining vakuolalari hujayra yuzasiga qarab harakat qiladi va vakuola pardasi hujayra membranasi bilan birlashib, sekret tashqariga quyiladi. Me’da osti bezining atsinar hujayralari pilokarpin yoki ovqat berish y о ’li bilan stimullashtirilganda Golji kompleksining vakuolyar komponentlari va zimogen granulalari hosil b о ’lishi tezlashadi. Oxirgi vaqtlarda Golji kompleksining glikoproteidlar sintezida ishtirok etishi t о ’g’risida ma’lumotlar bor. Glikoproteidlar hosil b о ’lishida qatnashadigan N 3 – glyukoza Golji kompleksiga yig’iladi (15-rasm). Ribosomalarda sintez b о ’lgan oqsil ham shu yerga kelib karbonsuvlar bilan q о ’sqiladi va glikoproteid hosil b о ’ladi. Golji kompleksining yog’ s о ’rilishida ishtiroki t о ’g’risida ham dalillar bor. Hayvonga yog’ berilgandan s о ’ng 40–75 min. о ’tgach, k о ’pgina mayda lipoid tomchilari ichak prizmatik epiteliysi Golji kompleksining kengaygan sisternalarida va vakuolalarida yig’iladi. Shunday qilib, bu organoid yog’ s о ’rilishida ham ishtirok etadi. Lizosomalar. Differensial sentrifugalash metodi bilan mitoxondriya va mikrosomalar orasida alohida zarrachalar va ularning t о ’plamlari tafovut qilinadi. Bu zarrachalar – belgiyalik bioximik De Dyuv tomonidan ochilgan b о ’lib lizosoma (yunon, lisis – eritish, soma – tana) deb ataladi. Ular kislotali sharoitda ta’sir etuvchi gidrolitik fermentlarga boy. Lizosomalar sutemizuvchilarda, qushlar, Amfibiyaalarda va boshqa hayvon va odam organizmi hujayralarida topilgan. Elektron mikroskop ostida zarrachalar kattaligi о ’rtacha – 0,4 mkm b о ’lib, dumaloq shaklga ega. Bu tanachalar bir konturli, qalinligi 8 nm keladigan qobiq

bilan о ’ralgan. Lizosomalar moddasi turli xil tabiatli b о ’lib, k о ’pincha, qoramtir k о ’rinishga ega. Lizosomalar qobig’i buzilganda gidrolitik fermentlar ajraladi. Lizosomalarda hozirgi davrgacha 40 dan ortiq ferment (kislotali fosfataza, kislotali ribonukleaza, arilsulfataza, beta-glyukuronidaza, beta-galaktozidaza, katepsin va boshqalar) aniqlangan. Lekin lizosomalarda lipidlarni (xususan, fosfolipidni) erituvchi fermentlar b о ’lmaydi. Shuning uchun lizosomalarda parchalangan moddalardan (fosfolipidlardan) tashkil topgan miyelinsimon struktura qoladi. Lizosomalarning asosiy fiziologik faoliyati uning hujayra ichida moddalarni hazm qilishdagi rolidir. Bu xulosa fagotsitoz qiluvchi hujayralarda lizosomalarning k о ’p b о ’lishi bilan tasdiqlanadi. Birlamchi va ikkilamchi lizosomalar farqlanadi. Birlamchi lizosomalarga Golji kompleksi atrofida joylashuvchi va kislotali gidrolizlarga m о ’l-mayda vezikulalar (yig’uvchi granula) kiradi. Birlamchi lizosomalar ichida hali hech qanday parchalanayotgan moddalar y о ’q. Ikkilamchi lizosomalar fagotsitoz va pinotsitoz jarayonida hujayraga tushgan moddalarning birlamchi lizosomalar bilan birlashuvi natijasida hosil b о ’luvchi lizosomalardir (15-rasm). 15-rasm. Hujayra ichida modda parchalanishiniig ultramikroskopik sxemasi: 1– fagotsitozlanuvchi tana; 2–hazm vakuolasi; 3 – birlamchi lizosoma; 4– endotsitoz; 5,6–ikkilamchi lizosoma; 7–tashqariga chiqarilgan tanachalar; 8–Golji apparat sisternalari; 9– Golji apparati vakuollari; 10- mikropufakchalar; 11- hujayra membranasi. Ikkilamchi lizosomalarning ikki turi farqlanadi:

a) fagolizosomalar yoki geterofagosomalar. Bu lizosomalar fagotsitoz jarayonida hujayraga tushgan moddalarni birlamchi lizosomalar bilan q о ’shilishidan hosil b о ’ladi; b) autofagosomalar birlamchi lizosomalarni nobud b о ’layotgan mitoxondriya, ribosoma, endoplazmatik t о ’r komponentlarini va ba’zi boshqa tuzilmalarni qamrab olishi hisobiga hosil b о ’ladi. Qoldiq tanachalar yoki telolizosomalar. Gidrolitik parchalanish natijasida ba’zi moddalar oxirigacha parchalanmaydi va lizosoma ichida parchalanmagan moddalar yig’iladi. Bu lizosomalarni qoldiq tanacha deb yuritiladi. Qoldiq tanachalar qavatli tuzilmalarni hosil qilishi mumkin. Ba’zan qoldiq tanacha ichida pigmentlar yig’ilishi mumkin. Qari odamlarda miya nerv hujayralarida, jigarda va mushak t о ’qimalarida qarilik pigmenti «lipofussin» t о ’planadi. Lizosomalarning hosil b о ’lishi Golji kompleksi bilan bog’liq. Birlamchi lizosomalar mayda pufakchalar yoki zich tanalar shaklida Golji sisternalari atrofida joylashadi. Kislotali fosfatazaning Golji kompleksida b о ’lishi lizosomalarning hosil b о ’lishida Golji kompleksining roli borligini k о ’rsatadi. Lizosoma fermentlari esa endoplazmatik t о ’rda sintez b о ’ladi. Lizosomalar takomilining boshqa manbai plazmatik membrana hisoblanadi. Bu membranadan pinotsitoz va hazm vakuolalari hosil b о ’ladi. Ana shu vakuolalar, birlamchi lizosomalar bilan birlashadi. Bu holatni hujayraga har xil yot moddalar – xren peroksidazasi, kolloid oltin va boshqa moddalar kiritilib tekshirilgan eksperimentlarda k о ’rish mumkin. Har xil patologik jarayonlarda lizosoma fermentlari sintezining buzilishi, birlamchi lizosomalar rivojlanishining kuchayishi yoki susayishi ular membranasining erishi va gidrolizlarning sitoplazmaga chiqishi kuzatiladi. Peroksisoma. Peroksisomalar bir qavatli membrana bilan о ’ralgan strukturalar b о ’lib, kattaligi 0,3– 1,5 mkm dir. Struktura markazida nukleoid joylashgan. Bu nukleoid bakteriyadagi nukleoidga va umuman yadro strukturalariga aloqador emas. Peroksisomalarda, xususan, jigar hujayrasi peroksisomalarida nukleoid sohasida kristallsimon strukturalar b о ’ladi. Bu strukturalar fibrilla va naychalardan tashkil topgan b о ’lib, uratoksidaza fermentini saqlaydi.

Peroksisomalar amyobada, tuban zamburug’larda (achitqida), о ’simliklarning ba’zi bir embrional t о ’qimalarida (endospermda), umurtqali hayvonlarda esa asosan jigar va buyragida topilgan. Kalamush jigarining har bir hujayrasida taxminan 70–100 peroksisoma bor. Peroksisomalar endoplazmatik t о ’r membranalari bilan yaqin aloqada b о ’ladi. Ehtimol, endoplazmatik tur kengaymalari sohasida peroksisomalar hosil b о ’ladi. О ’simlik hujayralarida bu organoid k о ’pincha mitoxondriya va plastidalarga yaqin yotadi. Dastlab peroksisomalar jigar va buyrak hujayralaridan ajratib olingan. Peroksisomalar fraksiyasida vodorod peroksidi metabolizmi bilan bog’liq fermentlar aniqlangan. Bular (oksidaza, uratoksidaza, a-aminokislota oksidazasi) yordamida N 2 0 2 va uni parchalaydigan katalaza hosil b о ’ladi. Jigar peroksisomalari oqsilining 40% katalazadan iborat. N 2 O 2 zaharli modda b о ’lgani uchun katalaza muhim himoya funksiyasini о ’taydi. Mikronaychalar elektron mikroskop ostida glyutaraldegid bilan fiksatsiya qilingan kesmalarda shu asrning 60-yillarida topilgan. Mikronaychalar asosan oqsildan tashkil topgan b о ’lib, membrana tuzilishiga ega emas. Mikronaychalar aniq tuzilishga ega b о ’lgani uchun ularni hujayraning boshqa komponentlaridan ajratish oson. U eukariotik hujayralarning hammasida b о ’lib, bakteriyalar va boshqa prokariotik hujayralarda uchramaydi. Mikronaychalar sitoplazmaning muvaqqat tuzilmalarini (b о ’linish dukini) hosil qilishi mumkin. Mikronaychalar – sentriola, bazal tanacha, xivchin va kiprikchalarning asosiy struktur birligi hisoblanadi. Mikronaycha (16-rasm) t о ’g’ri, shoxlanmaydigan ichi b о ’sh silindrdir. Uning tashqi diametri 24 nm, ichki diametri 15 nm b о ’lib, devor qalinligi 5 nm ga teng. Mikronaychada devori zich joylashgan kattaligi 5 nm b о ’lgan subbirliklardan tashkil topgan (16-rasm) Elektron mikroskop ostida, k о ’ndalang kesmalarda asosan 13 subbirlik farqlanadi. Turli

hujayralardan (sodda hayvonlarning kiprikchalaridan, nerv t о ’qimasi hujayralaridan, b о ’linish dukidan) ajratib olingan mikronaychalarning kimyoviy tuzilishi bir xil. Mikronaychalar о ’zi uchun harakterli b о ’lgan oqsil – tubulinlardan tuzilgan. Tubulinlar ba’zi bir alkaloidlar (kolxitsin, vinoplastin) bilan birikish qobiliyatiga ega. 16-rasm. Mikronaychalarning tuzilishi (sxema). 1-mikronaycha devorlarini hosil qiluvchi subbirliklar joylashishi. 2– mikronaychaning k о ’ndalang kesimi. 3–kiprikcha va xivchinlarda mikronaychaning joylashishi. Tozalangan tubulinlar GTF (guanintrifosfat) va Mg ++ bor muhitda mikronaychalar hosil qiladi. Kolxitsin esa mikronaychalar hosil b о ’lishiga t о ’sqinlik qiladi yoki mikronaychalarni parchalab yuboradi. Sitoplazmatik mikronaychalar past haroratda (0°) depolimerizatsiyaga uchraydi. Turli mualliflar mikronaychalar b о ’linish dukini hosil qilishi, hujayrada tayanch funksiyasini bajarishi yoki hujayra ichida moddalar tashilishida ishtirok etishini e’tirof etadilar. Hujayra markazi, sentrosoma. Hozirgi vaqtda hujayra markazi deb nomlanuvchi tuzilmani 1875-yili Gertvig ochgan. Hujayra markazi deb, u b о ’linish dukining ustki qismidagi tuzilmani atagan. Hujayra markazi hamma hayvon hujayralarida topilgan b о ’lib, faqatgina tuxum hujayrasida yetilish davrida y о ’qoladi.

Turli hujayralar Geydengayn temir gematoksilini bilan b о ’yalganda sentrosoma ikkita sentrioladan iborat ekanligi k о ’riladi. Sentriolalar sferik massa markazida joylashib, bu massa sentroplazma yoki sentrosfera deb ataladi. Sentriolalar zich donachalar (kattaligi 0,2–0,8 mkm) holida k о ’rinib, о ’zaro ingichka tortma – sentrodesmoza bilan bog’langan. Interfaza holatidagi hujayralarda hujayra markazi ikkita sentrioladan (diplosomadan) iborat. B о ’linish davrida esa uning tuzilishi murakkablashib, atrofida nurafshon zona-astrosfera hosil b о ’ladi. Hujayra markazining tuzilishi t о ’g’risidagi asosiy ma’lumotlar elektron mikroskopik tadqiqotlar natijasi t о ’laroq olingan. Sentriola silindrsimon tanacha b о ’lib, uzunligi 0,3–0,6 mkm, diametri 0,1–0,15 mkm (17-rasm, a). Tanachaning devori bir-biriga parallel yotgan naychalardan tashkil topgan b о ’lib, tanachaning ichi b о ’sh. Naychalar hamma hujayralarda bir xil b о ’lib, bir-biridan gomogen, zich oraliq modda bilan ajralib turuvchi 9 ta guruh b о ’lib joylashadi. (17-rasm, b). Har bir guruh 3 ta mikronaychadan tashkil topgan b о ’lib, ularni triplet deb yuritiladi. Tripletning birinchi mikronaychasi (A-mikronaycha) diametri 25 nm, devor qalinligi 5 nm b о ’lib, 13 globulyar subbirlikdan tuzilgan. Har bir triplet uzunligi sentriola uzunligiga teng. Ikkinchi va uchinchi B va S mikronaychalar A mikronaychadan farq qilib, ularning devori 13 emas, balki 11 globulyar subbirlikdan tashkil topgan. Uchala mikronaycha zich yotadi. Sentriolada mikronaychadan tashqari yana q о ’shimcha tuzilmalar bor. A mikronaychadan ikki о ’siqcha (q о ’lcha) lar chiqib, ularning biri q о ’shni tripletning S mikronaychasiga, ikkinchisi esa sentriola markaziga y о ’nalgan. Sentriola silindrining markazida «arava g’ildiragi» singari tuzilma b о ’lib, « о ’q qism» va 9 ta spitsadan tashkil topgan. Spitsaning har biri tripletning A mikronaychasiga qarab y о ’nalgan. Sentriolalar juft b о ’lib, о ’zaro bir-biriga perpendikulyar joylashadi va bunday joylashishi sentriolalarning b о ’linishi vaqtida qutbga tortilganida ham saqlanadi. Sentriolalar о ’qi b о ’linish о ’qini belgilaydi. Elektron mikroskopik tekshirishlar sentriolalar atrofida diametri 70 nm li strukturalar – «satellitlar»

borligini k о ’rsatadi (17-rasm, v). Taxminlar b о ’yicha, «satellitlar» sentriolalar aktivligiga bog’liq b о ’lib, doimiy b о ’lmagan tuzilmadir. K о ’pgina tadqiqotchilar sentriolalarni bazal tanachalar bilan о ’xshashligi bor deb ta’riflashadi. Bazal tanachalar oddiy hayvonlarda va k о ’p hujayrali organizmlarda xivchin va kiprikchalarning hosil b о ’lishi bilan k о ’rinadi. Odam embrioni yuqori nafas y о ’llaridagi kiprikchalar prebazal tanachadan rivojlanadi. Spermatogenez davrida yadroga nisbatan distal joylashgan sentriola bazal tanachaga aylanib, undan esa spermatozoid dumi hosil b о ’ladi. A B S 17-rasm. Hujayra markazi. A–hujayra markazi (sentrosoma)ning elektron mikrofetogoammasi. 1–ona sentrol; 2 – qiz sentriol; 3 –sentriola satellitlari, 4–mikronaychalar. B – Sentriola va kiprikchalar k о ’ndalang kesmalarida tuzilmalarning joylashish sxemasi. a – sentriolaning proksimal qismidan kesma; b– sentriolaning distal qismidan kesma; s– kiprikcha kesmasi. 1- markaziy naycha (vtulka). 2–spitsalar: 3–q о ’lcha; 4– amorf modda; 5– kiprikchani о ’rab turuvchi plazmatik membrana; 6– kiprikchalar spitsalari; 7–kiprikchaning mufta bilan о ’ralgan markaziy mikronaychalari. A, B, S –mikronaychalar joylashishi sxemasi. V–Aksolot leykotsiti diplosomasining tuzilishi (sxema). 1–ona sentriol; 2–qiz sentriol; 3– satellit oyoqchasi; 4–satellit boshchasi; 5–mikronaychalarning birlashish joyi; 6–mikronaychalar.

Yuqorida keltirilgan dalillar asosida о ’tgan asr oxirida hujayra markazi, xivchin, kiprikchalar va bazal tanachalar bir xil tuzilmadan iborat degan fikr ilgari surildi. Elektron mikroskopik tekshirishlar sentriola va bazal tanachalarning ultrastrukturasi bir xil ekanligini tasdiqladi. Bazal tanachalar silindrsimon b о ’lib (uzunligi 0,5 mkm, diametri 0,1–0,2 mkm) sentriola singari 9 zich tuzilmadan iborat. Kiprikchalar hujayra sitoplazmasining ingichka silindrsimon о ’sig’i b о ’lib, diametri 200 nm ga teng. Bu о ’siq asosidan ustki qismigacha plazmatik membrana bilan qoplangan b о ’lib, kiprikcha markazida mikronaychalar sistemasi joylashadi. Kiprikchadagi mikronaychalar sistemasini aksonema deyiladi. Kiprikchalar aksonemasi bazal tanacha va sentriola mikronaychalar sistemasidan farqli ravishda 9 tripletdan iborat b о ’lmay, balki aksonema devorini hosil qiluvchi 9 juft periferik va 1 juft markaziy mikronaychadan iborat. Umuman kiprikchalar mikronaychalar sistemasini (9x2) + 2 deb yozish mumkin. Sentriolada esa bu sistema (9x3)+0 ga teng. Bazal tanacha va kiprikchalar aksonemasi uzviy bog’liq b о ’lib, ular bir-biriga davom etuvchi tuzilmani hosil qiladi. Bazal tanachaning A va V mikronaychalari aksonemaning A va V mikronaychalaridir. Hujayra markazi mitotik apparatni, shu jumladan, dukchani va yulduzchani hosil qilishda rol о ’ynaydi. Hozirgi vaqtda shunisi aniqki, mitozda qutblanish hujayra markazi tomonidan bajariladi. Qutblar hujayra markazlarining bir-biridan qochishi natijasida hosil b о ’lib, dukning va xromosomalarning joylashishini belgilaydi. Ba’zi tadqiqotchilar sentriola naychalari va duk fibrillalari diametrining bir xilligiga asoslanib, fibrillalar sentriola naychalaridan hosil b о ’ladi deb fikr yuritadilar. Sitoplazmaning fibrillyar tuzilmalari. Sitoplazmaning fibrillyar tuzilmalariga y о ’g’onligi 10 nm keladigan mikrofibrillalar va y о ’g’onligi 5–6 nm b о ’lgan mikrofilamentlar kiradi. Mikrofibrillalar (oraliq filamentlar) yoki tayanch fibrillalar hayvon hujayrasi uchun harakterli b о ’lib, u asosan epiteliy hujayralarida va ba’zan glial hujayralarda

uchraydi. Mikrofibrillalar oqsil tabiatlidir. Ular bir necha yuz fibrillalardan tashkil topgan tutamlar hosil qilishi mumkin, mikronaychalar singari tayanch funksiyasini о ’taydi. Mikrofilamentlar sitoplazmaning chetki yuzalarida tutamlar hosil qilib joylashadi. Ularni amyobalar psevdopodiylarida yoki harakatdagi fibroblastlarning о ’siqlarida k о ’rish mumkin. Oxirgi vaqtlarda mikrofilament tutamlarida mushak t о ’qimasining qisqaruvchi elementlaridagi singari aktin, miozin, tropomiozin, α aktinin topilgan. Mikrofilamentlar qisqarish vazifasini bajaradi. Maxsus organoidlar. K о ’pgina q о ’llanmalarda maxsus organoidlar ham farqlanadi. Maxsus organoidlar hamma hujayralar uchun taalluqli b о ’lmay, faqat ba’zi hujayralarda uchraydi. Ularga epiteliy hujayralaridagi tonofibrillalar, mushak hujayralaridagi yoki tolalardagi miofibrillalar va nerv hujayralaridagi neyrofibrillalar kiradi. Hozirgi vaqtda maxsus organoidlarni ajratishning hojati y о ’qdir. Chunki maxsus organoidlarni hosil qiluvchi tuzilmalar boshqa hujayralarda ham uchraydi. Epiteliy hujayralaridagi tonofibrillalar boshqa hujayralarda ham uchrovchi mikrofibrillalarning katta bir t о ’plamidir. Elektronmikroskop ostida ular nozik ipchalar shaklida b о ’lib, desmosomalarda tugaydi. Tonofibrillalar epiteliy, hujayrasining mustahkamligini belgilasa kerak. Miofibrillalar mushak t о ’qimasida uchrab, ular aktin, miozin, tropomiozin, α -aktinin kabi oqsillarni tutadi. Bu oqsillar boshqa hujayralarda ham topilgan. Mushak t о ’qimasida bu oqsillar juda k о ’p b о ’lib, tutamlar – miofibrillalarni hosil qiladi. Neyrofibrillalar nerv hujayralarida uchrab elektron mikroskopik tadqiqotlar neyrofibrillalarning nozik mikrofibrillalaridan tashkil topganligi va bu sohada mikronaychalar borligini k о ’rsatdi 2 . 2 Stephen R. Bolsover, Jeremy S. Hyams, Elizabeth A. Shephard, Hugh A. White, Claudia G. Wiedemann Cell Biology , A Short Course, Second edition, Printed in the United States of America- 2014. 381-389 бетлар .

Sitoplazma kiritmalari va gialoplazma Kiritmalar sitoplazmaning doimiy b о ’lmagan tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ular hujayra ichidagi modda almashinuvi, sekretsiya va pigment hosil qilish jarayonlari davomida va fagotsitoz yo’li bilan tashqi muhitdan hujayraga moddalar kirishidan hosil b о ’ladi. Mikroskop ostida kiritmalar har xil zichlikdagi granulalar yoki suyuq vakuolalar holida k о ’rinadi. Kiritmalarning kimyoviy tarkibi turlicha. Bir necha gruppa kiritmalar farqlanadi. 1. Trofik kiritmalar (yog’ tomchilari, oqsil granulalari, glikogen t о ’plamlari, vitaminlar va boshqalar). 2. Sekretor kiritmalar (zimogen granulalar va boshqalar). 3. Ekskretor kiritmalar ( о ’t kislotasi, mochevina va b.) 4. Pigment kiritmalar (gemoglobin, melanin, lipofussin va boshqalar). Oqsil kiritmalar kamda-kam uchraydi. Misol tariqasida ba’zi bir umurtqali hayvonlar jigaridagi oqsil donalarini hamda tuxum hujayrasidagi murakkab oqsil va fosfoproteid gruppalaridan tashkil topgan plastinkalar, donachalar, disklar, duksimon shakldagi k о ’pgina sariqlik donachalarini va boshqalarni k о ’rsatish mumkin. Elektron mikroskopda olingan ma’lumotlarga qaraganda sariqlik tanachalari kristalsimon strukturalar hosil qilgan donachalardan va tayoqchalardan (protein makromolekulalari) iborat. Sariqlik donachalari materiali ribosomalar ishtirokida donador endoplazmatik t о ’r sisternalarida hosil b о ’ladi. Yog’ kiritmalari tomchilar shaklida hujayralarda kam uchraydi (18-rasm). Ba’zi bir hujayralarda esa ancha k о ’p yig’iladi. Masalan, biriktiruvchi t о ’qimaning yog’ hujayralari sitoplazmasidagi gigant yog’ tomchilari bunga misol b о ’la oladi. Ingichka ichakda yog’ s о ’rilish davrida silindrsimon hujayralarda k о ’p miqdorda neytral yog’lar yig’iladi. Bundan tashqari, yog’ning t о ’planishi ba’zi bir organlarning qayta rivojlanishida (buqoq bezi, tuxumdonning sariq va atretik tanachalarida va boshqalarda) hamda patologik protsess natijasida (jigar hujayralari va yurak mushaklarining yog’ bilan t о ’yinishi – yog’ distrofiyasida)

kuzatiladi. Lipoid kiritmalar neytral yog’larga nisbatan murakkab kimyoviy tuzilishga ega b о ’lib, qiyin ekstraksiya qilinadi. Ular har xil t о ’qima hujayralarida uchraydi (masalan, buyrak usti bezining p о ’stloq qismida, oligodendrogliya hujayrasida va boshqalarda). Elektron mikroskopik tadqiqotlar lipid tomchilarini turli shakllarda b о ’linishini k о ’rsatdi. Ayniqsa, bachadon, buyrak usti bezi p о ’stlog’i qismida lipid kiritmalar turli morfologik k о ’rinishda b о ’lib, ular turli kimyoviy tarkibga egadir. Lipid kiritmalar endoplazmatik t о ’r elementlaridan va ribosomalardan keskin ajralib turadi. Bu kiritmalar agranulyar endoplazmatik t о ’r kanalchalarida va Golji apparati sisternalarida yig’ilishi kuzatilgan. Bu faktlar yuqorida keltirilgan organoidlarning lipid almashinuvidagi roliga misol b о ’ladi. 18-rasm. Jigar hujayralaridagi yog’ kiritma. 1–jigar hujayrasi; 2– kapillyar; 3– sitoplazmadagi yog’ tomchilari; 4–hujayra yadrosi.

19-rasm. Jigar hujayralaridagi glikogen kiritma.1- k о ’p burchakli jigar hujayralari; 2- glikogen donachalar; 3- yadro; 4- kapillyar. Glikogen kiritmalar jigar hujayrasi sitoplazmasida, k о ’ndalang targ’il mushak tolalarida oddiy mikroskop ostida yirik- yirik t о ’plamlar holida k о ’rinadi. Mushak tolalaridagi glikogen energiya manbai hisoblanadi. Nerv hujayralarida Nissl moddasiga yaqin yotuvchi glikogen ham energetik vazifani bajaradi. Adabiyotda turli patologik holatlarda glikogen miqdorining oshishini k о ’rsatuvchi dalillar k о ’p. Myuller tomonidan sekretor nerv kesilganda til va jag’ osti bezlarining chiqaruv paylari epiteliysida glikogenning mayda va yirik granulalarining yig’ilishi kuzatilgan. Muallif glikogenni mayda donalar shaklida sekretor va nay hujayralarining bazal qismida yetilishini ta’kidlaydi. Glikogenning nozik k о ’rinishi faqat oxirgi yillarda – elektron mikroskopik tekshirish usullarining takomillashtirish natijasidagina mumkin b о ’ldi. Elektron mikroskopik kuzatishlar shuni k о ’rsatdiki, glikogen hujayra sitoplazmasidagi mayda elektron zich granula b о ’lib, hujayra sitoplazmasidagina emas, hatto yadroda ham uchrashi (internuklear glikogen) mumkin ekan (19-rasm). Glikogen granulalarining yig’ilishi va parchalanishi agranulyar endoplazmatik tur va ehtimol Golji apparatida b о ’lishi mumkin. Hujayra va biriktiruvchi t о ’qimaning hujayra oraliq strukturalarining normal hayot kechirishi uchun zarur b о ’lgan vitamin S buyrak usti bezlarida, homilaning

nerv hujayrasida va boshqa organlarda maxsus usul bilan ishlanganidagina k о ’rinadi. Sekretor kiritmalar bez hujayrasiga xos b о ’lib, hujayradan chiqaruvchi va organizm normal hayot kechirishi uchun о ’ta ahamiyatga ega b о ’lgan moddalardan tashkil topgan. Bu kiritmalar turli kimyoviy tarkibga ega b о ’ladi. Sekretor granulalar gomogen moddadan tashkil topgan b о ’lib, lipoproteid membrana bilan о ’ralgan. Elektron mikroskop sekretor granulalar va vakuolalarning yetilishidagi sifat о ’zgarishlarini k о ’rishga imkon beradi. Elektron mikroskopik radioavtografiya yordamida Noytr va Leblond Golji kompleksida mukopolisaharid tipidagi moddalar sintez b о ’lishini k о ’rsatdi. Hozirgi davrda polisaharidlarning faqat Golji kompleksi komponentlarida sintez b о ’lishi va shakllanishi k о ’pchilik tomonidan tan olingan. Sekretning yetilish va chiqarilish davrida uning elektron zichligi о ’zgaradi. Bu о ’zgarishni sekretning shishishi yoki kondensatsiyalanishi bilan tushuntirish mumkin. Ekskretor kiritmalarga hujayradan chiqishi kerak b о ’lgan katabolitik moddalar (buyrak kanalchalari hujayrasidagi mochevina va boshqalar) kiradi. Pigment kiritmalar hayvon hujayralarida turli formalarda uchraydi. Qoramtir pigment melanin donalari yumaloq yoki tayoqchasimon shaklda b о ’lib, ularning kattaligi har xil umurtqali hayvon hujayralarida 0,1 dan 6 mkm gacha b о ’ladi (20rasm). Sitoplazmasida melanin granulalari 20-rasm. Melanotsitdagi pigment kritma. 1-yadro; 2–melanin donachalari.

k о ’p b о ’lgan hujayralar pigment hujayralari–melanotsitlar yoki melanoforlar nomini olgan. Ular asosan himoya funksiyasini о ’taydi. Ma’lumki, melanin tirozinning tirozinaza bilan oksidlanish mahsulotidir. Kimyoviy tarkibi jihatidan melanin adrenalinga va serotoninga yaqin turadi. Melanotsitlarni elektron mikroskop ostida о ’rganish melanin donachalarini 2 qismdan: protein tanachadan va k о ’pgina mayda osmiofil granulalardan tuzilganligini k о ’rsatdi. Ba’zi bir pigmentlar faqatgina hujayra nobud b о ’lgandan s о ’ng sitoplazmadan chiqadi va makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilinadi. Bunday pigmentlarga t о ’qimalarda k о ’p uchraydigan sariq va kulrang pigment – lipofussin kiradi. Uning granulalari k о ’proq nerv hujayralarida, miokard tolalarida (qarishning distrofik protsesslarida) uchraydi. Shuning uchun bu pigmentni qarish pigmenti deb ataladi. Bu pigment yana jigar, buyrak usti bezlari (p о ’stloq qismining t о ’rsimon zonasida), neyrogipofiz–pituitsit hujayralarida va boshqa a’zolarda uchraydi. Buqa mushagidan ajratib olingan lipofussin о ’rtacha elektron zich amorf tayanch qismdan va osmiofil donachalar yig’indisidan tashkil topganligi aniqlandi. Lipofussin granulalari lipoproteid tarkibiga ega. Oxirgi yillarda olib borilgan gistokimyoviy va biokimyoviy tadqiqotlar turli xil t о ’qimalardagi lipofussinda fosfolipid, kislotali fosfataza va nospetsifik esteraza borligini k о ’rsatdi. Lipofusin yaqin turuvchi pigmentlar sariq va qizil lipoxromlardir. Lipoxromlarning mayda tomchilari buyrak usti bezining p о ’stloq qismi t о ’rsimon zonasida, tuxumdon sariq tanachasining lyutein hujayrasida va urug’don interstitsial hujayralarida uchraydi. Shu guruh pigmentlariga k о ’z t о ’r pardasi hujayralari tarkibida uchrovchi retinin ham kiradi. Gemoglobin parchalanishining mahsulotlari (gemotoidin, gemosiderin, ferritin) fagotsitoz qiluvchi hujayralarda uchraydi. Gemosiderin va gemotoidin sariq va q о ’ng’ir rangga ega. Gemosiderin retikulyar hujayralar tomonidan fagotsitoz qilingan (nobud b о ’layotgan) eritrotsit gemoglobinidan hosil b о ’ladi. Shuning uchun retikulyar hujayra sitoplazmasida k о ’p miqdorda ferritin donachalarini k о ’rish mumkin. Eritroblastlar retikulyar hujayralarning ferritin saqlovchi qismini qamrab oladi. Ferritin eritroblastlar

mitoxondriyasiga kirib u yerda y о ’qoladi. Balki ferritin bu yerda transformatsiyaga uchrasa kerak, chunki hosil b о ’layotgan eritrotsit elektron mikroskopda k о ’rilganda gemoglobin tarkibida ferritin k о ’rinmaydi. Ba’zi bir hujayralar sitoplazmasida maxsus kiritmalar b о ’lab, ular hujayraning qaysi to’qimaga aloqadorligiga qarab ma’lum bir funksiyani bajaradi. Bu kiritmalarga qon donador leykotsitlari va siyrak biriktiruvchi t о ’qimaning semiz hujayralari ichidagi granulalar misol b о ’la oladi. Neytrofil leykotsitlarda granulalar dumaloq yoki oval shaklga ega. Uning kattaligi 0,02 mkm dan 0,5 mkm gacha. Bazafil leykotsitda granulalar yumaloq yoki yirikroq – 0,3 mkm gacha. Yirik eozinofil granulalar yumaloq yoki oval shaklda bulib, kattaligi 0,7 dan 1,3 mkm gacha. Elektron mikroskop ostida bunday granulalarning markaziy qismi kristalloid shakliga ega b о ’lib, konsentrik joylashgan, kattaligi 4,5 nm keladigan silindrlardan iborat. Gialoplazma (lat. hyaloplasrna – tiniq), asosiy plazma yoki matriks sitoplazmaning organoidlari va kiritmalarisiz asosiy qismi b о ’lib, u hujayraning asl ichki muhitidir. Elektron mikroskop ostida gialoplazma gomogen va mayda donador tuzilishga ega. Sigoplazmaning fizik-ximik xususiyatlarini о ’rganish gialoplazmaning murakkab kolloid sistema ekanligini tasdiqlandi. Gialoplazmada turli biopolimerlar: oqsil, nuklein kislota, polisaharidlar va boshqa moddalar b о ’ladi. Bu sistema zol (suyuq) holatdan gel holatiga yoki aksincha, gel holatdan zol holatga о ’tishi mumkin. Elektron mikroskopik tadqiqotlar gialoplazma tartibli joylashgan k о ’p tarkibli sistema ekanligini k о ’rsatdi. Gialoplazma tuzilmalarsiz modda k о ’rinsa ham unda fibrillyar, ipsimon oqsil molekulalar hosil b о ’lishi yoki parchalanishi mumkin. Masalan: oqsil tubulinlarning ayrim molekulalari gialoplazmada ma’lum sharoitda naysimon strukturaga aylanishi yoki parchalanishi aniqlangan. Gialoplazmada glikolitik fermentlar, karbonsuv metabolizmi fermentlari, oqsil va lipid metabolizmining fermentlari, RNK va turli ionlar uchraydi. Gialoplazma hujayraning turli tuzilmalarini о ’zaro bog’laydi. Hujayra uchun zarur b о ’lgan

moddalarning hammasi, xususan, aminokislotalar, yog’ kislotlari, nukleotidlar, karbonsuv, turli ionlar, ATF hujayraning turli tuzilmalariga gialoplazma orqali yetkazib beriladi. Hujayra yadrosi Yadro (yunon. karuon lat. nucleus) atamasi 1833-yilda Broun tarafidan kiritilgan b о ’lib, u о ’simlik hujayralaridagi sharsimon doimiy tuzilmalarni shu nom bilan atagan. Yadro hamma eukariot hujayralarida b о ’ladi. Yadro faqat eritrotsitlarda b о ’lmaydi. Eritrotsitlar – yuqori ixtisoslangan hujayra b о ’lib, differensirovka vaqtida о ’z yadrosini y о ’qotadi. Yadroning shakli hujayra shaklini qaytaradi, lekin not о ’g’ri formada ham b о ’lishi mumkin. Sharsimon, kubsimon va k о ’p qirrali hujayralarda yadro yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon, duksimon hujayralarda yadro uzun ellips, yassi hujayralarda esa duksimon b о ’ladi. Not о ’g’ri shakldagi yadrolarga ba’zi bir leykotsitlariing yadrosi misol b о ’ladi (taqasimon va parraksimon). Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayra) yoki ikkita (ikki yadroli hujayra) b о ’ladi. K о ’p yadroli hujayralar va simplastlar ham mavjuddir. Yadroning kattaligi turlicha b о ’lib, 4 mkm dan (spermatozoid) 40 mkm gacha (tuxum hujayra) boradi. Yadro о ’lchami sitoplazma о ’lchamiga k о ’pincha t о ’g’ri proporsional b о ’ladi. Yadro va sitoplazmaning hajm nisbati yadrositoplazma nisbati deb ataladi. Yadroning hujayrada joylashishi har xil b о ’lib, hujayraning faoliyati va shakliga bog’liq b о ’ladi. Bez hujayralarida yadro hujayraning bazal qismida joylashib, apikal qismi sekret bilan banddir. Differensiallashmagan hujayrada yadro geometrik markazda joylashadi. Yadro quyidagi asosiy struktur komponentlardan iborat (21, 22rasmlar).

21- rasm. Yadroning elektron mikroskopik tuzilishi (sxema). 1–yadro qobigi; 2–yadro teshiklari. 3–karioplazma; 4 –xromatin; 5– yadrocha; 6– interxromatin donachalar; 7 – perixromatin donachalar; 8 – spiral tanacha. 1. Yadro qobig’i. 2. Xromatin strukturalari (xromatin, xromosoma). 3. Bir yoki bir necha yadrocha. 4. Karioplazma (yadro shirasi). Yadroning asosiy komponent xromosomalar DNK dan iborat b о ’lib, о ’zida genetik informatsiyani saqlaydi. DNK dan tashqari hujayra yadrosida 3 xil: informatsion, ribosomal va transport RNK bor. Hujayra yadrosi tarkibida yana giston tipidagi oqsillar b о ’lib, DNK bilan tuzlar tipidagi birikmalar hosil qiladi. Shuning bilan birga nogiston tipidagi oqsillar ham mavjud. Yadroda bir qancha fermentlar – ATF-aza, glikolitik fermentlar bor, lekin oksidlanish fermentlari uchramaydi. Gistokimyoviy va biokimyoviy usullar orqali yadro oqsillar bilan lipoproteid va liponukleoproteidlar holida birikkan lipidlar topilgan. Ular yadro quruq og’irligining 10–20% ni tashkil qiladi. Yadroda kalsiy, magniy, natriy, fosfor, temir, rux, mis, kobalt va boshqa elementlar ham topilgan. Yadro qobig’i (kariolemma). Yadro qobig’ining mavjudligi oddiy (yorug’lik) mikroskop ostida k о ’rilgan edi. Elektron mikroskop yadro qobig’i murakkab tuzilishga egaligini k о ’rsatdi. U ikki membranadan tashkil topgan

bo’lib, har birining qalinligi 10 nm va aniq 3 qavatdan tuzilgan. Ichki va tashqi yadro qobig’i orasida 10–30 ba’zan 100 nm ga teng perinuklear b о ’shliq b о ’ladi (21,22rasmlarga). Yadroning tashqi qobig’i endoplazmatik t о ’r membranasiga о ’tadi. Yadro qobig’ining har bir membranasi boshqa hujayra membranalari singari oqsil va lipiddan tashkil topgan. Yadro qobig’ining о ’ziga xos xususiyati k о ’p miqdorda yadro teshiklarining b о ’lishidir. Teshiklarning diametri о ’rtacha 80–90 nm. Teshiklar atrofida yadro qobig’i membranalari о ’zaro birlashadi. Teshiklar murakkab tuzilishga ega b о ’lgan globulyar va fibrillyar tuzilmalar bilan t о ’lgan. Yadro teshiklari bilan bu tuzilmalarni q о ’shib yadro teshiklari kompleksi deb yuritiladi. Bu kompleks oktogonal tuzilishga ega b о ’ladi. Yadro teshigi devorini hosil qiluvchi yadro qobig’ida uch qator donachalar joylashadi. Har bir qatori 8 tadan donacha tutadi (23-rasm). Birinchi qator donachalar yadro shirasi tarafida, ikkinchisi sitoplazma tarafida, uchinchi 22- rasm. Yadro. Me’da osti bezi atsinar hujayrasi. Elektron mikrofotegramma. 1 – yadro; 2– yadrocha; 3– karioplazma; 4– euxrematin; 5–geteroxromatin, 6–donador endoplazmatik t о ’r . qator donachalar esa teshikning markazida yotadi. Donachalar kattaligi 25 nm ga teng. Bu donachalardan fibrillyar tortmalar chiqib teshik markazida

joylashgan markaziy granulaga kelib birlashadi. Bir yadroda taxminan 12000 teshik bor yoki 1 mm 2 ga 45 ta teshik t о ’g’ri keladi. Teshiklar soni hujayraning funksional aktivligiga bog’liq. Sitoplazma bilan yadro aloqasi oddiy emas. Hatto mayda ionlar K + , Na+, Sa ++ yadro qobig’idan erkin о ’tolmaydi. Na + , K + ionlarining miqdori b о ’yicha yadro hujayra oraliq moddasiga yaqin. Yadro qobig’ining endoplazmatik t о ’r membranalariga qadar davom etishi, yadro bilan sitoplazmaning о ’zaro ionlar bilan almashinishiga imkon yaratadi. Endoplazmatik t о ’rning ba’zi bir b о ’limlari plazmatik membrana bilan aloqa qiladi, degan dalillar ham bor. Shuning uchun b о ’lsa kerak, ba’zi bir b о ’yoq moddalari yadroga hujayrani b о ’yamasdan о ’ta oladi. 23-rasm. Yadro teshigining tuzilishi (sxema). 1-perinuklear b о ’shliq; 2–ichki yadro qobig’i; 3–tashqi yadro qobig’i; 4–periferik donachalar; 5 – markaziy donacha; 6 – donachalardan tarqaluvchi fibrillalar; 7– diafragma. Yadro qobig’ining о ’tkazuvchanligi tufayli nasl informatsiyasining yadrodan sitoplazmaga yuqori polimer RNK orqali о ’tishi t о ’g’risidagi zamonaviy bilimlar alohida ahamiyatga ega. Bir tomonidan, ionlarning mayda molekulalari uchun bu teshiklar о ’tib b о ’lmas chegara b о ’lsa, ikkinchi tarafdan, katta molekula informatsion RNK yadrodan sitoplazmaga о ’ta oladi. Sitoplazmadan yadroga

sitoplazmada sintezlanuvchi va yadroni energiya bilan ta’minlashda kerak b о ’lgan mononukleotid trifosfatning katta molekulalari о ’tadi. Aminokislotalar, purin va pirimidin asoslari, ATF yadroga aktiv transport y о ’li bilan о ’tadi. Ba’zan yadrodan sitoplazmaga yadro moddasining ajralib о ’tishi mumkin degan fikr bor. О ’z navbatida yadro qobig’ida botiqlar paydo b о ’lib, xuddi fagotsitoz kabi sitoplazma moddasini qamrab oladi. Yadro qobig’i endoplazmatik t о ’r hosil b о ’lishida ishtirok etadi, degan fikr ham bor. Profazada yadro qobig’i fragmentatsiyaga uchrab, donador endoplazmatik t о ’r bilan birlashadi. Telefazada esa qobiqlar qaytadan endoplazmatik t о ’r elementlaridan hosil b о ’ladi. Xromatin. Hujayraning genetik apparati – xromosoma interfaza davrida bir- biriga chirmashgan, nozik ipchalar shaklida ya’ni xromatin tarzida k о ’rinadi. Xromatin tarkibidagi DNK nukleogistonlar bilan birgalikda hosil qilgan nukleoproteid kompleksi turlicha b о ’ladi va natijada (har bir xromosomaga mos) getero va euxromatin hosil b о ’ladi. Geteroxromatin о ’ta spirallashib ketgan xromatin b о ’lib, elektron mikroskopda anchagina zich b о ’lib k о ’rinadi. Euxromatin esa elektron jihatdan och, mayda donador xromatin hisoblanadi. DNK va nukleogiston birgalikda DNK molekulasining spirallashishini va о ’ta buralib siqilishi –superspiralizatsiyasini ta’minlaydi. Superspiralizatsiya natijasida DNK dagi genetik informatsiya uchun faol b о ’lgan ochiq yuza (sayt) «berk» b о ’ladi va irsiy ma’lumot shu qismdan berilmay qoladi. О ’z navbatida hujayraning funksional holatiga qarab xromosomada geteroxromatin va euxromatin egallagan joylar о ’zgarib turadi. Hujayra faoliyatining jadallashishi ayrim, yadroning ba’zi geteroxromatinlarining euxromatinga aylanishi bilan yuzaga keladi. Bunday xromatin fakul’tativ geteroxromatindir. Euxromatinlashmaydigan xromatin esa konstitutiv geteroxromatin b о ’ladi. Hujayralar faoliyatining susayishi (inaktivatsiyasi) yadro xromatinining euxromatin egallagan joyini kamaytiradi, ya’ni euxromatin DNKsi sperilizatsiyasiga uchrab, geteroxromatinga aylanib boradi (eritrotsit hosil qiluvchi hujayralar qatori yadrosi faoliyatining s о ’nib borishida bu holat yaqqol k о ’rinadi).

Interfaza holatidagi genetik omil tuzilmalari b о ’linish boshlanishi bilan xromosomani shakllantiradi. Xromosoma, b о ’linishning metafazasida butunlay shakllanadi. Xromosomalarning shakli ulardagi sentromeraning (birlamchi belbog’) joylashishiga k о ’ra uch xil b о ’ladi: metatsentrik, submetatsentrik va akrotsentrik (24- rasm). Metatsentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning о ’rtasida joylashganligi uchun xromosomalar teng yelkali b о ’ladi. Submetatsentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning о ’rtasida joylashgan b о ’lmaydi, shuning uchun xromosoma yelkalarining uzunligi har xil b о ’ladi. 24- rasm. Xromosomaning tuzilishi. A- xromosoma xillari: 1- akrotsentrik; 2- submetatsentrik; 3- metatsentrik. B- xromosomani tuzilish sxemasi: a- tashqi k о ’rinishi; b- ichki tuzilishi: 1- birlamchi belbog’; 2- sentromera; 3- ikkilamchi belbog’; 4- y о ’ldosh; 5- xromonema. S- Xromosomaning ultramikroskomik tuzilish sxemasi: 1- euxromatin; 2- geteroxromatin; 3- birlamchi belbog’; 4- sentromera; 5- xromatida; 6- xromonema; 7- ikkilamchi belbog’; 8- yadrocha.

Akrotsentrik xromosomalarda sentromera xromosomaning oxirgi (telomera) qismiga yaqin joylashgan b о ’lib, xromosomaning bitta yelkasi juda uzun ikkinchi yelkasi esa juda kalta b о ’ladi. Shuning uchun bunday xromosomalar tayoqchasimon k о ’rinishda b о ’ladi. Sentromera yoki birlamchi belbog’ hujayraning b о ’linishi paytida xromosomalarning qutblarga tarqalishini ta’minlaydi. Axromatin ipchalari shu sentromeraga birlashadi va xromosomani qutblarga tortadi. Sentromerada DNK zanjirining burami ch о ’ziqroq b о ’lganligi uchun sentromerada xromosomaning boshqa joylarga qaraganda DNK miqdori kamroq, oqsil esa k о ’proq b о ’ladi. Shuning uchun DNK ga xos b о ’yoq bilan xromosomalarni b о ’yaganda sentromera qismi b о ’yalmasdan qoladi va buni mikroskopda aniq k о ’rish mumkin. Sentromerasidan ajralgan xromosoma qutblarga yetib bormasdan hujayraning navbatdagi b о ’linishida y о ’qolib ketadi. Odatda bitta xromosomada bitta sentromera b о ’ladi. Lekin ayrim (chuvalchang va hasharotlar) larining xromosomalari k о ’p sentromerali ham b о ’lishi mumkin. Xromosomada birlamchi belbog’ (sentromera)dan tashqari ikkilamchi belbog’ ham uchraydi. Ikkilamchi belbog’ga axromatin ipchalari birlashgan b о ’ladi. Shuning uchun u xromosomalarni qutblarga y о ’nalishini ta’minlaydi. Ikkilamchi belbog’ning ayrimlari yadrocha hosil qilishda qatnashadi, shuning uchun ular yadrocha hosil qiluvchilar deb ataladi. Ikkilamchi belbog’da yadrochadagi r– RNK sintezini va uning yetilishini boshqaruvchi genlar joylashgan. Ayrim xromosomalarda ikkilamchi belbog’ xromosoma telomerasiga uzoq joylashgan b о ’ladi. Bunday xromosomalarda ikkilamchi belbog’dagi DNK zanjirining о ’rami ancha uzun b о ’lganligi uchun ikkilamchi belbog’dan keyingi qismi, ya’ni telomerasi bor qismi xromosomadan ancha uzoqroqda joylashib y о ’ldosh hosil qiladi. Bu y о ’ldosh qism xromosomaga y о ’ldosh ipi bilan tutashib turadi. Odam xromosomalari orasida ham y о ’ldoshlari b о ’ladi. Telomera – xromosomaning oxirgi qismi b о ’lib, xromosomalarning mustaqilligini va butunligini ta’minlaydi. Xromosomaning uzilgan qismlari

birbirlari bilan osongina birlashishi mumkin. Lekin telomera qismlari bir-birlari bilan hech qachon birlasha olmaydi. Xromosomaning uzunligi b о ’yicha uning irsiy jihatdan faolligi bir xil emas. Xromosomalarni maxsus b о ’yoqlar bilan b о ’yalganda uning ayrim qismlari t о ’q b о ’yalib, boshqa qismlari esa och b о ’yaladi. Xromosomaning t о ’q b о ’yaluvchi qismi geteroxromatin, och b о ’yalgan qismi esa euxromatin hosil qiladi. Ma’lumki, bu ikki qismning irsiy jihatdan faolligi har xildir. Xromosomalarning uzunligi 0,2–5,0 µ, eni 0,2–3,0 µ b о ’lishi mumkin. Ayrim hasharotlar va Amfibiyaalarning xromosomalari yirik, zamburug’ va suv о ’tlarining xromosomalari esa mayda b о ’ladi. Odam xromosomalarining kattaligi – 1 –10 µ ga teng. Odatda bir turga mansub organizmlarda xromosomalar t о ’plami doimo bir xil sonda b о ’ladi. Hujayradagi xromosomalar shu hujayra xromosomalarining t о ’plami deyiladi. Somatik hujayralarda xromosomalar soni jinsiy hujayralardagiga qaraganda ikki barobar k о ’p, ya’ni somatik hujayralarda xromosomalar diploid (2n), jinsiy hujayralarda esa gaploid (n) t о ’plamda b о ’ladi. Odamning diploid hujayralarida, 46 gaploid hujayralarida esa 23 ta xromosoma mavjud. Quyida ayrim organizmlarning xromosomalari soni k о ’rsatilgan. Chuchuk suv gidrasi 32 Meva pashshasi 8 Planariya 16 Uy pashshasi 12 Yomg’ir chuvalchangi 36 Sazan 104 Chig’anoqli bog’ mollyuskasi 24,4 8 Olabug’a 28 Ot askaridasi 2,4 Triton 24 Daryo qisqichbaqasi 116 atrofida Kо’l baqasi 24 It kanasi 28 Tez kaltakesak 38 О’rta Osiyo chigirtkasi 23 Kryakva о’rdagi 80 Suvarak 28 Kabutar 80

Bosh biti 12 Uy tovuqlari 78 Shaftoli biti 12 Quyon 44 Karam kapalagi 30 Echki 60 Uy sichqoni 40 Qо’y 54 Qunduz 30 Yovvoyi chо’chqa 40 Kalamush 42 Eshak 66 It 78 Prjevalskiy oti 66 Tulki 38 Ot 64 Mushuk 38 Makaka rezus Qoramol 60 maymuni 42 Asalari 16,3 2 Shimpanze 48 Oddiy chivin 6 Odam 46 Organizmning rivojlanganligi ulardagi xromosomalar sonining k о ’p-ozligiga bog’liq emas. K о ’p sonli xromosomaga ega b о ’lgan organizmlar (daryo qisqichbaqasi, sazan va x.k.) kam xromosomali organizmlarga (odam, maymun va h. k.) qaraganda juda sodda tuzilgan b о ’lishi mumkin. Xromosomaning nozik tuzilishi va uning shakllanishi. Profaza davridagi xromosomalar asta-sekin kaltalashib, y о ’g’onlasha borib, metafazaga о ’tgach, aniq bir shaklga ega b о ’ladi. Shuning uchun xromosomalarning tuzilishi odatda metafazada о ’rganiladi. Telofazaga о ’tgach u yana ingichkalashib uzunlashadi. Xromosoma DNK va oqsil kompleksi (DNP) dan iborat. Xromosoma hujayraning qaysi davrda b о ’lishidan qat’iy nazar u egilib buraluvchan (spiralsimon) dezoksiribonukleoproteid ipidan iborat b о ’ladi. Sintez davridan keyin xromosomada bir- biriga teng b о ’lgan va uzunasiga ketgan ikkita bir xil qism, ya’ni xromatidalar hosil b о ’ladi. Shu xromatidalarning har biri dezoksiribonukleoproteid ipidan yoki xromonemadan tashkil topgan (25- rasm). Xromosomaning y о ’g’onligi odatda 20 dan 200 A 0 gacha b о ’ladi. Xromonemalar DNK dan tashkil topgan juda nozik xromofibrillardan iborat. Xromosomalar hujayraning b о ’linish davrida (metafazada) spirallashib

y о ’g’onlashishi yoki (interfazada) ch о ’zilib ingichkalashishi mumkin. Xromosomaning juda yaxshi b о ’yaladigan qismlariga xromomeralar deyiladi. 25- rasm. Xromosomaning tarkibiy qismlari. Xromatin elektron mikroskopda k о ’rilganda uning nozik tuzilgani k о ’rinadi, ya’ni xromatin fibrillalarining y о ’g’onligi uch xil b о ’lishi mumkin 250 A 0 , 100 A 0 , va 30–50 A 0 . Uchinchi xil fibrillalar genetik jihatdan juda faol fibrillalar hisoblanadi. Ma’lumki, DNK q о ’sh zanjirining diametri 20 A 0 , uchinchi xil fibrillaning diametri esa 30–50 A 0 . Demak, uchinchi xil fibrillaning diametri oqsil (gistonli va gistonsiz) molekulasi hisobiga kattalashgan. Diametri 100 A 0 b о ’lgan ikkinchi xil fibrillalar, diametri 30 – 50 A 0 b о ’lgan birinchi xil fibrillalarning spirallashishidan ( о ’ramidan) hosil b о ’ladi. Diametri 250 A 0 b о ’lgan fibrillalar esa birinchi xil fibrillalarning uchinchi marotaba spirallashishidan hosil b о ’lsa kerak. Metafaza davridagi xromosomalarda fibrilalar uchinchi darajada spirallashgan b о ’lishi mumkin. Ana shu spirallashgan iplar о ’zaro birlashib (bog’lanib) elektron mikroskopda k о ’rish mumkin b о ’lgan xromosoma tasvirini yuzaga chiqaradi. Dezoksinukleoproteid ipi tarkibida molekulyar og’irligi 1000–2000 b о ’lgan 5 xil (H 1 , H 2 A, H 2 B, H 3 , H 4 ) gistonli oqsillar uchraydi. Gistonsiz oqsillar esa juda kam b о ’lib, ular asosan fermentlar tarkibida b о ’ladi va xromatin ipchasi bir necha marta takrorlanadigan va gistonli oqsillar t о ’plamidan iborat b о ’lgan

nukleosomalarga о ’ralgan b о ’ladi. Bitta nukleosoma 4 xil oqsilning (H 2 A, H 2 B, H 3 , H 4 ) asosan ikkitasi hisobiga hosil b о ’ladi. Bu oqsillar о ’zaro birlashgach, silindrga о ’xshash k о ’rinish hosil qiladi. Nukleosomaning ikkita faol qismi b о ’lib biri « о ’zak», ikkinchisi esa «bog’lovchi» qism deb ataladi. «Bog’lovchi» qism nukleosomalarni о ’zaro bir-birlari bilan bog’lab turadi. Nukleosomaning bir butunligini va mustahkamligini HI gistonli oqsil ta’minlaydi. Spiralning qalinligi 1,5 nm b о ’lgan DNK ipi nukleosomaga о ’raladi. DNK va nukleosomadan iborat b о ’lgan uyushmaning diametri 10–13 nm ga teng (26-rasm). DNK ipining yana spirallanishi va oqsilning birlashishidan diametri 20–25 nm b о ’lgan ip hosil b о ’ladi. Bunday diametrga ega b о ’lgan ipni interfazada ham metafazada ham elektron mikroskop yordamida k о ’rish mumkin. Bu ipning yanada spirallashishi natijasida metafaza xromosomasi shakllanadi. DNK ipining nukleosomaga о ’ralishi natijasida uning uzunligi 6 martaga kamayadi, natijada irsiy omilning xromosomada yanada jips joylashishiga qulaylik yaratiladi. 26- rasm. DNK molekulasini spirallanishi

Kariotip. Kariotip tushunchasini tor va keng ma’noda ta’riflash mumkin. Tor ma’noda kariotip – soni, shakli, uzunligi aniq k о ’rsatilgan bitta hujayra xromosomalarining diploid t о ’plami. Keng ma’noda esa kariotip – soni, shakli va uzunligi aniq k о ’rsatilgan organizm xromosomalarining t о ’plami. Kariotip har bir tur uchun doimiy b о ’lib, shu turning asosiy belgilaridan biri hisoblanadi. Kariotipda autosomalar va jinsiy xromosomalar alohida k о ’rsatiladi. Yadrocha. Yadroda bazofil b о ’yaluvchi gomogen tuzilishga ega b о ’lgan bitta yoki ikkita yadrocha bor. Yadrochalar faqat yadroning emas, balki butun hujayraning eng zich qismi hisoblanadi. Elektron mikroskopik tadqiqotlar yadrocha ipsimon k о ’rinishdagi nukleolonemalar va ular orasidagi gomogen tuzilmalardan tashkil topganligini k о ’rsatdi. Nukleolonemalarning qalinligi 4–8 nm ipchalardan iborat b о ’lib, ularda kattaligi 15 nm keladigan granulalar joylashgan. RNK yadrochaning harakterli kimyoviy komponentga hisoblanib, uni birinchi marta Kasperson (1939) topgan. Yadrochada ribosomal RNK (rRNK) va ribosomalar hosil b о ’ladi. Yadrochalarning hosil b о ’lishi va ularning soni xromosomalarning – ikkilamchi tortma sohasida joylashgan yadrocha hosil qiluvchi qismlarining miqdori va aktivligi bilan bog’liq. Xromosomalarning yadrocha hosil qiluvchi qismlaridagi DNK dan ribosomal RNK sintezlanib, bu RNK yadrocha sohasida oqsil bilan о ’raladi va ribosoma subbirliklari hosil b о ’ladi. Subbirliklar birlashib ribosoma shakllanadi va u yadroda yoki sitoplazmada oqsil sintezida qatnashadi va ribosomalar hosil b о ’lishida muhim rol о ’ynaydi. Yadro shirasi yoki kariolimfa (karioplazma) interfazadagi despiralizatsiya b о ’lgan xromosomalari va yadrocha joylashgan muhitdir. Tirik hujayralarda yadro shirasi strukturasiz massa hisoblanadi. Fiksatsiya qilingan preparatlarda esa kariolimfa oqsillari koagulyatsiya b о ’lishi natijasida nozik t о ’rga о ’xshab k о ’rinadi. Hujayralarning b о ’linishi

Hujayralarning ajoyib sifatlaridan biri – uning о ’zidan k о ’payishidir. Bu protsess hujayra avlodlarining tugalmasligini (turg’unligini) ta’minlaydi. Hujayra sikli ( yoki hujayraning hayot sikli) – bu hujayra hosil b о ’lgandan to uning b о ’linishi yoki nobud b о ’lishigacha b о ’lgan siklik davrdir. K о ’p hujayrali hayvonlarda hujayraning hayot sikli butun organizm hayotidan qisqa b о ’ladi. K о ’p hujayrali organizmda о ’layotgan hujayralar doimo yangi hujayralar bilan almashinib turadi. Hujayraning reproduksiyasi organizm о ’sishi va taraqqiyotining asosi hisoblanadi. Hujayra reproduksiyasining bir necha turlari bor: mitoz (not о ’g’ri b о ’linish), meyoz va poliploidiy. Mitoz. Mitotik b о ’linish о ’tgan asrning oxirlarida hayvon hujayralarida Flemming (1882), о ’simlik hujayralarida Strasburger (1882) tomonidan ta’riflangan. Mitoz (yunoncha mitos – ip) b о ’linish qonuniyatlari barcha hujayralar uchun umumiydir. Hujayra b о ’linishidagi jarayonlar ma’lum qonuniyat asosida borib, ularni ketma-ket keladigan interfaza va mitozga b о ’lish mumkin. Ba’zi bir hujayralar populyatsiyasi b о ’linishda b о ’ladi (kambial zona hujayralari). B о ’linishga tayyorgarlik vaqtini (interfaza) va mitoz b о ’linishni q о ’shib mitotik sikl deyiladi (27-rasm). 27- rasm. Mitotik sikl (sxema). S 1 – presintetik (postmitotik) davr; S– sintetik davr; S 2 – postsintetik (premitotik davr).

28- rasm. Mitoz sxemasi. Interfaza ilk davrida hujayra ichidagi strukturalarning keskin о’sishi va shakllanishi boshlanadi. Bu davrga G 1 – sintez oldi davri deb ataladi. Biokimyoviy tomondan bu davr oqsil va RNK intensiv sintezi bilan ifodalanadi, bu davr bо’linuvchi hujayralar generatsiya vaqtining 30–40% ni tashkil etadi. G 1 davrida uzun va о’zaro chigal hosil qilgan yadro xromatini bо’yoqlarni yomon qabul qiladi (geteroxromatin bо’limlaridan tashqari). Sо’ngra DNK sintezi davriga о’tadi. Bu – sintetik davr – S. Bu davr davomida yadroda DNK sintezi kuzatiladi. Generatsiya vaqtining 30–50% ini tashkil qiluvchi bu davrda DNK ning spetsifik azot asosi timidin yadro xromatini tarkibiga kiradi. Sintetik davr natijasida xromosomalar, ya’ni hujayraning nasl materiali ikki marta k о ’payadi. S davrdan s о ’ng S 2 – mitoz oldi davri kelib, u hujayraning spetsifik oqsillar hamda ATF sintezi va hujayraning b о ’linishiga tayyorgarligi bilan ifodalanadi. Bu davr generatsiya vaqtining 10–20% ini tashkil etadi. G 2 –davridan s о ’ng, generatsiya vaqtining 5–10% ini tashkil qiluvchi M – mitoz davri boshlanadi.

Mitoz jarayonining о ’zida 4 faza farq qilinadi (28, 29-rasmlar). Profazada xromosomalarning kondensatsiya b о ’lishi va mitotik apparatning shakllanishi kuzatiladi. Xromosomalar kattalashadi va y о ’g’onlashadi. Bu hodisa S davrida hosil b о ’lgan xromatidalarning spirallanishi bilan tushuntiriladi. Spiralizatsiya protsessida xromatidalarning biri ikkinchisi atrofida aylanmay, balki har biri о ’zicha spiral hosil qiladi. Shuning uchun ular mitozning keyingi fazalarida yengil ajraladi. Profazaning oxirida xromosomalar juft xromatidalardan tashkil topdi. Xromosomalarning kattalashishi va y о ’g’onlashishi bilan birga xromatidalar sentromerlar deb ataluvchi ma’lum b о ’lmalari bilan birlashadi. Profaza oxirida xromosomalar b о ’linayotgan yadroning ekvatorial yuzasida joylashib, b о ’linish dukchasini hosil qila boshlaydi (29-rasm). Duk ikki tipdagi ipchalardan – qutblarni birlashtirib turuvchi markaziy va qutblarni xromosoma sentromerlari bilan birlashtirib turuvchi xromosoma ipchalaridan tashkil topgan. Elektron mikroskopiya mitotik apparat ipchalari zich devorli naychalardan tashkil topganligini k о ’rsatadi. Ularning diametri 20 nm, devori qalinligi 4-5 nm. Hayvonlarda sentriolalar orasidagi dukcha sentriolalar yadroning bir tomonida yotganda hosil b о ’ladi. S о ’ngra, sentriolalar yadroning qarama-qarshi qutblariga qarab siljiydi. Bu vaqtda dukcha kattalashib, yadro sohasini egallab oladi. Profaza uchun yadrochaning y о ’qolishi va yadro qobig’ining erishi harakterlidir. Elektron mikroskopik kuzatishlar mitoz davrida yadro qobig’ining b о ’lakchalari y о ’qolmay, balki endoplazmatik t о ’r membranalarga aylanishini k о ’rsatdi. Mitoz oxirida yadro qobig’i donador endoplazmatik t о ’r membranalaridan qayta hosil b о ’ladi. Metafazada butunlay shakllangan xromosomalar ekvatorial yuzada joylashgan b о ’ladi. Xromosomalarning dukka qarab harakat qilishi xromosoma sentromerlarining mitotik apparatning xromosoma iplarga birlashishi bilan tugaydi (ekvatorial plastinka yoki onalik yulduzi). Metakinez (xromosomalarning dukka harakati) natijasida xromosomalar

29-rasm. Mitoz ob. 40, ok. 10. 1– b о ’linmayotgan hujayralar; 2- dastlabki profaza; 3– profaza; 4- metafaza: 5–anafaza; 6–telofaza. duk ipchalarga nisbatan perpendikulyar yotadi, xromosomalarning bunday joylashishi ularning sonini, shaklini va kattaligini aniqlashga yordam beradi. Har bir tur mavjudotda ma’lum sondagi xromosomalar bor. Xuddi shu fazada har bir xromosoma bir xil ikki nusxadan – xromatidadan tashkil topganligi k о ’riladi. Anafaza –xromosomalar xromatidalarining bir-biridan ajralishidan boshlanadi. Bu vaqtda har bir xromosoma hosil qilgan qiz xromosomalar (xromatidalar) qarama-qarshi qutbga qarab harakat qiladi. Bu tarzda «qiz yulduzi» shakllanadi. Xromosomalarning harakati bir xilda – sinxron kechadi. Bu harakat mexanizmi hali noma’lum. Telofaza– mitozning oxirgi davri. Uning boshlanishi xromosomalarning hujayraning qarama-qarshi qutblariga yetishiga t о ’g’ri keladi. Telofaza g о ’yo profazaning teskarisi b о ’lib, hamma protsesslar teskari tartibda ketadi. Duk y о ’qoladi, buralgan xromosomalar yoyilib, uzunlashadi. Qiz yadrolar qaytadan

tiklanadi, yadrocha va yadro qobig’i hosil b о ’ladi. Mitotik apparat parchalanadi va hujayra tanasining b о ’linishi r о ’y beradi (sitotomiya yoki sitokinez). Qiz hujayralari yadrosi interfazadagi hujayralarga xos tuzilishga ega b о ’ladi. Sitotomiya mexanizmi hali yetarli о ’rganilmagan. Xromosomalar (yunon. chroma – rang, soma – tana) – yadro xromatinidan tashkil topgan b о ’lib, hujayralarning irsiy belgilarini saqlovchi substratdir. Har bir xromosoma uzunasi b о ’ylab ikkita morfologik bir xil tuzilgan xromatidalardan tashkil topgan. Har bir xromatida bir gigant dezoksiribonukleoproteid ipchadan hosil b о ’lgan. Shunday qilib, xromosoma, xromatidaning asosiy struktur birligi DNK molekulasidir. Xromosomalarda uzunligi b о ’yicha b о ’yaluvchi qismlar – xromomerlar (yoki disklar) va b о ’yalmaydigan qismlar – xromomerlar orasidagi qismlar farq qilinadi. Har bir gomologik xromosomalar – ma’lum bir muntazam tuzilishga ega. Xromosomalarning tuzilishi ma’lum turlar uchun doimiy. Xromosomalarning shakli birlamchi tortmaning joylashishiga, ya’ni xromosoma ikki yelkasining birlashish о ’rniga bog’liq. Xromosomalarning bu yeri och b о ’lib, unda ma’lum struktura– sentromera (kinetoxor yoki kinomera) joylashadi. Xromosomalarning katta-kichikligi turli hayvonlarda keng doirada farq qiladi. Odatda odam xromosomalarining uzunligi 4–6 mkm atrofida. Turli hujayralarda xromosomalar soni har xil b о ’ladi. Odam somatik hujayralarida soni juft, ya’ni diploid 46 xromosoma bor. Jinsiy hujayralar yakka, ya’ni gaploid xromosomalar t о ’plamini saqlaydi (odamda 23 ta). Ikki gametaning (erkak va ayol) birlashishi natijasida gomologik xromosomalar q о ’sqiladi va diploid t о ’plam xromosomalarini hosil qiladi, ular keyingi hamma somatik hujayralarga beriladi. Hujayraning xromosoma t о ’plami faqat oddiy xromosomalarni (autosomalarni) ushlabgina qolmay, undan morfologik jihatdan va о ’z xususiyati bilan farq etadigan kamida yana bitta xromosoma ushlaydi. Bunday xromosomalar q о ’shimcha xromosoma yoki jinsiy xromosomalar deyiladi. Jinsiy

xromosomalar tuzilishi b о ’yicha 2 turli b о ’ladi. Erkaklar somatik hujayralarida X- va Y xromosoma, ayol organizmida esa ikkita bir xil jinsiy xromosomalar uchraydi (XX). Spermatozoid va tuxum hujayra yadrolari birlashganda urug’langan tuxum hujayra bitta X-xromosomani spermatozoiddan, ikkinchi X-xromosomani esa tuxum hujayradan oladi. 1949-yilda Barr va Bertram urg’ochi mushukning nerv hujayralari yadrosida erkak mushuk yadrosida uchramaydigan kichik xromatin tanachalar borligini k о ’rsatishdi. Keyinchalik bunday tanachalar ayol neytrofil hujayrasida «baraban tayoqcha» shaklida b о ’lishi aniqlandi. Hozirgi davrda jinsiy xromatin ayol (X- xromatin, Barr tanachasi) organizmining deyarli hamma hujayralarida topilgan. Ma’lum b о ’lishicha, ikki X-xromosoma ushlovchi ayol somatik hujayralarida ikki X-xromosomaning biri xromatin tanachalar shaklida joylashar ekan (shuning uchun bir X-xromosoma tutuvchi erkak somatik hujayralarida bu tanacha topilmaydi). X-xromosomalar soni о ’zgarishi bilan bog’liq b о ’lgan genetik kasalliklarda bu tanachalar soni ortadi. Mitotik aktivlikning boshqarilishi. Hujayraning mitoz davriga о ’tishi modda almashinuvidagi о ’zgarishlar bilan bog’liq. Mitozning boshlanishida asosiy rolni DNK sintezi о ’ynaydi, lekin bu protsess mitozni aniqlamaydi. Chunki DNK sintezi mitozsiz ham tugashi mumkin. Organizmda hujayra b о ’linishi k о ’pgina faktorlar bilan boshqarilib turiladi. Mitotik aktivlikni regulyatsiya qilishda gormonning roli katta. Hujayraning regulyatsiya qiluvchi turli faktorlarga javobi uning funksional holati, differensirovka darajasiga va yoshiga bog’liq. Sutka davomida hujayra b о ’linishining tezligi bir xil b о ’lmaydi. Qizig’i shundaki, kunduzgi va tungi hayvonlarda mitozning sutka davomida о ’zgarishi turlichadir. Endomitoz yadro ichi mitoz b о ’linishining bir turi hisoblanadi. Endomitozda xromosomalarning о ’zgarishi yadro qobig’i buzilmay davom etib, xromosomalarning spirallanishidan boshlanadi. Bu davrda xromosomalar yaxshi k о ’rinadi. Endoanafazada xromosomalar xromatidaga ajraladi. Endotelofazada ajralgan xromosomalar despiralizatsiyaga uchraydi. Lekin, V.Y.Brodskiy,

I.V.Urivayeva (1984) fikriga qaraganda zamonaviy usullar bilan tadqiq qilinganda ham bu b о ’linish turi aniqlanmagan. Amitoz. Ba’zi manbalarda amitoz yoki t о ’g’ri b о ’linish keltirilgan. Bu b о ’linish patologik holatlarda ta’riflangan. Mualliflarning fikricha, bu b о ’linish mitotik apparatni hosil b о ’lishisiz va xromosomalarning spirallanishisiz kechadi. Hozirgi davrda bu b о ’linish k о ’pchilik tadqiqotchilar tomonidan rad etilgan 3 . Meyoz. Ma’lum differensirlangan birlamchi jinsiy hujayra meyoz b о ’linishga kirishadi. Meyozda ketma-ket 2 marta (I va II) b о ’linish sodir b о ’ladi. Birinchi b о ’linish reduksion b о ’linish b о ’lib, xromosoma soni ikki karra kamaygan 2 qiz hujayra hosil b о ’ladi. Ikkinchisi ekvatsion (teng b о ’lgan) b о ’linish b о ’lib, reduksion y о ’l bilan b о ’lingan, xromosomasi gaploid t о ’plamga ega b о ’lgan har bir hujayradan ikkitadan hujayra hosil b о ’ladi. Ekvatsion b о ’linish jarayoni xuddi hujayraning mitoz b о ’linishi kabi r о ’y beradi. Meyoz jarayoni mitoz b о ’linishdan keskin farq qiladi. Meyoz b о ’linish ketma-ket r о ’y beradigan, murakkab bosqichlardan iborat jarayondir. Bunda hujayra xromosomasi ma’lum tarzda qonuniy о ’zgarishlarga uchraydi. Meyozda interfazadan s о ’ng birinchi b о ’linishdagi profaza I, metafaza I, anafaza I, telofaza I sodir b о ’ladi va s о ’ng hujayra qayta interfazaga kirmaydi. Bunday hosila hujayrada interfazaga xos b о ’lgan DNK replikatsiyasi sodir b о ’lmaydi, hujayra yana t о ’g’ridan-t о ’g’ri ikkinchi b о ’linishga kirishib ketadi. Shuning uchun ham bu oraliq interfaza emas, interkinez deyiladi. Interkinez о ’ta qisqa vaqtni egallaydi. S о ’ng, ikkinchi b о ’linish boshlanib ketadi va unda ham profaza II, anafaza II, metafaza II, telofaza II bosqichlari mavjuddir. Mitoz va meyozning taqqoslanishi Bosqichlar Mitoz Meyoz Interfaza DNK sintezi r о ’y beradi va xromatida Mitoz kabi 3 Stephen R. Bolsover, Jeremy S. Hyams, Elizabeth A. Shephard, Hugh A. White, Claudia G. Wiedemann Cell Biology , A Short Course, Second edition, Printed in the United States of America- 2014. 402-404 бетлар

ikkilanadi I profaza Xromosoma zichlashadi; Xromatindan xromosoma- ning shakllanishi boshla- nadi Xromosomaning zichlanishi r beradi. Gomolog xromosomalar juftlashadi, ular bivalentlar hosil qiladi, ayrim qismlararo almashish – krossingover r о ’y beradi I metafaza Xromosomalar ekvator bо’ylab joylashadi Bivalent hosil qilgan xromosomalar ekvator b о ’ylab joylashadi I anafaza Har bir xromosomaning xromatidasi alohida qutbga ajraladi Bivalent hosil qilgan gomologik xromosomalar bir-biridai ajralib alohida qutbga ajraladi. Turli bivalentlardagi xromosomalarning mustaqil ravishda qutbga tarqalishi rо’y beradi. I telofaza Har biri diploid yadroli, о ’xshash 2 qiz hujayra shaklanadi va mitoz yakunlanadi 2 ta gaploid qiz hujayra shakllanadi. Bu hujayralar genetik jihatdan о ’zaro farqlarga ega b о ’ladi. II profaza Bо’lmaydi Gaploid qiz hujayra interfazasiz – interkinez holida qayta b о ’linishga kirishadi. Xromosomalar zichlashadi. II metafaza Bо’lmaydi Xromosomalar sentromerlari bilan ekvator b о ’ylab joylashadi (mitozning metafazasi kabi) II anafaza Bо’lmaydi Har bir xromosomaning xromatidasi alohida qutbga ajraladi (mitoz anafazasi kabi) II telofaza Bо’lmaydi Genetik jihatdan о’zaro farq qiluvchi, xromosomasi gaploid tо’plamga ega bо’lgan 4 ta qiz hujayra shakllanadi. Birinchi b о ’linish profaza I da xromosomada k о ’pgina jarayonlar r о ’y beradi. Bu bosqichning о ’zi bir qancha davrlardan iborat: liptoten, zigoten, paxiten, diploten, diakinez. Interfazani boshidan kechirgan hujayrada DNK molekulasining replekatsiyasi r о ’y berib, hujayra genetik materiali diploid (2n) t о ’plam xromosomaga ega b о ’lsada, DNK miqdori ikki hissa oshgan (4s) b о ’ladi.

Profaza I ning leptotena davrida aslida 2 xromatidadan iborat xromosoma iplari ingichka, nozik ipchalar hosil qiladi. Xromosomaning zichlanishi, spirallashishi bilan xromatida iplari k о ’rina boshlaydi va xromomerlar yaqqol k о ’zga tashlanadi. Zigotena davrda ikkita gomologik xromosoma о ’zaro tortiladi va bir-biriga xromomerlari bilan jipslashadi. Bu jarayonga xromosomalarning konyugatsiyasi (yoki sinapsisi) deyiladi. Gomologik xromosomalarning mana shunday juftlashishi bivalentlar hosil qiladi. Paxitena davrda xromosomalar spirallanishining davom etishi bilan ular y о ’g’onlashadi. Y о ’g’onlashish gomologik xromosomalarda bir vaqtda r о ’y beradi. Bivalent hosil qilgan gomologik xromosomalarning har biridagi ikkita xromatida aniq ifodalanadi. Ikkala xromatida ham xromomer bilan birlashgan b о ’ladi. Demak har bir bivalent hosil qilgan xromosomalarda 4 ta xromatida mavjuddir. О ’z navbatida bivalent tarkibidagi har bir xromosoma 2 xromatidada tutadi. О ’zaro chirmashib ketgan gomologik xromosomalararo ayrim qismlarning almashishi – chalkashishi (krossingover) r о ’y beradi. Diplotena davrda paxitena davrning aksi b о ’lgan jarayon r о ’y beradi, ya’ni gomologik xromosomalar bir-biridan itariladi va har bir xromosomada xromatidalar yaqqol ifodalanadi. Bivalent gomologik xromosomaning xromomer qismining bir-biridan itarilishidan qolgan qismlarida о ’zaro kesishib qolgan joy – xiazma aniqlanadi. Bu xiazma bilangina gomologik xromosomalar tutashib turadi. Gomologik xromosoma qismlararo almashishning morfologik ifodasi diploten bosqichidagi mana shu xiazmalarning hosil b о ’lishidir. Diakinezda xromosomaning har bir xromatidasi spirallashuv davomida qisqaradi, y о ’g’onlashadi. Bivalentdagi har bir gomologik xromosomadagi xromatida yana ham ravshanlashadi – bivalent tetrada hosil qiladi. Xiazma susayadi (xromosomaning uchlarida saqlanib qoladi). Hujayradagi tetradalar soni xromosomaning gaploid t о ’plamiga teng b о ’ladi. Bivalentdagi gomologik xromosomaning har biridagi juft xromatida sentromerasi bilan tutashib turgan b о ’ladi. Xromosomalardagi spirallashish

jarayoni davom etaveradi. Shu vaqtga kelib, yadrocha y о ’qoladi, yadro membranasi parchalanadi va b о ’linish duki yaqqollashadi. Metafaza I da bivalent gomologik xromosomasi ikkala sentromerasi bilan hujayra b о ’linish duklarining ekvator sathiga siljiydi hamda har bir xromosomaning sentromerasiga, alohida qutbdan y о ’nalgan b о ’linish duki birikadi. Anafaza I da har biri 2 ta xromatida (diada), dan tashkil topgan gomologik xromosoma bir-biridan itarilib ajraladi va hujayra ikki qutbga tortiladi – hujayradagi bor xromosomalar tengma-teng ikki qutbga b о ’linadi. Mitozdagi anafazada qutbga bitta xromosomadagi 2 ta xromatida bir-biridan ajralib qutbga b о ’linsa, meyozda har bir qutbga yaxlit xromosoma – bivalent hosil qilgan har bir xromosoma qutbga alohida ajralib tarqaladi. Shunisi diqqatga sazovorki, bivalentdagi ota-onadan о ’tgan xromosoma bir xil tarzda (erkin holda) hujayra qutbiga siljishi mumkin. Shuning uchun ham xromosomalarning qutblarga mustaqil taqsimlanishi ruy beradi. Telofaza 1 jadal r о ’y beradi va qutbdagi har bir xromosoma t о ’plami atrofida yadro shakllanadi. Telofaza yakunida gomologik xromosomalar alohida hujayralarda joylashadi. Hujayradagi xromosoma soni 2 marta kamayadi (reduksiya b о ’ladi) va xromosomalarning gaploid t о ’plamiga ega ikkita qiz hujayra hosil b о ’ladi. Interkinezda xromosoma sust despirallashadi, xromosoma reduplikatsiyasi r о ’y bermaydi. Profaza II da xromosomalarning k о ’pi chalkashib qolganday k о ’rinadi, chunki har bir xromosomadagi qiz xromatidalar bir-biridan ajralib (itarilib), sentromer sohasidagina tutashadi. Metafaza II da xromosomalar (gaploid sondagi) xuddi metafazadagi kabi, ekvator sathida joylashadi va har bir xromosomaning sentromerasi ikkiga ajraladi. Anafaza II da xromosomadagi ikkita xromatida (diada) ning har biri qutbga tortiladi. Shu xromatida b о ’lajak, ikkinchi b о ’linish natijasida hosil b о ’lgan qiz

hujayra xromosomasining xuddi о ’zginasidir. Bu xromosoma bitta xromatida (monada)dan iborat. Telofaza II da monadalarning qutbga tortilishi yakunlanib, yadro qobig’ining shakllanishi va sitokinez r о ’y beradi (30- rasm). 30- rasm. Meyoz jarayoni chizmasi. Demak, meyozning birinchi b о ’linish bosqichida, bir-biriga jipslashgan ikkita gomologik xromosomaning har biri alohida qiz hujayrasiga о ’tib, xromosomaning soni ikki marta kamaygan ikkita qiz hujayra hosil b о ’lsa, ikkinchi b о ’linishda, shu har bir qiz hujayrasidan ikkita, xromosomalar soni о ’zgarmagan, ammo xromosomasi xromatida – monadalardan iborat b о ’lgan gaploid t о ’plamli hujayralar hosil b о ’ladi. Meyoz jarayoni muhim biologik ahamiyatga ega. Meyoz natijasida hosil b о ’lgan hujayra gaploid t о ’plam xromosomaga ega b о ’lib, urug’lanish oqibatida

hujayra diploidligini tiklab oladi. Shu boisdan organizm har bir individga mos xromosoma soniga egaligini doimo saqlab qoladi. Meyozda ota-ona xromosomalarining hosila hujayralariga mustaqil ravishda taqsimlanishi har bir jinsiy hujayraga ota-ona belgilarining turlicha о ’tishini ta’minlaydi. Meyoz paxinemasida r о ’y bergan krossingover jarayoni ham gametalarning shu sifatini kuchaytiradi. Demak, bir organizmning jinsiy hujayralari genetik jihatdan о ’ta farqlanuvchi xususiyatlarga ega b о ’ladi. Shunday qilib, gametalar genetik strukturasining xususiyati jinsiy y о ’l bilan k о ’payuvchi organizm avlodi belgilarining rang-barangligini ta’minlaydi. Hujayra fiziologiyasi Hujayra biologik sistema b о ’lib, tashqi muhit bilan uning о ’rtasida doimo modda va energiya almashinib turadi. K о ’p hujayrali organizmda hujayra uchun tashqi muhit b о ’lib hujayra tashqarisidagi suyuqlik hisoblanadi. K о ’p hujayrali organizmda har bir hujayra о ’zining modda almashinuvi darajasi bilan farqlanib turadi. Tashqi muhitdan hujayraga hujayra ichki tuzilmalarini hosil qilishda ishtirok etadigan hamda hujayrada parchalanib energiya beruvchi moddalar va kislorod kiradi. Yuqorida aytilgan moddalar hamda suv, ionlar, vitaminlar, gormonlar (hujayra funksiyasini boshqarib turuvchi) hujayrani tashqi muhitdan ajratib turuvchi plazmatik membrana orqali aktiv va passiv transport y о ’li bilan hujayraga kiradi. Xuddi shu y о ’l bilan hujayra metabolizmi mahsulotlari hujayradan tashqariga chiqariladi. Moddalarning hujayra ichiga aktiv kirishi (moddalarning yig’ilishi) va tashqariga chiqarilishi (sekretsiya va ekskretsiya) energiya sarf b о ’lishi bilan kechadi. K о ’pgina hujayra membranalarida shu protsessni ta’minlovchi ATF-aza sistemasi yaxshi rivojlangan b о ’ladi. Moddalarning hujayra ichiga kirishida hujayra organoidlari, xususan, endoplazmatik t о ’r va Golji kompleksi ham ishtirok etadi.

Fagotsitoz. K о ’p hujayrali organizmlarning hujayralari zarur moddalarni eritmalar holida oladi. Plazmatik membrana orqali hatto yirik molekulalarning hujayralar ichiga kirishi ham elektron mikroskopda k о ’rilgan. Ba’zi bir hujayralar esa qattiq moddalarni ham yutish qobiliyatiga ega. Bu jarayon fagotsitoz deb nomlanadi, buni birinchi marta I.I.Mechnikov tomonidan о ’tgan asr oxirida aniqlangan. Fagotsitoz qobiliyati biriktiruvchi t о ’qima hujayralari makrofaglarida, jigar sinusoid kapillyarining endotelial hujayralarida, buyrak usti bezi, gipofiz, qon ishlovchi organlarning retikulyar hujayralarida (suyak k о ’migi, taloq, limfa tuguni) ham bor. Fagotsitoz ketma-ket b о ’ladigan 4 fazadan iborat: 1) fagotsit va fagotsitoz qilinuvchi moddaning о ’zaro yaqinlashishi. Bu – fagotsitning moddaga nisbatan xemotaksisi bilan belgilanadi; 2) fagotsit va fagotsitoz qilinuvchi moddaning juda ham yaqinlashishi (atraksiya davri); 3) moddaning yutilishi; 4) hazm qilinishi. Moddalarning fagotsitoz qilinishi fagotsit plazmatik membranasining invaginatsiyasi orqali r о ’y beradi. Yutilgan moddalar gidrolitik fermentlarga boy lizosomalarda parchalanadi. Pinotsitoz. Qattiq moddalarni fagotsitoz qilishdan tashqari hujayra suyuq moddalarni ham yutishi mumkin. Bu protsessni birinchi marta Lyuis kuzatgan (31rasm). Elektron mikroskopda oxirgi yillarda olib borilgan tekshirishlar pinotsitoz protsessida hujayra plazmatik membranasining ahamiyati kattaligini k о ’rsatdi. Suyuqlik tomchisi hujayra membranasining bir qismi bilan о ’ralib, sitoplazmaga о ’tadi va u yerda hujayra qobig’idan ajraladi. Shunday qilib, pinotsitoz pufakcha devori plazmatik membranadan tashkil topgan.

31- rasm. Pinotsitoz. Ipgichka ichak prizmatik hujayrasining apikal qismi. Elektron mikrofotogramma. x35.000. 1–mikrovorsinka; 2–pinotsigoz invaginatsiya; 3–pinotsitoz vakuol. Pinotsitoz mexanizmi quyidagi fazalarni о ’z ichiga oladi: 1) tashqi sitoplazmatik membrana invaginatsiyasining hosil b о ’lishi; 2) shu invaginatsiyalarga suyuqlik tomchisining yutilishi; 3) pufakchalarning sitoplazma ichiga о ’tishi hamda sitoplazmatik vakuolalarning hosil b о ’lishi. Pinotsitozga yaqin protsess rofeotsitoz b о ’lib, bunda submikroskopik zarrachalar va makromolekula yutiladi. Rofeotsitozni pinotsitozdan farqli ravishda faqat elektron mikroskopda kо’rish mumkin. Hujayraning ta’sirlanuvchanligi. Yuqorida aytib о’tilganidek, hujayra ochiq sistema bо’lib, u tashqi muhit bilan doimo aloqada bо’ladi. Hujayra temperatura, kimyoviy tarkibi va boshqa muhitlarining о’zgarishiga о’ziga xos ta’sirlanish bilan javob beradi. Hujayraning bu universal reaksiyasi hujayraning ta’sirchanligi deyiladi. Hujayrada u yoki bu о’zgarishlarga olib keluvchi faktor esa ta’sirlovchi

hisoblanadi. Hujayraning ta’sirlovchi faktorlarga bо’lgan javobi uning komponentlarining funksional va morfologik о’zgarishlari orqali ifodalanadi. Agar ta’sirlovchi faktorga javoban hujayra tinch holatdan о’ziga xos bо’lgan funksiyani (sekretsiya, о’tkazuvchanlik, qisqarish va boshqalarni) bajarishga о’tsa, bunga hujayra qо’zg’aluvchanligi deb ataladi. Hujayra qо’zg’aluvchanligi ta’sirlanuvchanlikning yuqori formasidir. Hujayra о’zi uchun adekvat (mos) ta’sirdan tashqari normal holatda uchramaydigan va uning uchun favqulodda bо’lgan ta’sirlovchi faktorlarga duch keladi. Bu turdagi q о ’zg’atuvchilarga ionlovchi nurlar, temperatura, mexanik va boshqa ta’sirlar kiradi. Tabiiyki, ta’sirlovchi faktorlar turli vaqt davom etgani singari, hujayraning ularga javobi ham har xildir. Yirik sitolog D.N.Nasonov va uning о ’quvchilari uzoq yillar davomida hujayraning turli ta’sirlarga javobini о ’rganishgan. Buning natijasida D.N.Nasonov paranekroz konsepsiyasini yaratdilar. Hujayraga turli faktorlar (temperatura, ionlovchi nurlar, gipoksiya va boshqalar) ta’sir qilganda hujayraning ularga javobi prinsipial bir xil b о ’ladi. Bu о ’zgarishlar yadro va sitoplazma kolloidi dispersligining о ’zgarishidan iborat. Sitoplazmaning yopishqoqligi, b о ’yoq bilan b о ’yalishi oshadi, uning muhiti о ’zgaradi. Bu о ’zgarishlar yig’indisiga paranekroz deyiladi. Paranekroz boshlanish davrida ta’sirlanish t о ’xtatilsa, orqaga qaytadi. Uzoq va kuchli ta’sirlanish natijasida hujayra nobud b о ’ladi. Paranekroz hujayraning о ’limi– nekrozga о ’tishda bir bosqich hisoblanadi. Hujayra organoidlari shikastlovchi ta’sirlarga turlicha sezgi bilan javob beradi. Eng sezgir organoidlar mitoxondriya, Golji kompleksi, silliq endoplazmatik t о ’r membranalari, hujayra qobig’ining maxsus strukturalaridir. Granulyar endoplazmatik t о ’r, yadro qobig’i shikastlovchi ta’sirlovchiga anchagina chidamli b о ’ladi. Hujayra harakati ta’sirot bilan uzviy bog’liq b о ’lib, harakat ta’sirchanlikning tashqi k о ’rinishidir. Harakat hujayra ichida modda almashinuvining о ’zgarishi

natijasida hosil b о ’ladi. Harakatning eng oddiy turi sikloz hisoblanadi. Bu harakatda sitoplazma ichida organoidlarning va boshqa tuzilmalarning siljishi kuzatilib, hujayra tashqi tarafdan harakatsiz k о ’rinadi. Bu harakatga misol qilib mitoz b о ’linish davrida sentriolalarning va xromosomalarning siljishini olish mumkin. Sitoplazma yopishqoqligining oshishi (zoldan gel holatga о ’tishi) harakatni sekinlashtirsa, yopishqoqligining pasayishi (geldan zolga о ’tishi) siklozni kuchaytiradi. Amyobasimon harakat bir hujayrali hayvonlar bilan k о ’p hujayrali hayvonlarning ba’zi hujayralariga xosdir. Amyobasimon harakat qilish oq qon tanachalari–leykotsitlarga, biriktiruvchi t о ’qima hujayralari – makrofaglarga taalluqli b о ’lsa ham, ammo regeneratsiya davrida organizmning mutlaq k о ’pchilik hujayralari shu y о ’l bilan harakat qilishi mumkin. Amyobasimon harakat davrida hujayralar yolg’onoyoq (psevdopodiya) hosil qilib, shu yolg’onoyoqlarga hujayra tanasining borliq tuzilmalari q о ’yiladi. Natijada hujayra yolg’onoyoq uzunligi b о ’yicha harakat qiladi. Kiprikchalar va xivchinlar yordamida harakat qilish hayvon va о ’simlik hujayralarida kuzatiladi. Nafas y о ’llaridagi kiprikchalar harakati natijasida bu y о ’llarga tushgan yot moddalar tashqariga chiqarib yuboriladi. Bachadon naylaridagi kiprikli epiteliy tuxum hujayraning harakatini ta’minlaydi. Kiprikchalar kelishib harakat qiladi, ya’ni bir kiprikchadan s о ’ng keyingisi qisqarib, yalpisiga t о ’lqinsimon harakatni yuzaga keltiradi. Xivchinlar yordamida erkak jinsiy hujayralari – spermatozoidlar harakat qiladi. Evolyusion taraqqiyot davomida harakatning eng oliy formasi– mushak harakati shakllanadi. Bu harakatni silliq mushak hujayralari va k о ’ndalang-targ’il mushak tolalari bajaradi. Bunday harakat maxsus oqsillar – aktin va miozinning о ’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi. Hujayraning о ’sishi. Har bir tirik mavjudot ma’lum о ’lchamlarga ega. Bu о ’lchamlarga organizm hujayralarining k о ’payishi va о ’sishi orqali erisqiladi. Odam tanasining hamma hujayralari о ’sish qobiliyatiga ega. Ammo bizning a’zolarimizdagi k о ’pchilik hujayralar о ’zining о ’rtacha о ’lchamlarini saqlab

qoladi. A’zo aktivligining keskin oshishi yoki patologik jarayonlar natijasida hujayra о ’lchamlari odatdagidan k о ’ra kattalashishi – gipertrofiya kuzatiladi. Hujayraning hayot sikli, differensiallanishi. Yangi hosil b о ’lgan hujayralar hayot siklini о ’taydi. Hayot sikli hujayraning yangi hujayra hosil b о ’lishida uning keyingi b о ’linishiga qadar yoki uning о ’lishigacha b о ’lgan davrni о ’z ichiga oladi. Hujayra о ’z hayoti davrida b о ’linishi, о ’sishi, differensiallanishga uchrashi kuzatiladi. Shuning uchun hujayraning hayot sikli jarayonlarini ikki gruppaga b о ’lish. Birinchi gruppaga hujayraning b о ’linishi bilan bog’liq jarayonlar kirib, uni avtosintetik interfaza deyiladi. Ikkinchi gruppaga esa, hujayraning о ’sishi, differensirovkasi ma’lum vazifani bajarishga ixtisoslanishi mansubdir (geterosintetik interfaza). Differeitsirovkaga uchragan hujayra ixtisoslangan hujayra b о ’lib, u ma’lum vazifani bajarishga moslashgan. Ular k о ’pincha b о ’linish qobiliyatini y о ’qotadi. Masalan, differensiallangan qon hujayralari – eritrotsitlar, nerv hujayralari va hokazo. Ba’zi hujayralar differensirovka holatida b о ’linish qobiliyatiga ega b о ’ladi (jigar hujayralari). Embrional takomillashish davrida epiteliy, biriktiruvchi t о ’qima, mushak va nerv hujayralari embrional varaqlardan rivojlansa, yetilgan davrida differensiallanishga a’zolarning turli qismlarida joylashgan kambial hujayralar uchraydi. Qon ishlab chiqaruvchi organlardagi kambial hujayralar « о ’zak hujayralar» deb yuritiladi. Hamma hujayralar ma’lum muddatda yashaydi. Masalan, eritrotsitlar 120 kungacha, epidermis hujayralari 4–10 kun va hokazo. Nerv va mushak t о ’qimasi hujayralari organizmning butun hayoti davomida yangilanmaydi, degan fikrlar ham bor. Hujayra о ’lish vaqtida hujayra yadrosi piknozga (yadro zichlashishi va donadorlikni y о ’qotib kichrayishi), karioreksisga (yadroning mayda donachalarga b о ’linib ketishi), kariolizisga (yadroning erib ketishi) uchrashi mumkin. Yadrodagi о ’zgarishlar oqibatida (birga) sitoplazmada ham qaytarib b о ’lmas о ’zgarishlar yuz berib, natijada, hujayra halok b о ’ladi.

О ’simlik hujayrasining о ’ziga xos tuzilishi О ’simliklar hujayrasida hayvon hujayrasiga xos b о ’lgan barcha organoidlar: yadro, mitoxondriya, Golji majmuasi, ribosomalar mavjud. Shuningdek, ular tuzilishidagi bir qator xususiyatlari bilan hayvon hujayralaridan farq qiladi: 1) birmuncha qalin b о ’lgan hujayra qobig’iga ega; 2) quyoshning yorug’lik energiyasi hisobiga anorganik moddalardan birlamchi organik moddalarni hosil qiluvchi maxsus organoidlar-plastidalari bor; 3) yaxshi rivojlangan vakuola tizimi mavjud b о ’lib, u hujayraning osmotik xususiyatlari bilan bog’liq (32- rasm). Hujayra qobig’i. О ’simlik hujayrasi tashqi tomondan qalin hujayra qobig’i bilan о ’ralgan b о ’ladi. Hujayra qobig’i tufayli har bir hujayra о ’zining shaklini saqlab qolish xususiyatiga ega. Hujayra qobig’i polisaharidlardan tashkil topgan. Qobiq orqali suv va kichik molekulali moddalar osonlik bilan о ’tish imkoniga ega. Shu bilan birga qobiq birmuncha mustahkam b о ’lib, о ’simlikka xos tuzilmani saqlab turadi. U shamol ta’sirida о ’simlikning egilishini ta’minlaydi, biroq sinib ketishiga y о ’l q о ’ymaydi. 32– rasm. О ’simlik hujayrasining ultramikroskopik tuzilishi (sxema).

1– hujayra qobig’i; 2– markaziy vakuol; 3– mitoxondriya; 4–Golji apparati; 5– ribosomalar; 6– yadro; 7– yadrocha; 8– silliq endoplazmatik t о ’r; 9– sitoplazma; 10– xloroplast; 11– plazmatik membrana; 12– plazmodesma; 13– lizosoma; 14– yadro qobig’i; 15– donador endoplazmatik t о ’r. Plastidalar – (plastidos – hosil qiluvchi, yaratuvchi s о ’zlaridan olingan) о ’simlik hujayralarining asosiy organoidlaridan biri b о ’lib, ularda fotosintez jarayoni amalga oshadi. Ular murakkab membranalar sistemasidan tashkil topgan b о ’lib, tashqaridan ikki qavat membrana bilan о ’ralgan membranali organoidlarga kiradi. Hayvonlar hujayrasida plastidalar b о ’lmaydi. Plastidalar shakli, tuzilishi, о ’lchami, funksiyalariga k о ’ra xilma-xil b о ’ladi. Rangiga k о ’ra ularning, asosan 3 ta turi mavjud: yashil – xloroplastlar, qizil, t о ’q sariq, sariq – xromoplastlar, rangsiz – leykoplastlar. Plastidalar kelib chiqishi jihatdan bir-biriga bog’liq b о ’lib, ontogenez davomida biri ikkinchisiga aylanishi mumkin. Odatda hujayrada plastidalarning bir turi uchraydi, uning о ’lchami 4–6 mkm gacha yetadi. Elektron mikroskopda tekshirilganda xloroplastlarning ikki qavat membrana bilan о ’ralganligini k о ’rish mumkin. Xloroplastlarning ichki qismi stroma deyiladi, unda juda k о ’p fermentlar joylashadi. Xloroplastlarning mitoxondriyalardan asosiy farqi shundaki, ularning ichki membranasi kristalarni hosil qilmay yassi tolali lamellalar va membranali tilakoidlar hosil qiladi. Lamellalar yassi naychalar b о ’lib, stromada о ’zaro parallel joylashadi, ammo о ’zaro birlashmaydi. Tilakoid membranali b о ’shliqlar b о ’lib, tangachani eslatadi. Tilakoidlar о ’zaro ustma-ust joylashib, granlarni hosil qiladi (33- rasm). Xloroplastlar ham mitoxondriyalarga о ’xshab, о ’z avtonom oqsil sintezlovchi apparat, ya’ni DNK, RNK, ribosomalar, fermentlarga ega. Xloroplastlarda yorug’lik energiyasi ta’siridagi reaksiyalar natijasida fotosintez jarayoni amalga oshadi, energiyaga boy birikma ATF sintezlanadi, CO 2 uglevodlarga aylanadi.

33- rasm. Xloroplastlarning tuzilishi (sxema): A- ultramikroskopik tuzilishi (sxema), V- elektron mikroskopda k о ’rinishi: 1membranasi; 2-stroma; 3- tilakoid; 4- lamilla; 5- gran; 6-yog’ tomchisi. Vakuolalar ham о ’simlik hujayralariga xos organoid bolib, membrana bilan о ’ralgan. Ular endoplazmatik t о ’rning g’ovak membranalari hisobiga hosil b о ’ladi. Vakuola tarkibida turli tuman organik birikmalar va tuzlar uchraydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Афанасьев Й.И., Юрина Н.А., Котовский Е.Ф. и др.; Под ред. Й.И. Афанасьева, Н.А.Юриной., Гистология: Учебник – 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Медицина, 2002 г. 2. Александровская А.Т. Цитология, Гистология и Эмбриология. Учебник. М. 1993. 3. Зуфаров К.А. Гистология. Т. «Ибн-Сино» 1991й. 4. Ibragimov Sh.I., Shodiyev N.Sh., Daminov A., Sitologiya, Gistologiya va Embriologiy. Mehnat. –Toshkent, 1998 y. 5. Қодиров Э.Қ. Гистология Т., «Ўқитувчи» 1994 й. 6. П.Х.Холиқов, Н.Ш.Шарофиддинхўжаев ва бошқалар, Биология , тиббиёт ОЎЮ талабалари учун дарслик, Т., «Ибн-Сино» 1996 й. 7. To’ychiyev C., Toshmanov N., Gistologiya, Embriologiya, Sitologiya. Yangi asr avlodi. – Toshkent, 2005 y. 8. Bobrysheva I.V.Kashchenko S.A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011 y. 9. Stephen R. Bolsover, Jeremy S. Hyams, Elizabeth A. Shephard, Hugh A. White, Claudia G. Wiedemann Cell Biology , A Short Course, Second edition, Printed in the United States of America- 2014 y. 10. Gorky M., Cytology and general embryology , Donetsk National medical university, 2011y.

O'xshashlar

O‘simlikshunоslik - qishlоq хo‘jаligining еtаkchi tаrmоg‘i ekаnligi

Маданий ўсимликларнинг келиб чиқиш марказлари

Ximoterapevtik preparatlar ularning immun sistemaga ta’siri antibiotiklar olinishi va biotexnologiyada ishlatilishi

Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi infeksion va uniug turlari yuqumli kasalliklarni davrlari microbiologik tekshirish usul va bosqichlari

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi