Umumiy gistologiya - Biologiya - Referatlar

Umumiy gistologiya

Yuklangan vaqt:

14.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5716.37109375 KB

Ko'chirib olish

Umumiy gistologiya Reja: Epiteliy t о ’qimasining umumiy harakteristikasi va klassifikatsiyasi  Bir qavatli epiteliy  K о ’p qavatli epiteliy  Bezlar  Ichki muhit t о ’qimalari  Qon  Biriktiruvchi t о ’qima  Zich tolali biriktiruvchi t о ’qima  Maxsus xususiyatga ega b о ’lgan biriktiruvchi t о ’qimalar  Biriktiruvchi t о ’qimaning yoshga qarab о ’zgarishi va ichki muhit hujayralarining о ’zaro munosabati  Tog’ay t о ’qimasi  Suyak t о ’qimasi  Muskul t о ’qimasi  Nerv tо’qimasi

Evolyutsion taraqqiyot davomida tirik organizmlarning turli shakllari vujudga kelgan. Hayvon organizmining takomili, ularning evolyutsiyasi yangi vazifalar va shu vazifalarni bajarish uchun hosil b о ’lgan tuzilmalar rivojiga bog’liq. T о ’qimalar evolyutsiyasini о ’rganuvchi fanga evolyutsion gistologiya deyiladi. Evolyutsion gistologiyaga Rossiyada I.I.Mechnikov asos solgan. Uning g’oyalarini A.A. Zavarzin va N.G.Xlopin ilgari surdi, rivojlantirdi. Masalan, A.A.Zavarzin t о ’qimalar klassifikatsiyasiga hayot jarayonining asosiy tomonlarini ochib beruvchi funksional prinsiplarni asos qilib oldi. U t о ’qimalarni himoya funksiyasini о ’tovchi chegara t о ’qimaga, modda almashinuvi va tayanch- mexanik vazifani bajaruvchi ichki muhit t о ’qimasiga, qisqarishni ta’minlovchi muskul t о ’qimasiga va impuls о ’tkazuvchi nerv t о ’qimasiga b о ’ldi. Odatda, t о ’qimalarning takomili ularning organizmda bajaradigan vazifasi bilan belgilanadi. Turli hayvonlarda t о ’qimalar ba’zi belgilari bilan ajralib tursada, juda ham k о ’p mavjudotlarda muayyan t о ’qima turlarini ajratish mumkin. Binobarin, t о ’qima evolyutsiyasi butun organizm evolyutsiyasining xususiy k о ’rinishidir. T о ’qima tarixiy (filogenetik) taraqqiyot jarayonida vujudga kelib umumiy tuzilishga ega b о ’lgan, ma’lum funksiyani bajarishga ixtisoslashgan hujayralar va hujayra b о ’lmagan tuzilmalar majmuasidan iborat. Tarixiy taraqqiyot natijasida 4 xil t о ’qima vujudga kelgan. 1. Epiteliy t о ’qimasi. 2. Ichki muhit t о ’qimasi. 3. Muskul t о ’qimasi. 4. Nerv t о ’qimasi. Bulardan epiteliy va biriktiruvchi t о ’qima eng qadimiy hisoblanadi. Rivojlanishining s о ’nggi bosqichlarida hayvonlar tuzilishining murakkablashishi bilan birga muskul va nerv t о ’qimalari takomillashadi. Muskul t о ’qimasi harakat funksiyasini bajarishda ishtirok etsa, nerv t о ’qimasi hamma t о ’qimalarni о ’zaro bog’lab turadi. T о ’qimalarning hosil b о ’lish jarayoni gistogenez deb yuritiladi.

Bu jarayon davomida har bir kurtakning hujayralari va hujayra shakliga ega b о ’lmagan strukturalari turli tomonga differensiallashadi, hamda bir t о ’qimaga xos b о ’lgan maxsus tuzilmalarni va xususiyatlarni о ’zida mujassamlashtiradi. T о ’qimalar differensiallashishida 4 davr tafovut etiladi. 1) ootipik; 2) blastomer; 3) kurtak; 4) t о ’qima differensiallanish davrlari. Ootipik differensiallanish davrida b о ’lg’usi kurtaklar prezumtiv (lot. presumptio – ehtimol) – ehtimoliy qismlar holida tuxum hujayra sitoplazmasida yoki zigotada о ’z ifodasini topadi. Masalan, Amfibiyalarda b о ’lg’usi xorda mezoderma tuxum hujayra sitoplazmasining kulrang о ’roqchasi qismida joylashadi. Blastomer differensiallanishda b о ’lg’usi t о ’qima kurtaklari maydalanayotgan blastula hujayralarining shu t о ’qima rivojlanishini belgilaydigan blastomerlari differensiallanishi sifatida k о ’rinadi. K о ’pchilik hayvonlarda maydalanishning ilk davridayoq bir-biridan farq qiladigan blastomerlar hosil b о ’ladi. Blastula davrida blastula tubi, tomi va qirg’oq qismlari blastomerlari birbiridan farqlanadi. Kurtak differensiallanishida bir xil b о ’lgan birlamchi homila varaqlarida alohida tuzilishga ega b о ’lgan chegaralangan qismlar hosil b о ’ladi. Chunonchi, ektodermadan nerv sistemasi kurtagi hosil b о ’lgach nerv naychasining ajralib chiqishi bunga misol b о ’la oladi. T о ’qima differensiallanish davrida t о ’qima kurtaklari t о ’qimaga aylanadi. Kurtakning t о ’qimaga aylanishi – gistogenez davrida har bir kurtakning hujayra va hujayra b о ’lmagan tuzilmalari turli y о ’nalishda ixtisoslashib, har bir t о ’qima uchun xos b о ’lgan tuzilmalarni, fiziologik va kimyoviy xususiyatlarni hosil qiladi. T о ’qima takomilining deatamaatsiyasi (lat. deatamaare – belgilash) asosan avloddan-avlodga о ’tuvchi irsiy belgilar bilan bog’liqdir. Irsiy omillar organizm takomilining umumiy y о ’nalishini belgilaydi. Bu esa homila о ’sish davrida turli ta’sirlar natijasida (ichki va tashqi) yangi xususiyatlar hosil b о ’lishini inkor etmaydi. Davom etayotgan differensiallanish va о ’sish davrida hujayralararo ta’sirlar

orta borib organizmning integratsiyasi (lat. integer – butun) vujudga keladi. Integratsiya iborasi organizm alohida qismlarining bir butunga birlashishini k о ’zda tutadi. Hamma a’zolar asosan 4 xil t о ’qimadan: epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv t о ’qimalaridan tashkil topgan. Parenximatoz a’zolarning asosi – biriktiruvchi t о ’qimadan, parenximasi (asosiy ishni bajaruvchi qismi) esa epiteliydan tashkil topgan. A’zo tarkibiga kirgan t о ’qimalarning faoliyati shu a’zoning umumiy yoki asosiy funksiyasini bajarishga qaratilgan. T о ’qimalarning fiziologik va reparativ regeneratsiyasi. T о ’qima va organlarda о ’layotgan hujayralar hamda hujayra shakliga ega b о ’lmagan tuzilmalar doim, butun hayot davomida qaytadan tiklanib turadi. Bu jarayon fiziologik regeneratsiya deb atalib, turli t о ’qimalarda turlicha kechadi. Mitoz b о ’linish xususiyatiga ega b о ’lgan, differensiallashgan hujayralarga boy t о ’qimalarda fiziologik regeneratsiya juda aniq k о ’rinadi. Masalan, teri va ichak epiteliysida, qon shaklli elementlari hosil b о ’lishida, biriktiruvchi t о ’qima hujayralarida, muskul t о ’qimasida fiziologik regeneratsiya ancha tez boradi. Nerv t о ’qimasida fiziologik regeneratsiya b о ’lish-b о ’lmasligi t о ’liq aniqlanmagan. S о ’nggi yillardagi ma’lumotga k о ’ra nerv t о ’qimasida fiziologik regeneratsiya jarayoni kechsada, lekin muskul t о ’qimasidagiga nisbatan sustroq kechadi. T о ’qimalarning shikastlangandan s о ’ng qaytadan tiklanishi reparativ regeneratsiya deyiladi. Reparativ regeneratsiya hamma t о ’qimalarga xos jarayondir. Reparativ regeneratsiya bir necha yо’l bilan boradi. 1. Regeneratsion gipertrofiy. Bu yо’l bilan boruvchi regeneratsiyada a’zoning massasi hujayralarning bо’linishi yoki ularning gipertrofiyasi (kattalanishi) natijasida qayta tiklanadi. Bu tipdagi regeneratsiya yuqori tabaqali hayvonlarning jigar, buyrak va ayrim boshqa a’zolariga xosdir. 2. Hujayra proliferatsiyasi . Bu xil y о ’l bilan boradigan regeneratsiyada organning shikastlangan joyi hujayralar b о ’linishi hisobiga qayta tiklanadi. Masalan, me’da- ichak y о ’li epiteliysi bunga misol b о ’la oladi. 3. Hujayra ichi regeneratsiyasi . Bu tipdagi regeneratsiyada hujayra organoidlarining hajmi va soni ortishi hisobiga hujayra hajmi ham ortadi va

natijada organ yoki t о ’qimaning ham hajmi qayta tiklanadi. Masalan, yurakning muskul qavati, neyronlarda. Epiteliy, biriktiruvchi va silliq muskul tо’qimalari juda tez qayta tiklanadi. K о ’ndalang-targ’il muskul tolalari esa ma’lum sharoitdagina qayta tiklanishi mumkin. Nerv t о ’qimasida qayta tiklanish juda ham sust boradi. T о ’qimalarning о ’zgaruvchanligi . Har bir t о ’qima о ’ziga xos tuzilishga, xususiyatlarga ega va shu bilan boshqa t о ’qimalardan farq qiladi. T о ’qimalarning о ’z xususiyatlarini saqlab turishi deatamaatsiya deb yuritiladi. Modda almashinishlarining о ’zgarishi t о ’qimalariing maxsus funksiyalarining va morfo- funksional xususiyatlarining о ’zgarishiga yoki patologik о ’zgaruvchanlikka olib keladi. Bu jarayonda t о ’qima о ’zining maxsus xususiyatlarini y о ’qotadi va shu t о ’qimaga xos b о ’lmagan tuzilmalar hosil b о ’ladi. T о ’qimalardagi bunday о ’zgarishlar metaplaziya deyiladi. Metaplaziya turli patologik holatlarda va eksperimentlar ta’sirida paydo b о ’lishi mumkin. Epiteliy t о ’qimasining umumiy harakteristikasi va klassifikatsiyasi Epiteliy t о ’qimasi chegaralovchi t о ’qima b о ’lib, tana yuzasini, hazm qilish nayining, nafas va siydik chiqarish y о ’llarining ichki yuzasini qoplab turadi. Jigar, me’da osti bezi va shuningdek organizmdagi boshqa k о ’pgina bezlarning tarkibiga kiradi. Seroz pardalar ham epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy t о ’qimasi himoya, sekretor, s о ’rish va ekskretor funksiyalarni bajarishga moslashgan. U ichak b о ’shlig’ida fermentlar ta’sirida parchalangan oqsil, uglevod, yog’lar monomerlar holida hamda suv va mineral tuzlar ximus tarkibidan ichak epitelial hujayralari orqali qon yoki limfaga s о ’riladi. Modda almashinish natijasida hosil b о ’lgan qoldiq mahsulotlar ham epiteliy hujayralari orqali organizmdan tashqariga chiqariladi (ekskretsiy.) Ekskretsiya asosan о ’pkada (karbonat angidrid va qisman suv ajraladi), buyrakda (mochevina, siydik kislotasi ajraladi), terida (ter bilan suv va 5–10% mochevina ajraladi) kechadi.

Epiteliy t о ’qimasi chegara t о ’qima b о ’lganligi uchun u о ’zining ostida joylashgan t о ’qimalarni turli ta’sirlardan (kimyoviy, mexanik) himoya qiladi. Jarohatlanmagan teri epiteliysi turli zararli moddalarni va mikroblarni о ’tkazmaydi. Epiteliy t о ’qimasi sekret ishlab chiqarish qobiliyatiga ham ega. Me’da shilliq qavatini qoplovchi epiteliy t о ’qimasining mahsuloti me’dani mexanik va kimyoviy ta’sirlardan saqlasa, me’da-ichak nayi b о ’ylab joylashgan epiteliy hujayralari esa oziq moddalarning parchalanishida va s о ’rilishida muhim о ’rin tutadi. Epiteliy t о ’qimasi homila taraqqiyotida har uchala homila varaqlaridan (ekto-, ento- va mezodermadan) hosil b о ’ladi. Ilk bor hosil b о ’lgan epiteliy hujayralari homilaning rivojlanishi uchun sharoit yaratib beradi. U orqali homila va ona organizmi о ’rtasida modda almashinishi ta’minlanadi. Epiteliy t о ’qimasining kelib chiqishi va bajaradigan funksiyalarining har xil b о ’lishiga qaramasdan, boshqa t о ’qimalardan farq qiladigan umumiy belgilari ham mavjud. 1. Epiteliy t о ’qimasi zich joylashgan plast holidagi hujayralar t о ’plamidan iborat, hujayralararo modda deyarli b о ’lmaydi. 2. Epiteliy t о ’qimasi doimo bazal membranada yotadi. 3. Epiteliy hujayralari bazal membranada joylashganligi uchun ular qutbli differensiallash xususiyatiga ega. Epiteliy hujayralarining apikal va bazal qismlari tafovut etilib, bu qismlar tuzilishi va funksiyasi bilan bir- biridan farq qiladi. 4. Epiteliy t о ’qimasida qon tomirlar b о ’lmaydi, hujayralar bazal membrana orqali biriktiruvchi t о ’qimadan diffuz y о ’l bilan oziqlanadi. 5. Epiteliy t о ’qimasi yuqori darajada qayta tiklanish xususiyatiga ega. Epiteliy kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasi jihatidan bir necha marta klassifikatsiya qilingan, shulardan keng tarqalganlari morfofunksional va filogenetik klassifikatsiyalardir.

Filogenetik klassifikatsiya b о ’yicha epiteliy t о ’qimasi 5 ga b о ’linadi: 1) teri epiteliysi; 2) ichak epiteliysi; 3) buyrak epiteliysi; 4) selomik epiteliy; 5) ependimoglial epiteliy. Terining epiteliy t о ’qimasi k о ’p qavatli b о ’lib, himoya funksiyasini bajaradi. Ichakning epiteliy t о ’qimasi bir qavatli b о ’lib, himoya va s о ’rish funksiyasini о ’taydi. Buyrakning epiteliy t о ’qimasi bir qavatli b о ’lib, modda almashinuvida hosil b о ’lgan organizm uchun kerak b о ’lmagan oxirgi mahsulotlarning chiqarilishida ishtirok etadi. Selomik epitelial t о ’qima seroz b о ’shliqlarni qoplashdan tashqari, jinsiy hujayralarning hosil b о ’lishida ham qatnashadi. Ependimoglial epitelial t о ’qima nerv naychasidan rnvojlanib, sezgi organlari tarkibiga kiradi, miya qorinchalarini va orqa miya kanalining devorini qoplaydi. Morfofunksional klassifikatsiya b о ’yicha epiteliyning quyidagi turlari farqlanadi: Epiteliy doimo bazal membranada joylashadi. Bazal membrana yoki bazal plastinka epiteliy va biriktiruvchi t о ’qima orasida joylashuvchi parda b о ’lib, qalinligi 80–100 nmga teng. U karbonsuvdan, oqsil, glikozaminoglikan va kollagen tolalardan tashkil topgan. Epiteliy t о ’qimasi hujayralarining bazal membrana bilan munosabatiga qarab bir va k о ’p qavatli b о ’ladi. Bir qavatli epiteliy hujayralarining barchasi bazal plastinka bilan bevosita bog’langan. K о ’p qavatli epiteliyda esa bazal plastinkaga faqat pastki qavat hujayralari tegib turadi. Bir qavatli epiteliy о ’z navbatida bir qatorli va k о ’p qatorli b о ’ladi. Bir qatorli epiteliyda hamma hujayralar bir xil balandlikka ega b о ’lib, ularning yadrolari bir tekislikda joylashadi. K о ’p qatorli epiteliyda hamma hujayralar bazal membranaga tegib tursa ham, ular bir xil kattakichiklikda emas va yadrolari turli tekislikda yotadi. K о ’p qavatli yassi epiteliy muguzlanuvchi va muguzlanmaydigan b о ’ladi. Yuqori qavat hujayralari muguz tanachalarga aylanuvchi k о ’p qavatli epiteliy muguzlanuvchi epiteliy deb ataladi. Muguzlanish jarayoni kechmaydigan, ya’ni muguz tangachalar hosil b о ’lmaydigan k о ’p qavatli epiteliy muguzlanmaydigan

epiteliy deb ataladi. K о ’p qavatli epiteliyning maxsus turi о ’zgaruvchan epiteliydir. Bu epiteliy ba’zi a’zolarning (m: siydik qopchasi) devorining ch о ’zilgan yoki ch о ’zilmaganligiga qarab о ’z k о ’rinishini о ’zgartirib turadi va shuning uchun ham о ’zgaruvchan epiteliy deb ataladi. Epiteliy t о ’qimasining hujayralari turli xil shaklda b о ’ladi. Masalan, yassi, kubsimon, silindrsimon va maxsus tuzilmalari bilan boshqa t о ’qimalarning hujayralaridan farqlanib turadi. Hujayralarning differensiallanishi natijasida maxsus tuzilmalar paydo b о ’ladi. Epiteliy t о ’qimasining maxsus tuzilmalariga: hilpillovchi kiprikchalar, ichak enterotsit hujayralarining mikrovorsinkalari va xivchinlar kiradi. Bu maxsus tuzilmalarning tuzilishi va funksiyasini har bir epiteliyni о ’rganish davomida k о ’riladi. Epiteliy t о ’qimasi hujayralariniig sitoplazmasida xususiy organoid tonofibrillalar uchraydi. Hujayralarning yon yuzasida desmosomalar va ularning birlashtiruvchi plastinkasiga tegib yotuvchi tonofibrillalar joylashadi. Ep iteliy to„qimasi Bir qavatli epiteliy Bezlar Ko„p qavatli epiteliy Bir qatorli ko„p qavatli Bir qatorli bir qavatli Kubsimon Yassi Silindirsimon Muguzlanmaydigan Muguzlanadigan O„zgaruvchan

Epiteliy hujayralarining tuzilishi. Epiteliy hujayralarining sitoplazmasida shakli va qaysi organda joylashganligidan qat’i nazar umumiy va maxsus organoidlar bо’ladi. Hujayra yadrosining shakli hujayraning shakliga bog’liq bо’lib, kо’pincha, dumaloq, oval va yassi bо’ladi. Mitoxondriyalar kalta tayoqcha shaklida bо’lib hujayra yadrosi atrofida joylashadi. Oqsil sintezida ishtirok etadigan hujayralarda donador endoplazmatik tо’r yaxshi rivojlangan bо’lib, kо’pincha hujayraning bazal qismida va yadro atrofida joylashadi. Sekretsiya jarayonida qatnashadigan hujayralarda Golji kompleksi kuchli rivojlangan bо’lib, hujayra yadrosining ustida yotadi. Epiteliy hujayralari bazal membranada joylashganligi sababli, ularda ikkita qutb tafovut qilinadi; bazal va apikal qutblar. Bu ikkala qutblar tuzilish jihatidan bir-biridan farq qiladi. Apikal qismi turli maxsus tuzilmalar (mikrovorsinkalar, kiprikchalar) bо’lganligi va turli sekretor kiritmalarning mavjudligi bilan bazal qismdan farqlanib ; turadi. Epiteliy t о ’qimasining hujayralari о ’zaro desmasomalar, interdigitatsiya va sementlovchi modda yordamida bog’lanadi. Bir qavatli epiteliy Bir qavatli bir qatorli epiteliy. Bu epiteliy tuzilishini ta’riflanganda k о ’pincha «bir qatorli» atamasi tushirib qoldiriladi va faqat «bir qavatli epiteliy» deb yuritiladi. Hujayralarning shakliga qarab bir qavatli yassi, kubsimon, silindrsimon yoki prizmatik epiteliylar tafovut qilinadi. Bir qavatli yassi epiteliy – mezoteliy (47-rasm). Mezoteliy tananing ikkilamchi b о ’shlig’i yoki selom b о ’shlig’ini hosil qiluvchi mezodermaning hosilasidir. Mezoteliy seroz pardalar – plevra va qorin pardasining pariyental va visseral varaqlarini, yurak oldi xaltachasi devorlarini qoplab turadi. Mezoteliy hujayralari (masalan, charvining yaxlit preparati) ust tomondan qaraganda notekis chegarali va turli. shaklda ekanligi yaqqol k о ’rinadi. Bu hujayralarning ikki yoki uchta yassilashgan yadrolari b о ’lib, ular joylashgan joy bir oz b о ’rtib turadi.

Elektron mikroskopik tekshirishlar natijasida yassi epiteliy hujayralarining qorin b о ’shlig’iga qaragan erkin yuzasida mikrovorsinkalar borligi aniqlandi. Mikrovorsinkalar mezoteliy yuzasini ancha kengaytiradi. Hujayralar bir-biri bilan desmosomalar yordamida bog’lanadi. 47- rasm. Bir qavatli yassi epiteliy. 1– mezoteliy hujayrasi; 2– mezoteliy hujayrasi sitoplazmasi; 3–mezoteliy hujayra yadrosi; 4–mezoteliy hujayralarining chegarasi. Mezoteliy yuzasi silliq b о ’lganligi sababli ichak peristaltikasida, yurakning qisqarishi, о ’pkaning nafas ekskursiyasida, organlarning sirpanma harakatlarida muhim rol о ’ynaydi, hamda organlarning о ’zaro yopishib qolmasligini ta’minlaydi. Bundan tashqari, mezoteliy hujayralari fagotsitoz qilish xususiyatiga ham ega. Masalan, ular yot zarrachalarni, mikroblarni, melanin kiritmalarini qamrab oladi. Shuning uchun ham epiteliy t о ’qimasi biriktiruvchi t о ’qima va tana b о ’shliqlari о ’rtasidagi «seroz-gemolimfatik t о ’siq»ni hosil qilishda ishtirok etadi. Mezoteliy yuksak fiziologik qayta tiklanish qobiliyatiga ega. Mezoteliy hujayralarining о ’ziga xos xususiyati ulardagi dekompleksatsiya jarayonidir. Bu jarayon davomida hujayralarda desmosomalar yemiriladi, hujayralar qisqarib

yumaloqlashadi va bazal membrana bilan aloqasi uziladi. Natijada hujayralar tana b о ’shlig’iga ajraladi. Fiziologik holatlarda hujayralarning 4–6 foizi b о ’shliq (peritoneal) suyuqligida muallaq holatda uchraydi. Ajralib tushgan hujayralar о ’rnini q о ’shni hujayralar s о ’rilib t о ’ldiradi. Ularning atrofida esa boshqa hujayralarning b о ’linishini k о ’rish mumkin. Mezoteliyning shikastlangandan keyingi qayta tiklanishi turli xil umurtqalilarda turlicha b о ’ladi. Masalan, sut emizuvchi hayvonlarda mezoteliyning shikastlanishi seroz pardalarni yallig’lanishiga olib keladi. Bu paytda hujayralar shishib, ular orasidagi bog’lanish b о ’shashadi va hujayralar degenerativ о ’zgarishlarga uchrab ajralib tushadi. Shikastlangan joyning yonida hujayralarning mitoz b о ’linishi k о ’rinadi va pirovardida k о ’p yadroli hujayralar paydo b о ’ladi. Hujayralarning shikastlangan joyga sekin-asta s о ’rilishi natijasida ajralib tushgan hujayralar о ’rni t о ’lib boradi. Patologik holatlarda esa ajralib tushgan hujayralar о ’rnida teshikchalar hosil b о ’ladi va ular stomatalar deb ataladi. Bir qavatli kubsimon epiteliy. Buyrak kanalchalarida, bezlarning chiqaruv naylarida, kichik bronxlarda uchraydi (48- rasm). Kubsimon hujayralarning yadrosi dumaloq shaklda b о ’lib, uning markaziy qismida joylashadi. Bronxiolani qoplab turuvchi kubsimon hujayralarning apikal qismida kiprikchalar k о ’rinadi. Buyrak kanalchalarining devorida joylashgan hujayralarning apikal qismida esa jiyak b о ’lib, u barmoqsimon о ’simtalardan – mikrovorsinkalardan tuzilgan, ular s о ’rilish yuzasini kengaytiradi.

48-rasm. Bir qavatli kubsimon epiteliy. 1–siydik yig’uv naychasining k о ’ndalang kesmasi; 2– kubsimon epiteliy hujayralari; 3–yadro; 4–biriktiruvchi t о ’qima. Bir qavatli silindrsimon yoki prizmatik epiteliy asosan hazm qilish, siydik ajratish va tanosil organlarida uchraydi; me’da, ichak, о ’t pufagining ichki yuzasi, jigar va me’da osti bezining chiqaruv naylarini, buyrak kanalchalarini, bachadon va bachadon nayini qoplaydi. Bir qavatli silindrsimon epiteliy bir-biriga zich joylashgan baland prizmatik shakldagi hujayralardan tashkil topgan (49-rasm). Me’daning yuza qavatida joylashgan hujayralar shilliq sekret ishlaydigan hujayralar qatoriga kiradi. Ichak epiteliysida ayrim hujayralar shilliq sekret ishlaydi. Ular sekret bilan t о ’lgan vaqtda apikal qismi kengayadi, bazal qismi esa ingichka b о ’lib qoladi va natijada qadah shaklini oladi. Bunday hujayralar qadahsimon hujayralar deb ataladi. Me’dadagi prizmatik va ichakdagi qadahsimon hujayralar ishlab chiqargan shilliq moddasida kislotali va neytral glikozaminoglikanlar aniqlangan. Ular hujayralarni kimyoviy va mexanik ta’sirotlardan saqlaydi.

49-rasm. Bir qavatli silindrsimon epiteliy. 1–silindrsimon hujayralar; 2– yadro; 3– biriktiruvchi t о ’qima. Ichak epiteliysida s о ’rish jarayonida ishtirok etadigan hujayralar mavjud. Oddiy mikroskop orqali kuzatilganda prizmatik hujayralarning apikal yuzasi (ingichka va y о ’g’on ichak, о ’t pufagi) jiyak bilan qoplanganligini k о ’rish mumkin. Shuning uchun ham bunday epiteliy bir qavatli silindrsimon jiyakli epiteliy deb yuritiladi. Elektron mikroskop yordamida mikrovorsinkalardan tashkil topganligi aniqlangan. Mikrovorsinkalar hisobiga epiteliy hujayrasining s о ’ruvchi yuzasi bir necha marta oshadi. Gistokimyoviy reaksiyalar prizmatik epiteliy hujayrasi jiyaklari glikozaminglikanlar va ishqoriy fosfatazalarga boyligini k о ’rsatadi. Bir qavatli k о ’p qatorli epiteliy. Bu epiteliy nafas y о ’llarining devorini va jinsiy sistemaning ayrim qismlarini qoplaydi. Bu epiteliyda har bir hujayra bazal membranada yotadi, hujayralarning shakli turlicha va shu sababli yadrolari har xil tekislikda yotadi (50-rasm). Kekirdak epiteliysida kiprikli silindrsimon, qadahsimon, yirik va kichik q о ’shimcha hujayralar hamda endokrin hujayralar tafovut qilinadi. Q о ’shimcha hujayralar о ’zining keng yuzasi bilan bazal membranasiga tegib turadi. Kiprikli hujayralar bazal membranaga о ’zining ingichka qismi bilan tegib turadi, keng yuzasi esa kekirdak teshigiga qaragan b о ’ladi.

50- rasm. Bir qavatli k о ’p qatorli kiprikli epiteliy (A) va uning tuzilish sxemasi (B). 1– hilpillovchi kiprikchalar; 2– qadahsimon hujayralar; 3– kiprikli hujayralar; 4, 5 – katta va kichik q о ’shimcha hujayralar; 6– bazal membrana; 7 –biriktiruvchi t о ’qima Kiprikli hujayralarning apikal yuzasida kiprikchalar b о ’lib, har bir hujayrada 250 atrofida uchraydi. Kiprikchalarning harakatlanishi shilliq sekretning siljishiga ta’sir qiladi. Shilliq sekret bilan tashqaridan kirgan chang zarralari ham chiqariladi. Elektron mikroskopda kiprikchalar 2 ta markaziy va 9 juft periferik mikronaychalardan iboratligi aniqlangan. K о ’p qavatli epiteliy K о ’p qavatli epiteliy asosan himoya funksiyasini bajaradi, shuning uchun ham u tananing k о ’proq tashqi ta’sirotlarga uchraydigan joylarini qoplaydi. U terining yuzasini, og’iz b о ’shlig’ini, qizil о ’ngach, k о ’zning muguz pardasini, buyrakiing kosachasi, siydik pufagi, siydik chiqaruv y о ’li va qinni qoplaydi. K о ’p qavatli yassi epiteliy qavatma-qavat joylashgan hujayralardan tuzilgan, uning faqat bazal qavatidagi hujayralari bazal membranada yotadi. K о ’p qavatli epiteliy 3 turga b о ’linadi: 1) k о ’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy; 2) k о ’p qavatli yassi muguzlanadigan epiteliy; 3) о ’zgaruvchan epiteliy.

K о ’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy. Bu epiteliy og’iz b о ’shlig’ining ichki yuzasini, qizil о ’ngachning shilliq qavatini va k о ’z muguz pardasini qoplaydi (51-rasm). U quyidagicha tuzilishga ega. Bazal membrana ustida silindrsimon shakldagi bazal qavat hujayralari yotadi. Uning ustida bir necha qavat joylashgan k о ’p qirrali hujayralarni k о ’ramiz. Bu 51- rasm. K о ’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliy. 1– yassi hujayralar qavati; 2 – tikanaksimon hujayralar qavati; 3– bazal hujayralar qavati; 4–bazal membrana; 5–biriktiruvchi t о ’qima. qavat tikanaksimon hujayralar qavati deb yuritiladi. Tikanaksimon hujayralar orasida hujayralararo k о ’prikchalar mavjud. Elektron mikroskop orqali tekshirilganda bu k о ’prikchalar sitoplazmatik о ’simtalardan tashkil topganligi aniqlangan. Bu о ’simtalar bir-biriga zich tegib turadi va bu yerda desmosomalar uchraydi. Desmosomalar hujayralarni о ’simtalar orqali о ’zaro bog’lab turadi. Bazal va tikanaksimon hujayralarning sitoplazmasida maxsus organoidlar– tonofibrillalar joylashgan. Tonofibrillalar ingichka (5–6 nm) tonofilamentlardan tashkil topgan b о ’lib, oqsil tabiatiga ega. U bazal hujayralarda epiteliy yuzasiga perpendikulyar, yuqori qavat hujayralarida hujayra yuzasiga parallel yotadi va ularda tayanch funksiyasini bajaradi. Epiteliyning eng yuza qavatida yassilashgan hujayralar joylashgan. Bu

hujayralar о ’zining hayot siklini tugatib muguzlanmay tushib ketadi, shuning uchun ham bu muguzlanmaydigan epiteliy deyiladi. K о ’p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy. Bu epiteliy terining epidermis qavatini tashkil qiladi. U bir necha qavat joylashgan hujayralardan tuzilgan. Morfofunksional xususiyatlariga qarab 5 ta qavat tafovut qilinadi: bazal qavat, tikanaksimon hujayralar qavati, donador, yaltiroq va muguz qavatlar (52-rasm). 52- rasm. K о ’p qavatli yassi muguzlanuvchi epiteliy. 1- muguz qavat; 2– yaltiroq qavat; 3 – donador hujayralar qavati; 4 – tikanaksimon hujayralar qavati; 5– bazal qavat; 6 – bazal membrana; 7 – ter bezining chiqaruv y о ’li; 8–biriktiruvchi t о ’qima. Bazal va tikanaksimon hujayralar qavati k о ’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliydagi birinchi va ikkinchi qavatlarning tuzilishiga о ’xshaydi. Donador qavat sitoplazmasi keratogialin donachalarini tutuvchi yassi hujayralardan tashkil topgan. Keratogialin fibrillyar oqsil b о ’lib, u keyinchalik keratinga aylansa kerak.

Yaltiroq qavat asosan kaft va tovon terisida uchraydi. Bu qavat yadro tutmagan, sitoplazmasi oqsil modda – eleidin bilan t о ’lgan 3–4 qavat yassi hujayralardan iborat. Eleidin yaxshi b о ’yalmaydi, lekin kuchli nur sindirish xususiyatiga ega. Shuning uchun hujayralar chegarasi aniq bilinmaydi va bu qavat preparatda rangsiz yaltiroq tasma holida k о ’rinadi. Yaltiroq qavat hujayralari muguz tangachalar hosil b о ’lishidagi bir holatdir. Muguz qavat yassi muguz tangachalardan iborat. Ularning tarkibida havo pufakchalari va muguz modda-keratin b о ’ladi. Hujayralarning muguz tangachalariga aylanishi ularning nobud b о ’lishi bilan boradi. Yadro va sitoplazma organoidlari parchalanadi, yaltiroq qavat bor joyda eleidindan, boshqa qismlarda esa tonofibrilla materialidan keratin hosil b о ’ladi. Yassi muguz tangachalar doimo tushib, uning о ’rniga pastki qavatdagi hujayralar siljib keladi. Buning hisobiga epiteliy doimo tiklanib turadi. Bazal va tikanaksimon hujayralar b о ’linib, k о ’payib differensiallashadi hamda muguzlanish jarayoniga uchraydi va tushib ketadi, uning о ’rnini boshqa hujayralar t о ’ldiradi. Bu jarayon fiziologik regeneratsiya deyiladi. О ’zgaruvchan epiteliy . О ’zgaruvchan epiteliy siydik y о ’llarining, buyrak kosachasi va jomi, siydik pufagining ichki yuzasini qoplab turadi (53-rasm). A’zolarning siydik bilan t о ’lgan va t о ’lmaganligiga qarab epiteliy qavati о ’z shaklini о ’zgartirib turadi. О ’zgaruvchan epiteliyda 3 qavatni farq qilish mumkin: bazal, oraliq va yopqich qavatlar. Bazal qavat mitoz y о ’li bilan k о ’payadigan mayda hujayralardan iborat. Bular kambial, differensiyalashmagan, sitoplazmasi bazofil b о ’yaladigan hujayralardir. Hujayra shakli turlicha b о ’lib, chegarasi aniq k о ’rinmaydi. Oraliq, qavat hujayralari bir yoki bir necha qavat hujayralardan iborat b о ’lib, not о ’g’ri yoki noksimon shaklga ega. Yopqich qavat noksimon shakldagi k о ’p yadroli yirik hujayralardan tashkil topgan. A’zo siydikka t о ’lib, devori taranglashganda epiteliy yupqalashadi, organ qisqarganda esa epiteliy hujayralarining bir- birining ustiga chiqishi natijasida u qalinlashadi va k о ’p qavatli k о ’rinishga ega b о ’lib qoladi. Yuqoriga k о ’tarilgan hujayralar bazal membrana bilan aloqani saqlab qoladi. A’zo devori qayta taranglashganda epiteliy hujayralari о ’z joyiga tushadi va yassilanadi.

53-rasm. Siydik pufagi devorining ch о ’zilmagan holatdagi о ’zgaruvchan epiteliysi. 1–yopqich qavat; 2–oraliq qavat; 3 – bazal qavat; 4- biriktiruvchi t о ’qima. Epiteliy t о ’qimasining regeneratsiyasi. Epiteliy t о ’qimasi qoplovchi t о ’qima b о ’lganligi uchun turli tashqi ta’sirlarga uchraydi. Shu sababli epiteliy hujayralari juda tez halok b о ’ladi. Sog’lom odamda og’iz b о ’shlig’i epiteliysida 5 minut davomida 500 ming, ichakda esa bir sutkada 3 milliard epiteliy hujayralari tushib ketadi. Hujayralarning juda tez va k о ’plab о ’lishi mitoz y о ’li bilan b о ’linadigan kam differensiallangan hujayralar hisobiga tiklanadi. Bir qavatli epiteliyda ayrim hujayralar b о ’linish qobiliyatiga ega, k о ’p qavatli epiteliyda esa bazal qavat hujayralari va qisman tikanaksimon hujayralar b о ’linadi. Bunday yuqori b о ’linish qobiliyati epiteliy shikastlanganda hamda patologik holatlarda qayta tiklanishning asosi b о ’lib xizmat qiladi. Epiteliyning reparativ regeneratsiyasi shikastlangan joy atrofidagi hujayralarning jadal b о ’linishi hisobiga amalga oshadi. B о ’linayotgan epiteliy hujayralari sekin-asta shikastlangan joyni t о ’ldira boradi va differensiallashadi, ya’ni о ’ziga xos struktura va xususiyatga ega b о ’la boshlaydi. Bunday regeneratsiya paytida chandiq hosil b о ’lmaydi. Agar shikastlangan joy b о ’lsa, u yerda avval granulyatsion t о ’qima (yosh biriktiruvchi t о ’qima) hosil b о ’lib,

s о ’ngra epiteliy hujayralari bilan qoplanadi. Bunday hollarda shikastlangan joy о ’rnida chandiq hosil b о ’ladi. Bezlar Epiteliy t о ’qimasi bir qismining asosiy vazifasi sekret ishlab chiqarishdir. Sekret ishlaydigan hujayralar yig’ilib, bezlarni (glandulae) hosil qiladi. Bezlarning k о ’pchiligi epiteliy hosilasidir. Faqatgina epifiz, gipofizning orqa b о ’lagi va buyrak usti bezining mag’iz qismigina nerv t о ’qimasidan rivojlanadi. Agar bezlar о ’z mahsulotini tashqi muhitga chiqarsa, bunday bezlar ekzokrin bezlar deyiladi. Bunga misol qilib teri bezlari yoki hazm sistemasining о ’z maxsulotini me’da-ichakka chiqaruvchi bezlarni keltirish mumkin. Ikkinchi guruh bezlar о ’z mahsulotini organizm ichki muhitiga (qon yoki limfaga) chiqaradi. Shuning uchun bu bezlarni endokrin bezlar deyiladi. Endokrin bezlarga gipofiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon bez oldi bezi, me’da osti bezining endokrin qismi, buyrak usti bezi, epifiz, jinsiy bezlar kiradi. Bezlar k о ’p hujayrali va bir hujayrali b о ’lishi mumkin. Bezlarning asosiy k о ’ichiligi k о ’p hujayrali bezlardir. Bir hujayrali ekzokrin bezlarga qadahsimon hujayralar kiradi. Bir hujayrali endokrin bezlar esa turli a’zolarda joylashgan. Me’da-ichak sistemasidagi endokrin hujayralar juda k о ’p uchraydi. Bir hujayrali bezlar turli shaklda b о ’lishi mumkin. Ular epitelial tasma ichida joylashsa, endoepitelial bezlar deb yuritiladi (55-rasm). Agar ular epiteliydan tashqarida, ya’ni biriktiruvchi t о ’qimada joylashsa, ularni ekzoepitelial bezlar deyiladi. K о ’p hujayrali bezlar, bezlarning asosiy qismini tashkil; qilib, ular biriktiruvchi t о ’qimada joylashadi. K о ’p hujayrali ekzokrin bezlarda ikki qism: 1) sekretor yoki oxirgi b о ’lim va 2) chiqaruv naylari farq qilinadi. Sekretor b о ’limda shu bez uchun harakterli b о ’lgan sekretor mahsulot ishlanadi. Oxirgi b о ’lim hujayralari k о ’pincha bazal membranada bir qavat b о ’lib joylashadi. Faqatgina yog’ bezlarga oxirgi b о ’limlarida bir necha qavat b о ’lib joylashgan hujayralarni k о ’rish mumkin. Ba’zi bir bezlarning oxirgi b о ’limida,

sekretor hujayralardan tashqari qisqarish funksiyasini bajaruvchi mioepitelial hujayralar ham joylashadi. 55 – rasm. Y о ’g’on ichak devoridagi qadahsimon bez hujayralari (A) va uning ultramikroskopik tuzilish sxemasi (B). 1– hujayra mikrovorsinkalari; 2– sekret donachalari; 3– Golji kompleksi; 4– mitoxondriyalar; 5– yadro; 6– donodor endaplazmatik t о ’r. Oxirgi b о ’limda ishlangan mahsulotlar chiqaruv y о ’llari orqali tashqi muhitga chiqariladi. Chiqaruv y о ’llari hujayralari sekret mahsulotni suv va turli mineral tuzlar, oqsil moddalar bilan boyitishi yoki chiqaruv y о ’li orqali о ’tayotgan mahsulot suvini va ba’zi moddalarni s о ’rishi mumkin. K о ’p hujayrali; bezlarning chiqaruv y о ’llari tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan b о ’ladi. Tarmoqlanmagan chiqaruv y о ’llarini tutuvchi bezlar oddiy bezlar, tarmoqlangan chiqaruv y о ’llarini tutuvchi bezlar murakkab bezlar deb yuritiladi. Oxirgi b о ’limlar ham tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan b о ’lishi mumkin. Agar chiqaruv nayi hamda oxirgi b о ’lim tarmoqlanmay, har qaysi chiqaruv nayi birgina oxirgi b о ’lim bilan tugasa, bunday bezlarni oddiy tarmoqlanmagan bezlar deyiladi. Agarda bir chiqaruv y о ’liga bir necha oxirgi b о ’lim о ’z sekretini quysa, bunday bezlar oddiy tarmoqlangan bezlar deyiladi. Agar chiqaruv y о ’llar tarmoqlangan va har bir chiqaruv y о ’li bir necha oxirgi b о ’lim bilan tugasa, bunday bezlarni murakkab tarmoqlangan bezlar deb

ataladi. Oxirgi b о ’lim shakliga qarab naysimon, alveolyar, naysimon- alveolyar bezlar farq qilinadi (56-rasm). 56- rasm. Ekzokrin bezlarning tuzilishi va sekret ishlash turlari (sxema). A– epiteliy, B–biriktiruvchi t о ’qima, 1–oddiy tarmoqlanmagan naysimon bez; 2–oddiy tarmoqlaimagan alveolyar bez; 3–oddiy tarmoqlangan naysimon bez; 4–oddiy tarmoqlangan alveolar bez; 5–murakkab alveolyar-naysimon bez; 6–merokrin bez oxiri; 7–apokrin bez oxiri; 8–golokrin bez oxiri; a– о ’suvchi qavat hujayralari; b–sekret yig’ayotgan hujayra; v–parchalanayotgan hujayra. Sekretni hujayradan tashqariga chiqarish turiga qarab bezlar merokrin, apokrin va golokrin bezlarga b о ’linadi. Merokrin bezlarda hujayra ichida hosil b о ’lgan mahsulot sekretor hujayra tanasining (qobig’i bilan) butunligi saqlanib qolgan diffuz holda hujayradan chiqariladi. Merokrin bezlarga ter va s о ’lak bezlari misol b о ’la oladi. Apokrin bezlar sekretor hujayralarining apikal qismi sekret chiqarish davrida buzilishi bilan xarakterlanadi va hujayralarning apikal qismi bez mahsuloti bilan q о ’shilib ketadi.

Apokrin bezlarga sut va apokrin y о ’l bilan sekretsiya qiluvchi ba’zi ter bezlar kiradi. Golokrin bezlarda sekret ishlash vaqtida sekretor hujayralar butunlay parchalanadi. Nobud b о ’lgan hujayralar bez mahsulotini tashkil qiladi. Odamda bu bezlarga faqatgina yog’ bezlari misol b о ’la oladi. Nobud b о ’lgan hujayralar о ’rnini bezning periferik qismida joylashgan kam differensiallashgan hujayralar t о ’ldirib turadi (56-rasm). Ekzokrin bezlarda ishlanayotgan sekret shilliq, oqsil, aralash shilliq-oqsil yoki moy tabiatli b о ’lishi mumkin. Oqsil ishlovchi bezlarda donador endoplazmatik t о ’r kuchli rivojlangan b о ’ladi va u hujayrani bazal va markaziy о ’rta qismlarini t о ’ldirib turishi mumkin. Sekret ishlovchi hujayralar orasida hujayra oraliq kanalchalarini k о ’rish mumkin. Bunga misol qilib, s о ’lak bezi oxirgi b о ’limidagi hujayralararo kanalchalarni keltirish mumkin. Ba’zan sekretor hujayralarda hujayra ichi kanalchalari ham farq qilinadi. Bunday kanalchalar me’da fundal bezlarida joylashgan pariyetal hujayralarda b о ’ladi. Bez hujayralarida hosil b о ’lgan sekret vaqti-vaqti bilan tashqariga chiqariladi, shuning uchun bez hujayralari sekretsiya jarayonining ma’lum davrlarida о ’ziga xos tuzilishga ega b о ’ladi. Bez hujayralarining sekret ishlash jarayoni bilan bog’liq b о ’lgan о ’zgarishiga sekretor sikl deb yuritiladi. Uni quyidagi 5 fazaga b о ’lish mumkin: 1) hujayrada sekret ishlash uchun kerak b о ’lgan moddalarning t о ’planishi; 2) hujayra ichidagi strukturalar ishtirokida sekretniig sintezlanishi; 3) sekretor moddaning yetilishi; 4) yetilgan sekretor moddaning t о ’planishi; 5) sekretor moddaning ajralib chiqishi. Birinchi fazada qon va limfadan hujayraning bazal plazmatik qobig’i orqali sekret ishlash uchun kerakli b о ’lgan turli noorganik tuzlar, suv, aminokislotalar, monosaharidlar, yog’ kislotalari va boshqa moddalar uning sitoplazmasiga kiradi. S о ’ngra ulardan bez hujayralarining endoplazmatik t о ’rida organik birikmalar hosil b о ’lib, ular Golji kompleks sohasida yetiladi va shakllanadi. Golji kompleksining sekret donachalar saqlovchi qismlari ajralib, apikal qismi sohasida t о ’planadi va

bez oxirgi b о ’limlari b о ’shlig’iga ajraladi. Turli bez hujayralarida sekretor sikl ayrim fazalarining davom etish davri har xil b о ’ladi 1 . Ichki muhit t о ’qimalari Mezenximadan hosil b о ’lib, tayanch-trofik vazifani bajaruvchi, lekin tuzilishi bilan farqlanuvchi t о ’qimalar ichki muhit t о ’qimalari (tayanch-trofik, biriktiruvchi t о ’qima) nomi bilan ifodalanadi. Bu t о ’qima tarkibiga qon, limfa, asl biriktiruvchi t о ’qimalar, tog’ay va suyak t о ’qimasi kiradi. K о ’p eksperimental izlanishlar shuni k о ’rsatdiki, biriktiruvchi t о ’qima hujayralari qon hujayralari kabi о ’ziga xos о ’zak hujayradan rivojlanar ekan. Asrimizning boshida A. A. Maksimov ilgari surgan, ya’ni barcha qon hujayralari va biriktiruvchi t о ’qima hujayralari limfotsitlarga о ’xshash hujayralardan rivojlanadi, degan nazariya hozirgi kunda t о ’la tasdiqlandi. Takomil davrida yuqorida keltirilgan t о ’qimalarning hammasi homilaning boshlang’ich rivojlanish bosqichida hosil b о ’ladigan mezenximadan taraqqiy etadi. Mezenxima birlamchi kam differensiallashgan biriktiruvchi t о ’qimadir. U mezodermadan k о ’chib, homila varaqlari orasida va о ’q organlar atrofida joylashib, hujayralar hosil qiladi. Mezenximaning hosil b о ’lishida qisman ektodermadan k о ’chgan hujayralar ham ishtirok etadi. Mezenxima t о ’qimasini hosil qiluvchi mezenxima hujayralari yulduzsimon shaklga ega b о ’lib, о ’siqlar bilan birlashadi va t о ’rsimon tuzilmani hosil qiladi. Bu hujayralar amorf va fibrillyar hujayralararo modda ishlab chiqaradi. Hamma ichki muhit t о ’qimalari uchun xos umumiy xususiyat – bu ularda hujayralar va hujayralararo moddalarning mavjudligidir. Ichki muhit t о ’qimasining qon va limfa t о ’qimasidagi hujayralararo modda suyuq b о ’lsa, tog’ay va ayniqsa suyak t о ’qimalarida uning zichlashganligini kuzatish mumkin. 1 Bobrysheva I. V. Kashchenko S. A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011. 98-111 бетлар

Bajaradigan vazifasi b о ’yicha ham ichki muhit t о ’qimasining tarkibiy qismi bir-biridan farqlanadi. Qon, limfa, siyrak biriktiruvchi t о ’qima butun organizmni oziqa moddalar bilan ta’minlagani uchun ularni trofik t о ’qimalar deb ataladi. Shu t о ’qimalar organizmga tushgan mikroblar va yot oqsillar bilan kurashda asosiy о ’rin tutadi. Qon va biriktiruvchi t о ’qima ma’lum hujayralari fagotsitoz qilish va antitelolar hosil qilish qobiliyatiga ega. Ichki muhit t о ’qimasining boshqa turlari esa k о ’proq mexanik vazifani bajaradi. Ular suyak, tog’ay va zich biriktiruvchi t о ’qimalardir. Ichki muhit t о ’qimasi hujayralari epiteliy t о ’qimasidan farqli ravishda nopolyar hujayralardir. Shunday qilib, ichki muhit t о ’qimasi mezenximadan rivojlanib, organizm ichida joylashadi, trofik, himoya va tayanch vazifalarni bajaradi. Ichki muhit t о ’qimasini quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin: Qon, limfa va tо’qima suyuqligi bilan birlikda organizmning ichki muhitini tashkil qiluvchi tо’qimadir. Qon harakatchan muhit bо’lib, о’z tarkibini doimo о’zgartirib turadi. Qon tarkibining о’zgarishi tartibsiz bо’lmay, balki organizmning ma’lum funksional holatiga mos ravishda yuz beradi. Qon Qon tarkibining organizm funksional holati bilan о’zaro bog’liqligi meditsina praktikasida katta ahamiyatga ega, chunki kо’p hollarda qondagi Qon Ichki muhit to„qimasi Qon va limfa Biri ktiruvchi to„qima Asl biriktiruvchi to„qima Suyak to„qimasi Tog‟ay to„qimasi

о’zgarishlar ikkilamchi bо’lib, turli organlar fiziologik vazifasining buzilishi tufayli kelib chiqadi. I. A. Kassirskiy iborasi bilan aytganda, «qon–organizmning oynasi bо’lib, unda organ va tо’qimalarda bо’ladigan har xil о’zgarishlar о’z aksini topadi». Qon suyuq hujayralararo modda – plazmadan va unda muallaq joylashgan shaklli elementlardan iborat. Ularning о ’zaro nisbati sog’lom odamda 55:45 ni tashkil etib, gematokrit k о ’rsatkich deb ataladi. Gematokrit k о ’rsatkichning u yoki bu tomonga о ’zgarishi qonning suyulishi yoki quyulishini k о ’rsatib, muhim diagnostik belgi hisoblanadi. Qon miqdori voyaga yetgan organizmda tana og’irligining taxminan 7 foizini tashkil etib, о ’rta hisobda 5–5,5 litrga teng. Qonning vazifalari: 1) transportlik va trofik vazifasi – о ’pkadan kislorodni t о ’qima va organlarga yetkazib, ulardan karbonat angidridni olib ketadi; ichak va me’dada s о ’rilgan va organizm uchun muhim b о ’lgan har xil oziq moddalarni t о ’qimalarga yetkazib beradi; 2) himoya vazifasi – asosan oq qon tanachalari tomonidan bajariladi va organizmga tushgan mikroblar, zaharli, begona zarrachalarni fagotsitoz qilish (yutish va yemirish) dan iborat b о ’ladi. Qon tarkibida maxsus oqsil moddalar – antitelolar bor b о ’lib, ular о ’z navbatida organizmga tushgan begona oqsillar, mikroblarga (antigenlarga) javoban ishlab chiqariladi. Antitelolarning asosiy roli k о ’rsatib о ’tilgan antigenlarni zararsizlantirish (neytrallash) hisoblanadi; 3) Gomeostatik (gomeostaz – organizm ichki muhitining doimiyligini ta’minlash demakdir) vazifasi – qon orqali har xil organ va sistemalarning fiziologik faoliyatini bajarishda ishtirok etuvchi gormonlar va turli xil moddalar tasqiladi. О ’z kimyoviy tarkibining muayyanligi tufayli qon organizmda fizik-kimyoviy k о ’rsatkichlarning doimiyligini, chunonchi, tana haroratining, osmotik bosimning va organizmda kislota-asos tengligining doimiyligini ta’minlab turadi. Qon plazmasi . Rangsiz, tiniq suyuqlik b о ’lib, 90–92% suvdan va 8–10%. quruq moddadan iborat. Quruq moddaning 5,5–8% oqsillar b о ’lib, 2–3,5% ni esa

organik va mineral birikmalar hosil qiladi. Qon oqsillaridan eng muhimlari albumin (4,5–5,5%), globulin (1,2–2,5%) va fibrinogendir (0,2–0,6%). Oqsillar miqdori va ularning foizi nisbati fiziologik sharoitlarda doimiy b о ’lib, turli patologik holatlarda о ’zgarishi mumkin. Qon plazmasida globulinlarning bir necha turlari uchraydi (alfa, beta va gamma-globulinlar). Gamma-globulinlar fraksiyasi qon zardobida antitelolar tutuvchi asosiy oqsillar hisoblanadi. Fibrinogen esa ma’lum sharoitda fibrin tolalariga aylanish xususiyatiga ega b о ’lib, qon ivishida muhim ahamiyatga ega. Fibrinogensiz plazma qon zardobi deb ataladi. Plazmada mineral moddalardan temir, kaliy, kalsiy, fosfor, mis va boshqalar b о ’lib, ular k о ’pchilik hollarda organik moddalarning tarkibiga kiradi. Bundan tashqari, plazma tarkibida modda almashinuv mahsulotlari – mochevina, kreatinin, yog’ va karbonsuvlar b о ’ladi. Plazmaning muhiti (pH) neytral b о ’lib, fiziologik sharoitlarda 7,37–7,45 ga teng. Uning doimiyligi bufer sistemalar tufayli saqlanadi. Qonning shaklli elementlari . Qon shaklli elementlari qatoriga qizil qon tanachalari – eritrotsitlar, oq qon tanachalari – leykotsitlar va qon plasginkalari – trombotsitlar kiradi (57-rasm). Eritrotsitlar. Odamda va boshqa sut emizuvchi hayvonlarda eritrotsitlar yuqori darajada differensiallashgan elementlar b о ’lib, ularda yadro va hujayra organoidlari b о ’lmaydi. Tuban umurtqalilar va qushlarda eritrotsitlar zichlashgan yadro va mikronaychalar saqlaydi. Eritrotsitlar eng k о ’p sonli qon hujayralari hisoblanadi. Sog’lom erkaklarda ularning soni 1 mm 2 qon da 4,0–5,5 mln, ayollarda esa 4,0–5,0 mln ga tengdir. Voyaga yetgan odamda о ’rtacha 25 trillionga yaqin eritrotsitlar

57-rasm. Odam qonining b о ’yalgan surtmasi. 1- eritrotsitlar; 2- limfotsitlar; 3- monotsit; 4- neytrofil; 5- eozinofil; 6- bazafil; 7- trombotsitlar. b о ’ladi. Eritrotsitlar soni yoshga va fiziologik holatlarga qarab о ’zgarishi mumkin. Masalan, chaqaloqlarda va 60 yoshdan oshgan kishilarda eritrotsitlar soni 6–6,5 mln ga yetishi mumkin. Siyraklashgan atmosferada, kuchli jismoniy mehnat paytida ham eritrotsitlarning soni ortishi mumkin. Eritrotsitlar sonining turg’un k о ’payib ketishi politsitemiya deyiladi va qon sistemasi kasalliklarida uchraydi. Eritrotsitlar sonining kamayib ketishi eritrotsitopeniya deb atalib, bu turli xil kamqonlik (anemiya)larning xarakterli belgisi hisoblanadi. Qonda eritrotsitlar ikki tomonlama botiq disk shakliga ega b о ’lib, qonning surtma preparatlarida yumaloq doira shaklini oladi. Rastrlovchi elektron mikroskop ostida k о ’rilganda disk shaklidagi eritrotsitlar (diskotsitlar) eng k о ’p (80%) uchraydi (58-rasm). Ulardan tashqari, sharsimon (sferotsitlar), gumbazsimon (stomatotsitlar) va tikanaksimon о ’siqli (exinotsitlar) eritrotsitlar ham oz miqdorda uchrashi mumkin.

58- rasm. Eritrotsit. 1–botiq qismi; 2–qabariq qismi. Eritrotsitlar shakli muhim diagnostik ahamiyatga ega. Qonda not о ’g’ri shaklli – urchuqsimon, noksimon, eritrotsitlarning paydo b о ’lishi poykilotsitoz (yunon. poykilos – har xil) deb atalib, ba’zi bir patologik hollarda uchraydi. Eritrotsitlarning о ’rtacha diametri sog’lom odamlarda 7,2 mkm (7,1–8,0 mkm) b о ’lib, bunday eritrotsitlar normotsitlar, 6 mkm dan kichiklari mikrotsitlar, 9 mkm dan yiriklari esa makrotsitlar deb yuritiladi. Qon eritrotsitlarining doimiy kattaligi о ’zgarib, ularning normadagidan katta yoki kichik b о ’lishiga anizotsitoz deyiladi. Eritrotsitlarning о ’rtacha hajmi taxminan 88 mkm 3 ga, yuzasi esa 125 mkm 2 ga teng. Tirik eritrotsitlar sarg’ish-yashil rangga ega b о ’lib, eritrotsitlarning qalin qatlami qon uchun xarakterli b о ’lgan qizil rangni beradi. Yangi tayyorlangan qon surtmalarida eritrotsitlar о ’zlarining yon yuzalari bilan yopishib «tanga ustunchalari» deb nomlangan tuzilmalarni hosil qilishi mumkin. Romanovskiy usuli bilan b о ’yalganda eritrotsitlar kislotali b о ’yoqlar (masalan, eozin) bilan, ya’ni oksifil b о ’yaladi. Eritrotsitlarning taxminan 2–3 foizi esa ham kislotali, ham ishqoriy b о ’yoqlar bilan b о ’yalish xususiyatiga ega. Agar eritrotsitlarni hali tirik vaqtida (supravital) brilliantkrezil k о ’k yoki azur – 1 b о ’yog’i bilan b о ’yasak, ularning ma’lum bir qismida havorang b о ’yalgan va ipchalar bilan tutashgan donachalarni k о ’ramiz. Bu tuzilmalar donador-t о ’r modda nomini olib, о ’zida shu tuzilmalarni tutadigan eritrotsitlar esa gemoretikulotsitlar deyiladi. Gemoretikulotsitlar miqdori sog’lom odamda 1–6% b о ’lib, ularning miqdori turli kamqonlik kasalliklarida k о ’payadi. Elektron mikroskop ostida

gemoretikulotsitlarda endoplazmatik t о ’r, ribosomalar va mitoxondriyalarning qoldiqlari saqlanib qolganligi aniqlangan. Demak, gemoretikulotsitlar hali oxirigacha yetilmagan yosh eritrotsitlardir. Eritrotsitlar osmotik bosim о ’zgarishiga juda sezgir. Gipotonik eritmalarda ular shishib yoriladi, bu hodisa eritrotsitlarning gemolizi (haema – qon, lysis – erish) deyiladi. Gipertonik eritmalarda esa eritrotsitlar bujmayadi. Gemoliz jarayoni eritrotsitlardan gemoglobinning chiqib ketishiga olib keladi. Gemolizga uchragan eritrotsitlar qobig’ini elektron mikroskop ostida о ’rganish juda qulay. Eritrotsitlar qobig’i tipik uch qavatli biologik membranadan iborat b о ’lib, uning tashqi yuzasida fosfolipidlar, oligosaharidlar va proteinlar joylashadi. Ichki yuzada esa aktiv glikolitik fermentlar, ATF- azalar va glikoproteinlar mujassamlashgandir. Eritrotsitlar qobig’i yoki plazmolemmasi yarim о ’tkazuvchi membrana b о ’lib, qon va t о ’qimalar orasida aktiv modda almashinuvini ta’minlaydi. Gemolizga uchramagan eritrotsitlar elektron mikroskop ostida gomogen tuzilishga ega b о ’lib, elektronlar uchun о ’ta yuqori zichlikka ega. Eritrotsitlar tarkibida xromoproteidlar gruppasiga kiruvchi murakkab oqsil– gemoglobinning borligi ularning elektron mikroskop ostida yuqori zichlikka ega b о ’lishini ta’minlaydi. Eritrotsitlar taxminan 60% suvdan va 40% quruq moddadan iborat. Quruq moddaning taxminan 95% ini gemoglobin tashkil etadi. Kimyoviy tuzilishi b о ’yicha gemoglobin molekulasida temir elementi b о ’lgan aktiv prostetik gruppa gemdan (4%) va oqsil gruppa globindan (96%)) tarkib topgan. Gem odam gemoglobinining barcha turlari uchun bir xil b о ’lib, globin esa turli xilda b о ’lishi mumkin. Gemoglobinning 15 dan ortiq turi mavjud. Eritrotsitlar kislorodni t о ’qimalarga va hosil b о ’lgan karbonat angidridni t о ’qimalardan о ’pkaga tashib beruvchi asosiy elementlardir. Eritrotsitlar t о ’qimaning nafas olish jarayonida ishtirok etishdan tashqari, о ’zlariga har xil moddalarni, aminokislotalarni va toksinlarni biriktirish (adsorbsiya) xususiyatiga ega. Eritrotsitlarning yashash muddati о ’rtacha 90– 120 kun. Eritrotsitlar qariy

boshlashi bilan ularning tarkibidagi fermentlar aktivligi pasayadi. Bir kunda sog’lom odamda о ’rta hisobda 250 million eritrotsit yemiriladi. Bu jarayon asosan taloq, jigar va suyak k о ’migida amalga oshadi. Yemirilgan eritrotsitlar makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilinadi, ularning tarkibidagi gemoglobin oqsilga va temir saqlovchi qismga parchalanadi. Eritrotsitlar yemirilishidan hosil b о ’lgan temir saqlovchi gemosiderin yoki ferritin moddalari yangi taraqqiy etayotgan eritrotsit hujayralar sitoplazmasiga tushib, qaytadan gemoglobin sintezi uchun ishlatiladi. Leykotsitlar. Bu atama yunoncha leikos s о ’zidan kelib chiqqan b о ’lib, oqish demakdir. Leykotsitlar yoki oq qon tanachalari tuzilishi va vazifalari turlicha b о ’lgan hujayralar gruppasini tashkil etadi. Barcha leykotsitlar о ’z sitoplazmasidagi maxsus donachalarga qarab ikki katta gruppaga ajratiladi: 1) donador leykotsitlar yoki granulotsitlar, 2) donasiz leykotsitlar yoki agranulotsitlar. Granulotsitlar ularning donachalari qaysi b о ’yoqlar bilan b о ’yalishiga qarab neytrofillarga (ham kislotali, ham ishqoriy b о ’yoqlarni qabul qiluvchi donachalari bor leykotsitlar), eozinofillarga (faqat kislotali b о ’yoqlar bilan b о ’yaluvchi donachalarga ega leykotsitlar) va bazofillarga (faqat ishqoriy b о ’yoqlar bilan b о ’yaluvchi donachalarga ega leykotsitlar) b о ’linadi. Agranulotsitlar esa kelib chiqishi, tuzilishi va funksional belgilariga qarab ikki gruppaga – limfotsitlarga va monotsitlarga b о ’linadi. Fiziologik sharoitlarda sog’lom odamda leykotsitlarning soni 1 mm 3 qonda 3800–9000 ga teng. Leykotsitlar sonining k о ’payib ketishi leykotsitoz deb atalib, organizmda turli xil yallig’lanish jarayonlari r о ’y berganda kuzatiladi. Bundan tashqari, jismoniy mehnat jarayonida, homiladorlik vaqtida va ovqatdan s о ’ng ham leykotsitlar sonining oshib ketishi yuz berib, bu holat fiziologik leykotsitoz deyiladi. Leykotsitlar organizmda turli-tuman vazifalarni bajaradi, shular jumlasidan trofik va himoya vazifalarini qayd qilib о ’tmoq zarur. Leykotsitlarning himoya vazifasi yot zarrachalarni (antigenlarni) fagotsitoz qilish va yemirish, ularga qarshi maxsus oqsillar (antitelolar) ishlab chiqarish va

nihoyat, yot hujayralarga ta’sir etib, о ’ldirishni о ’z ichiga oladi. Mikroorganizmlar va yot zarrachalar leykotsitlar (asosan, neytrofillar va monotsitlar) tomonidan yutilgandan s о ’ng gidrolitik fermentlar ta’sirida parchalanadi (nospetsifik yoki umumiy immunitet). Ayrim hollarda esa dastlab leykotsitlar yemirilib, natijada, tashqi muhitga chiqqan gidrolitik fermentlar mikroorganizmlarni parchalashda ishtirok etadi. Leykotsitlar (asosan V-limfotsitlar) organizmga kirgan antigenlar ta’siriga javoban antitelolar ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadi (gumoral immunitet). Leykotsitlar (asosan T-limfotsitlar) yot hujayralarning о ’limini ta’minlaydi (hujayraviy immunitet). Granulotsitlar. Barcha granulotsitlarning umumiy tuzilishi bir-biriga о ’xshaydi (maxsus donachalari bundan mustasno). Ular yumaloq b о ’lib, yadrosi bir necha alohida b о ’laklarga (segmentlarga) b о ’lingan. Xromatin zichlashgan b о ’lib, asosan yadroning chekka qismida joylashadi. Elektron mikroskop ostida granulotsitlar hujayra qobig’ining k о ’p sonli psevdopodiyalari hisobiga not о ’g’ri shaklda ekanligi k о ’rinadi. Hujayra organoidlari kam sonli: sitoplazma b о ’ylab bir tekisda tarqoq joylashgan mayda mitoxondriyalar va endoplazmatik t о ’r pufakchalari k о ’rinadi. Sitoplazmaning asosiy qismini esa bir-biridan farq qiluvchi maxsus donachalar egallab yotadi. Neytrofillar. Ular yumaloq shaklga ega b о ’lib, diametri qonda 7–9 mkm, qon surtmalarida esa yapaloqlashib 10–13 mkm gacha yetadi. Neytrofillar leykotsitlar ichida eng k о ’p sonli b о ’lib, ular umumiy miqdorining 65–70 foizini tashkil etadi. Romanovskiy usuli bilan b о ’yalganda neytrofillar sitoplazmasi och oksifil b о ’lib, unda k о ’p sonli k о ’kish-pushti rangli mayda donachalar k о ’rinadi. Elektron mikroskop ostida neytrofillarning donachalari asosiy ikki xildan– birlamchi (azurofil) va ikkilamchi (maxsus) donachalardan iborat ekanligi aniqlangan (59rasm). Birlamchi donachalar yirikroq (0,4–0,8 mkm diametrga) va katta elektron zichlikka ega. Ikkilamchi donachalar elektron zichligi kamroq va о ’lchamlari ham nisbatan kichikroqdir (0,2–0,5 mkm). Shuni ta’kidlab о ’tish kerakki, neytrofil hujayralarining suyak k о ’migidagi taraqqiyoti davomida

birlamchi donachalarning soni kamayib boradi va ular yetuk neytrofillarda umumiy donachalar sonining faqatgina 10–15% ga yaqin qismini tashkil etadi. 59-rasm. Neytrofilning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 1–yadro segmentlari; 2–sitoplazma; 2.1,2.2- spetsifik donachalar; 2.3 –soxta oyoqlar. Elektron mikroskopik, sitoximik va bioximik usullar yordamida mazkur donachalar bir- biridan о ’z kimyoviy tarkibi bilan tubdan farq qilishi aniqlangan. Birlamchi donachalar о ’z tarkibida bir gator gidrolitik fermentlar, jumladan, kislotali fosfataza, v-glyukuronidaza, arilsulfataza, proteaza va miyeloperoksidaza saqlaydi. Ikkilamchi donachalarning tarkibi boshqacharoq b о ’lib, ularda asosan ishqoriy fosfataza b о ’ladi, kislotali fosfataza va miyeloperoksidaza esa uchramaydi. Ularga xos b о ’lib laktoferrin, kationli oqsillar, lizotsim va boshqa mikroblarga qarshi xizmat qiluvchi moddalar hisoblanadi. Neytrofillar tashqi tomondan qalinligi 10 nm va k о ’p sonli yolg’on oyoqlari (psevdopodiylar) tufayli notekis b о ’lgan hujayra qobig’i bilan о ’ralgandir. K о ’p sonli psevdopodiylarning b о ’lishi neytrofillarning aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega ekanidan dalolat beradi. Leykotsitlar umumiy sonining mutloq k о ’pchiligini (60– 65%) segment yadroli yetuk neytrofillar tashkil etadi. Yetuk neytrofillar yadrosi k о ’pincha 3–4 ta alohida b о ’laklardan (segmentlardan) iborat b о ’lib, bu b о ’laklar ingichka

k о ’prikchalar yordamida о ’zaro tutashib turadi. Xromatin asosan yadro chekkasida t о ’plangan b о ’lib, yadro markazida esa siyrak joylashadi. Neytrofillarning bir qismi (2–4%) egilgan tayoqcha yoki «S» shaklida yadro tutadi va tayoqcha yadroli neytrofillar deb ataladi. Yosh neytrofillar yoki metamiyelotsitlar deb ataluvchi neytrofillar loviyasimon yoki taqasimon, xromatini tarqoq yadroga ega. Bu neytrofillar fiziologik sharoitlarda periferik qonda ham uchrab, ularning miqdori 0,5% dan oshmaydi. Tayoqcha yadroli va yosh neytrofillar sonining k о ’payib ketishi muhim diagnostik ahamiyatga ega, ayollarning yetuk neytrofillarida maxsus xromatin tanachalari yoki Barr tanachalari uchraydi. Ular yadro qobig’i ostida baraban tayoqchasi yoki uzilayotgan tomchi shaklida b о ’ladi. Barr tanachalari XX xromosomaga ega b о ’lgan kishilarda, ya’ni faqat ayollar neytrofillaridagina b о ’lib, erkaklarda bitta X-xromosoma b о ’lganligi sababli uchramaydi. Barr tanachalari yoki jinsiy xromatinning b о ’lishi sud-meditsina tajribasida muhim ahamiyatga ega. Neytrofillar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega b о ’lib, organizmning yallig’lanish jarayoni va t о ’qimalar yemirilishi sodir b о ’layotgan joylariga yetib boradi. Bu yerda neytrofillar yot zarrachalar, mikroblar va yemirilgan hujayra b о ’laklarini fagotsitoz qiladi. Shu xususiyati tufayli neytrofillarni mikrofaglar ham deb ataladi. Neytrofillarning muhim xususiyatlaridan biri ularning bazal membranadan va hujayra elementlari orasidan о ’tib, biriktiruvchi t о ’qimaning asosiy moddasi tomon siljish qobiliyatidir. Yuqorida k о ’rsatib о ’tilganidek, neytrofillar о ’z sitoplazmasida qator gidrolitik fermentlarni saqlaydi. Bulardan tashqari, neytrofillarda 5 ga yaqin bakteritsid (mikroorganizmni yemiruvchi) oqsil moddalar, jumladan, fagotsitin, opsonin va boshqalar topilgan. Neytrofillarda glikogen va bir qator aminokislotalarning b о ’lishi ularning modda almashinuv jarayonlarida aktiv ishtirok etishidan dalolat beradi. Bulardan tashqari, neytrofillarda maxsus moddalar–keylonlar b о ’lib, ular granulotsitlarning proliferatsiya va differensialanish jarayonlarini boshqarishda ishtirok etadi. Neytrofillarning yashash muddati о ’rta hisobda 10,2 sutkaga teng b о ’lib, shundan 4 sutkasi suyak k о ’migida о ’tadi. Neytrofillar periferik qonda oz muddat (8–24

soat) b о ’ladi. T о ’qimaga tushgach, ular qaytib tomirlarga о ’tmaydi, t о ’qimalarda о ’z vazifalarini ado etgach, yemiriladi. Neytrofillar miqdorining k о ’payib ketishi – neytrofilyoz turli xil yallig’lanish reaksiyalarida kuzatiladi. Bunday hollarda k о ’pincha tayoqcha yadroli va yosh neytrofillar foiz miqdorining k о ’payishi, ya’ni leykotsitar formulaning chapga siljishi qayd etiladi. Eozinofillar . Ular neytrofillarga nisbatan birmuncha yiriqroq b о ’lib, diametri qonda 10–11 mkm, qon surtmasida esa 12–15 mkm ga teng. Eozinofillar fiziologik holatda leykotsitlar umumiy miqdorining 2–5% ini tashkil etadi. Eozinofillar yadrosi, neytrofillarnikiga о ’xshash tuzilgan b о ’lib, alohida b о ’laklardan (segmentlardan) iborat. B о ’laklar soni eozinofillarda asosan 2 ta b о ’lib, 3 yoki undan k о ’p segmentli yadro saqlovchi eozinofillar juda kam uchraydi. Eozinofillarni boshqa leykotsitlardan ajratib turuvchi asosiy xususiyati ular sitoplazmasida joylashgan maxsus donachalarning о ’ziga xos tuzilishidir. Eozinofil donachalari ikki turli b о ’lib, birinchisi yumaloq yoki oval shaklga ega va neytrofillarnikiga nisbatan yirikroqdir (diametri 0,3–1,5 mkm). Ular k о ’p miqdorda b о ’lib, Romanovskiy usuli bilan b о ’yalganda eozin bilan qizil rangga b о ’yaladi va tashqi k о ’rinishi b о ’yicha «qizil ikrani» eslatadi. Elektron mikroskop ostida eozinofillar о ’zlarining hujayra organoidlari tuzilishi b о ’yicha neytrofillardan deyarli farq qilmaydi. Ular sitoplazmasidagi maxsus eozinofil donadorligi esa о ’ziga xos ultramikroskopik tuzilishga ega. Odamda va kalamush eozinofillarida birinchi tur donachalar oval yoki ch о ’zinchoq shaklga ega b о ’lib, har xil elektron zichlikka ega b о ’lgan qismlardan iborat (60-rasm). Donachalarning markazida yoki markazdan sal chetroqda katta elektron zichlikka ega b о ’lgan prizma, trapetsiya yoki t о ’g’ri burchak shaklidagi kristalloid tuzilma joylashgan b о ’lib, qolgan qismi esa elektron zichligi kamroq donador materialdan iborat. 60- rasm. Eozinofilning

ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 1–yadro segmentlari; 2–sitoplazma; 2.1,2.2- spetsifik donachalar. Ikkinchi tur donachalar maydaroq (0,1–0,5 mkm) b о ’lib, gomogen yoki donador tuzilishga ega. Ularda kristalloid uchramaydi. Bu donachalar oz miqdorda b о ’lib, о ’zida kislotali fosfataza va arilsulfataza fermentlarini saqlaydi. Ularga birinchi tur donachalar hosil b о ’lishidagi dastlabki bosqich deb qaraladi. Biokimyoviy va sitokimyoviy usullar bilan birinchi tur eozinofil donachalarda kislotali fosfataza va arilsulfatazadan tashqari oksidlanish fermentlari– peroksidaza, diaminoksidaza (gistaminaza) va katalazalar borligi aniqlangan. Peroksidaza eozinofillarda neytrofillarga nisbatan 2,5 baravar k о ’p b о ’lib, kimyoviy tarkibi bilan laktoperoksidazalarga kiradi. Peroksidaza donachalarning periferik qismida joylashib, kristalloid tuzilmalarda uchramaydi. Fermentlardan tashqari donachalar tarkibida k о ’p miqdorda asosiy va kation oqsillar bor. Barcha k о ’rsatilgan moddalar eozinofillarning maxsus vazifalarni bajarishini ta’minlaydi. Eozinofil leykotsitlar aktiv harakat qilish va birmuncha fagotsitoz qobiliyatiga ega. Biroq eozinofil leykotsitlarning fagotsitoz qilish qobiliyati juda past b о ’lib, neytrofillar- fagotsitoz aktivligining faqat yarmini tashkil etadi. Eozinofillarning allergik reaksiyalarda ishtirok etishi hozirgi paytda t о ’la tasdiqlangan. Turli allergik holatlarda eozinofillarning soni bilan gistamin moddasi almashinuvi orasida о ’zaro bog’lanish b о ’lib, eozinofillar gistaminni aktiv ravishda yutadi va gistaminaza fermenti yordamida parchalaydi. Arilsulfataza va asosiy oqsillar ham allergik reaksiyalarda hosil b о ’ladigan moddalar (mediatorlarni)ni neytrallashda aktiv ishtirok etadilar. Peroksidaza, asosiy va kation oqsillar organizmga tushgan turli xil parazitlarga va ularning lichinkalariga sitotoksik ta’sir k о ’rsatadi.

Eozinofillar sonining oshib ketishi eozinofiliya deb atalib, turli xil allergik holatlarda, jumladan, bronxial astmada, zardob kasalligida, parazitar kasalliklarda va boshqalarda uchraydi. Eozinofillar takomili va ularning qonga tushishi gumoral boshqaruv mexanizmlari ta’siri ostida b о ’ladi. Buyrak usti bezi p о ’st moddasining gormonlari (glyukokortikoidlar) va gipofiz gormonlarining (AKTG) miqdori oshgan paytda eozinofillar sonining kamayib ketishi kuzatiladi (eozinopeniya). Shu sababdan eozinofillar miqdori k о ’rsatilgan gormonlar yordamida boshqarib turiladi deb hisoblanadi. Eozinofillarning yashash muddati 10–12 sutkaga teng b о ’lib, shundan 4 sutkasi suyak k о ’migida о ’tadi. Ular qonda qisqa vaqt (4–12 soat) b о ’lib, keyin t о ’qimalarga chiqadi va о ’z asosiy vazifalarini bajaradi. Bazofillar. Ular neytrofil va eozinofillarga nisbatan maydaroq b о ’lib, о ’rtacha diametrlari qonda 7–8 mkm, qon surtmalarida esa 10–12 mkm ga teng. Bazofillar, leykotsitlar ichida eng kam sonli hujayralar b о ’lib, fiziologik sharoitlarda ular leykotsitlar umumiy miqdorining 0,5–1 % ini tashkil etadi. Bazofil leykotsitlar yadrosi k о ’pincha 2 segmentdan iborat b о ’lib, hujayra organoidlarining tuzilishi jihatidan neytrofil va eozinofillardan deyarli farq qilmaydi. Bazofillar sitoplazmasidagi maxsus donachalarning tuzilishi va b о ’yalishi ularni boshqa donador leykotsitlardan ajratishga imkon beradi. Bazofil donachalari Romanovskiy usuli bilan b о ’yalganda о ’zlariga ishqoriy b о ’yoqlarni yaxshi qabul qilib, har xil, ya’ni pushti binafshadan tortib qora ranggacha b о ’yaladi. Bazofil donachalarining bu xususiyati, ya’ni b о ’yoq rangiga xos b о ’lmagan tusni olishi metaxromaziya deb nomlanadi va donachalar tarkibidagi maxsus glikozaminoglikan – geparin bilan bog’liq. Elektron mikroskop ostida k о ’rilganda bazofil donachalarining bir xil tuzilishga ega emasligi aniqlangan. Donachalar ancha yirik (diametrlari 0,4–1,2 mkm) b о ’lib, yumaloq yoki oval shaklga egadir. Ularning mag’zida bir-biriga parallel y о ’nalgan k о ’p sonli tuzilmalar k о ’rinadi. Donachalarning kimyoviy tarkibi ancha murakkab b о ’lib, ularda geparin, gistamin va serotonin (5- oksitriptamin) borligi aniqlangan. Bazofillar tarkibida qondagi barcha gistaminning yarmi mujassamlashgandir. Ular geparinga ham boy. Bazofillar tarkibida glikogen,

kislotali fosfataza va peroksidaza ham uchraydi. Bulardan tashqari, donachalarda gistidindekarboksilaza fermenti b о ’lib, u gistidindan gistamin sintezlanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, kimyoviy tarkibi b о ’yicha bazofil leykotsitlar biriktiruvchi t о ’qimaning semiz hujayralari yoki t о ’qima bazofillariga juda ham yaqin turadi. О ’z tarkibida k о ’p miqdorda geparin va gistamin saqlovchi bu hujayralar allergik reaksiyalarda va immunitet jarayonlarida faol ishtirok etadi. Ular organizmda allergenlarning maxsus IgE antitelolar bilan hosil qilgan kompleksiga javoban о ’z donachalarini chiqaradi (degranulyatsiya). Natijada, ajralib chiqqan gistamin va boshqa biologik aktiv mediatorlar t о ’qimalar ichki muhitining о ’zgarishiga va allergiya paydo b о ’lishiga olib keladi. Bazofillarning hayotiy sikli 10–12 sutkadan iborat b о ’lib, eozinofillardan deyarli farq qilmaydi (61- rasm). 61-rasm. Bazofilning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 1–yadro segmentlari; 2–sitoplazma; 2.1,2.2- spetsifik donachalar. Agranulotsitlar. Agranulotsitlar yoki donasiz leykotsitlar о ’z sitoplazmalarida maxsus donachalar saqlamaydigan oq qon tanachalaridir. Ammo «agranulotsitlar» atamasi k о ’p jihatdan shartli b о ’lib, hujayralarning tuzilishini t о ’la ifodalamaydi. Tuzilishi va funksiyasi jihatidan agranulotsitlar limfotsitlarga va monotsitlarga b о ’linadi (61-rasm).

61-rasm. Agranulotsitlarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). A– limfotsit; B– monotsit; 1– yadro; 2–ribosomalar; 3 – mikrovorsinkalar: 4 – lizosomallr 5–Golji kompleksi; 6–mitoxondriyalar; 7– pinotsitoz pufakchalar. Limfotsitlar . Ular voyaga yetgan organizmda leykotsitlar umumiy sonining 20–35% ini tashkil qiladi. Organizmda о ’rta hisobda 1,5 kg atrofida limfotsitlar b о ’lib, shundan faqatgina 5 g ga yaqinigina periferik qonda, 70 g suyak k о ’migida, qolganlari esa t о ’qima va organlarda taqsimlangan b о ’ladi. Limfotsitlar yirik (diametri 10–15 mkm), о ’rta (diametri 7–9 mkm) va mayda limfotsitlarga (diametri 4,5–6 mkm) ajratiladi. Normal sharoitlarda qonda faqat 10% ga yaqii yirik limfotsitlar b о ’lib,. qolgan 90% ini esa о ’rta va mayda limfotsitlar tashkil qiladi. Limfotsitlarning umumiy tuzilish prinsipi juda oddiy, ular k о ’pincha markazda joylashgan yirik yumaloq va loviyasimon shaklga ega b о ’lgan yadro saqlaydi. Elektron mikroskop ostida yadro strukturasining yirik, о ’rta va mayda limfotsitlarda har xil ekanligi k о ’rinadi. Mayda limfotsitlarda yadro yumaloq yoki birgina botiqlikka ega b о ’lib, xromatin zichlashgan va yadro b о ’ylab barobar taqsimlangandir. O’rta va yirik limfotsitlar ochroq yadroga ega b о ’lib, xromatin mayda donachalar shaklida asosan yadro qobig’i ostida t о ’plangan. Bu limfotsitlar yadrosida k о ’pincha bir yoki bir necha yadrochalarni uchratish mumkin. Limfotsitlar sitoplazmasi ingichka, ba’zida esa keng hoshiya shaklida yadro atrofida joylashib. Romanovskiy usuli bilan b о ’yalganda t о ’q k о ’kish rangdan ( о ’ta bazofil) och havorang tusgacha (sust bazofil) b о ’yalishi mumkin.

Elektron mikroskop yordamida mayda va о ’rta limfotsitlar sitoplazmasida k о ’p sonli erkin ribosomalarni va bir necha mitoxondriyalarni k о ’rish mumkin. Endoplazmatik t о ’r va Golji kompleksi sust taraqqiy etgan b о ’ladi. Ba’zida yadroning botiq zonasida hujayra markazi va mayda pufakchalar uchraydi. Rastrlovchi elektron mikroskop ostida limfotsitlarning yuzasida turli miqdorda va kattalikda b о ’lgan mikrovorsinkalar k о ’rinadi. Yirik limfotsitlar sitoplazmasi nisbatan k о ’proq va tekis taqsimlangan mitoxondriyalar b о ’lishi, ba’zi bir hollarda esa elektron zich donachalar saqlashi bilan xarakterlanadi. Shuni qayd etib о ’tish kerakki, limfotsitlar garchand donasiz leykotsitlar qatoriga kirsada, ularning ma’lum bir miqdorida sitoplazmada zich donachalar va parallel y о ’nalgan naychalar sistemasi topilgan. Bu limfotsitlar asosan yirik b о ’lib, «yirik donador limfotsitlar» nomi bilan yuritiladi. Ular umumiy limfotsitlarning taxminan 10–15% ini tashkil etib, yot hujayralar yoki mikroorganizmlarni halok etishda asosiy rolni о ’taydi. Sitokimyoviy va biokimyoviy usullar bilan limfotsitlar tarkibida k о ’p miqdorda nukleoproteidlar, katepsinlar, glikogen, gistidin, fermentlardan nukleazalar, amilaza, kislotali fosfataza, sitoxromoksidaza va boshqalar b о ’ladi. Limfotsitlar immunitet jarayonida eng faol ishtirok etadigan hujayralardir. Immunologik va funksional nuqtai nazardan limfotsitlarning ikki turi – T- va V-limfotsitlar sistemasi farqlanadi. T-limfotsitlar buqoq bezida (Thymus) rivojlanadi. Ularning nomi ham shu organning bosh harfidan kelib chiqadi. Timusga kelgan о ’zak hujayralar shu a’zoda hosil b о ’luvchi moddalar ta’sirida T-limfotsitlarga aylanadi. T-limfotsitlar qon orqali periferik organlarga (taloq, limfa tuguni, murtaklar va boshqalar) boradi va shu a’zolarning ma’lum qismida (T-zonasida) joylashadi. Taloqda T-zona periarterial qismda, limfa tugunida esa parakortikal qismda joylashadi. Hozirgi vaqtda T-limfotsitlarning anchagina turi farqlanadi. V-limfotsitlar haqidagi ta’limot birinchi marta qushlarda topilgan Fabritsiy xaltasi (Bursa Fabricius) bilan bog’liq b о ’lib, shu tufayli V- limfotsitlar deb yuritiladi. Ammo qushlarda mavjud bu a’zo odamda y о ’q, demak, uning о ’rnini bosuvchi a’zolar b о ’lishi kerak. K о ’p yillik muhokamalar odam

organizmida bu xaltaning (bursaning) о ’rnini qizil suyak k о ’migi bosishini k о ’rsatdi. Demak, odamda T-sistemaning asosiy a’zosi b о ’lib timus xizmat qilsa, Bsistemaning asosiy a’zosi qizil suyak k о ’migidir. Unda hosil b о ’lgan B- limfotsitlar taloq, limfa va boshqa limfoid tuzilmalarga borib, u yerda ma’lum bir qismlarda yetuk B-limfotsitlarga shakllanadi. Bu qismlar V-limfotsitlar zonasi yoki V-zona deb nomlanadi. B-limfotsitlar organizm biror antigen bilan uchrashganda k о ’paya boshlaydi. Dastlab B-blastlar hosil b о ’lib (yirik, yosh hujayra), ulardan esa antitelolar sintez qiladigan plazmatik hujayralar hosil b о ’ladi. T-limfotsitlar hujayraviy immunitet reaksiyalarida ishtirok etsa, B-limfotsitlar gumoral immunitet reaksiyalarini ta’minlaydi. Limfotsitlarning ma’lum sharoitlarda turli moddalar – stimulyatorlar (masalan, fitogemagglyutinin – FGA, bakterial antigenlar) ta’sirida kam differensiallangan blast hujayralarga aylanishi ularning muhim xususiyatlaridan biridir. Blast hujayralar b о ’linish va differensiallanish qobiliyatiga ega b о ’lib, natijada, ular hisobiga aktivlashgan limfotsitlar (immunotsitlar) kloni hosil b о ’ladi. Limfotsitlarning yashash muddati turlicha b о ’lib, ular orasida qisqa muddat (hafta va oylab) yashovchi V-limfotsitlar 10– 20% ni tashkil etadi. Uzoq muddat (bir necha yilgacha) yashovchi limfotsitlar k о ’proq (80% gacha) b о ’lib, asosan, Tlimfotsitlardan iboratdir. Limfotsitlar miqdorining absolyut k о ’payib ketishi (limfotsitoz) turli kasalliklarda kuzatilishi mumkin. Yangi tug’ilgan chaqaloqlarda limfotsitlar 50–60% ni tashkil etadi. Limfotsitlar sonining kamayib ketishi (limfopeniya) nur kasalligida va turli xil intoksikatsiyalarda uchraydi. Monotsitlar. Monotsitlar qonning eng yirik hujayralari hisoblanadi. Ularning kattaligi surtmalarda 20 mkm gacha, qonda esa 9–12 mkm gacha b о ’ladi. Monotsitlar soni yetuk organizmda umumiy leykotsitlar miqdorining 6–8% ini tashkil etadi. Monotsitlar yadrosi shaklining turli xilda b о ’lishi bilan xarakterlanadi–k о ’pchilik hollarda yadro loviyasimon yoki taqasimon shaklga ega b о ’ladi. Xromatin siyrak, notekis t о ’r shaklida joylashib, Romanovskiy usuli bilan

b о ’yalganda qizg’ish binafsha rangga b о ’yaladi. Ba’zan 1–2 ta oksifil b о ’yalgan yadrocha k о ’rinadi. Monotsitlar sitoplazmasi bazofil b о ’yalish xususiyatiga ega b о ’lib, ularning bazofilligi limfotsitlarga nisbatan k о ’proq ifodalangandir. Sitoplazma Romanovskiy usuli bilan qisman k о ’k, qisman binafsha rangga b о ’yalib, bu sitoplazmaga xarakterli k о ’kish-binafsha tus beradi. Monotsitlar sitoplazmasida nafis maxsus azurofil donadorlik, ba’zan esa yirikroq bazofil b о ’yaluvchi donadorlik ham uchrashi mumkin. Elektron mikroskopda monotsitlar sitoplazmasining limfotsitlarga nisbatan hujayra organoidlariga ancha boy ekanligi k о ’zga tashlanadi (61-rasm). Mitoxondriyalar k о ’p sonli b о ’lib, endoplazmatik t о ’r va Golji komplekslari yaxshi taraqqiy etgan. Hujayra qobig’i ostida juda k о ’p pinotsitoz pufakchalar joylashib, ba’zan ularda fagotsitoz qilingan zarrachalar uchraydi. Bundan tashqari, sust elektron zichlikka ega b о ’lgan, kattaligi 0,1–0,5 mkm keladigan donachalar ham b о ’lib, ular yorug’lik mikroskoiida k о ’rinadigan azurofil donachalariga mos keladi. Bir hujayra sitoplazmasida 150 ga yaqin donacha b о ’lishi mumkin. Donachalar tarkibida kislotali fosfataza, peroksidaza va arilsulfataza fermentlari b о ’lib, ular donachalarning о ’ziga xos lizosomalar ekanligidan dalolat beradi. Monotsitlar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega b о ’lib, ularning asosiy vazifalaridan biri fagotsitozdir. Ular qonda 2–3 sutka davomida aylanib, s о ’ngra t о ’qimalarga о ’tadi. T о ’qimalar va organlarda monotsitlar mikromuhit ta’siri ostida makrofagotsitlarga aylanadi. Barcha makrofaglarni monotsitlarning avlodi deb hisoblash mumkin. Shu tufayli monotsitlar mononuklear fagotsitlar sistemasining asosiy hujayralaridir. Qon plastinkalari – trombotsitlar . Qop plastinkalari eritrotsitlar va leykotsitlar bilan bir qatorda qonning uchinchi xil shaklli elementlarini tashkil etadi. Leykotsitlar va eritrotsitlardan farqli ravishda qon plastinkalari haqiqiy hujayralar b о ’lmay, suyak k о ’migidagi gigant megakariotsit hujayralari sitoplazmasining mayda (kattaligi 2–3 mkm) parchalari hisoblanadi. Shu tufayli trombotsit atamasi odam qon plastinkalariga nisbatan unchalik t о ’g’ri emas. О ’zida

yadro saqlovchi va haqiqiy hujayralar b о ’lgan trombotsitlar faqat tuban umurtqalilarda (masalan, baqa qonida) kuzatiladi va Reklengauzen hujayralari deb ataladi. Normal sharoitda qon plastinkalarining miqdori odamda 1 mm 3 qonda 200000 dan 300000 gacha b о ’ladi. Qon plastinkalari odatda yumaloq va oval shaklga ega b о ’lib, ularda periferik, strukturaga ega b о ’lmagan zona – gialomer va markaziy, donador zona – granulomer tafovut etiladi. Elektron mikroskop ostida qon plastinkalarining k о ’p sonli b о ’rtmalar – psevdopodiyalarga egaligi k о ’rinadi. Ularning soni va kattaligi plastinkalarning funksional holatiga bog’liq b о ’ladi. Donador zona yoki granulomerda har xil kattalikka ega b о ’lgan (30 nm dan 0,2 mkm gacha) donachalar k о ’rinadi (62-rasm). Donachalarning asosiy qismini alfa-donachalar tashkil etadi. Ularning markaziy qismida yuqori elektron zichlikka ega b о ’lgan mag’zi b о ’lib, ularda fosfatazalar va mukopolisaharid-lar borligi aniqlangan. Alfa-donachalardan tashqari granulomerda о ’ta yuqori zichlikka ega donachalar ham mavjuddir. Bu donachalar о ’zida serotonin (5-gidroksitriptamin) saqlaydi. Yuqorida qayd etilgan donachalardan tashqari, qon plastinkalarining granulomer zonasida mitoxondriyalar, vezikulalar va mikronaychalar ham joylashadi. Ularning orasida t о ’da-t о ’da b о ’lib yotgan glikogen zarrachalarini yoki «glikogen paketlarini» uchratish mumkin. 63-rasm. Trombotsit. Elektron mikrofotogramma. 1–granulalar; 2–vakuola; 3–trombotsit о ’sig’i.

Qon plastinkalari qonda turli shakllarda, ya’ni yosh, yetuk va qari plastinkalar shaklida uchrashi mumkin. Yosh plastinkalar t о ’q binafsha rangga b о ’yalgan granulomer zonaga va och pushti gialomer zonaga ega b о ’ladi. Patologik holatlarda qonda degenerativ plastinkalar va gigant (7–9 mkm keladigan) plastinkalar uchrashi mumkin. Qon plastinkalari muhim biologik vazifalarni о ’tab, bu vazifalardan eng avvalo ularning qon ivishidagi rolini qayd qilib о ’tish kerak. Ularda trombokinaza, tromboplastin va hokazo (12 ga yaqin) faktorlar b о ’lib, bu faktorlar qon ivish jarayonida aktiv ishtirok etadi. Trombotsitlarda 50 ga yaqin fermentlar borligi aniqlangan. Limfa. Umurtqali hayvonlar organizmida qon tomirlar sistemasidan tashqari limfatik tomirlar mavjud. Bu nozik tomirlar ichidan sarg’imtir rangda oqsil tabiatiga ega b о ’lgan va о ’z tarkibida shaklli elementlarni saqlagan suyuqlik-limfa oqadi. Limfa– limfoplazmadan va shaklli elementlardan iborat. Kimyoviy tuzilishi jihatidan limfoplazma qon plazmasiga yaqin, ammo limfoplazma tarkibida oqsillar ancha kam. Oqsil fraksiyalaridan albumin limfoplazmada globulindan birmuncha k о ’pdir. Oqsillardan tashqari limfoplazmada fermentlar, neytral yog’lar, oddiy karbon suv, erigan mineral tuzlar va mikroelementlar b о ’ladi. Shaklli elementlari asosan limfotsitlar (95–98%), monotsitlardan tashkil topgan. Bundan tashqari, leykotsitlarning boshqa turlari, bir oz miqdorda eritrotsitlar ham uchraydi (64-rasm). Limfa t о ’qima va organlarning limfatik kapillyarlarida hujayra oraliq suyuqlik hisobiga hosil b о ’ladi va limfatik tomirlar orqali limfa tuguniga quyiladi. U yerdan limfa tomirlariga о ’tib va nihoyat venaga quyiladi. Shuning uchun 3 xil limfa suyuqligini tafovut qilish mumkin. 1. Periferik limfa (limfa tugunigacha). 2. Oraliq limfa (limfa tugunidan о ’tgandan, s о ’ng). 3. Markaziy limfa (k о ’krak qafasida joylashgan yirik limfatik tomirdagi limfa).

64 – rasm. Limfa surtmasi. 1- eritrotsit, 2- katta limfotsit, 3- о ’rtacha limfotsit, 4- kichik limfotsit, 5- monotsit, 6- neytrofil. Limfa tarkibi organizm holatiga qarab о ’zgarib turadi. Periferik limfa tomirlar bir uchi berk naychani eslatadi. Uning ichidagi limfa suyuqligi limfoplazmadan tashkil topgan b о ’lib, qon shaklli elementlari k о ’rinmaydi. Limfa suyuqligi limfa tugunlaridan о ’tish jarayonida limfotsitlarga boyiydi. Markaziy limfa tomirlaridagi limfa suyuqligi qon shaklli elementlarini k о ’p tutadi 2 . Biriktiruvchi t о ’qima Biriktiruvchi t о ’qima asl biriktiruvchi t о ’qimadan, tog’ay va suyak t о ’qimasidan iborat. Biriktiruvchi t о ’qima eng keng tarqalgan t о ’qima b о ’lib, organizmda bu tuzilma b о ’lmaydigan a’zo y о ’q. Biriktiruvchi t о ’qima trofik (hujayralarning oziqlanishini boshqarib turadi va qon bilan hujayra orasida modda almashinuvini ta’minlaydi), himoya (biriktiruvchi t о ’qima elementlari fagotsitoz qilish va antitelolar ishlab chiqarish orqali organizmni turli yot jinslardan saqlaydi), plastik, « о ’rin bosish» (turli a’zolar jarohatlanganda, yallig’lanish jarayonida nobud b о ’lgan t о ’qima о ’rnida chandiq hosil b о ’lish bilan ifodalanadi), 2 Bobrysheva I. V. Kashchenko S. A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011. 116-144 бетлар

mexanik yoki tayanch (turli a’zolar stromasi – asosini hosil qiladi) vazifalarni bajaradi. Mexanik vazifasi ayniqsa tog’ay va suyak t о ’qimalariga xos b о ’lib, ular skelet hosil qiladi. Biriktiruvchi t о ’qimada ba’zi bir kasalliklarda ekstramedullyar orolchalar hosil b о ’lib, unda qon shaklli elementlari yaratilishi mumkin. Asl biriktiruvchi t о ’qima . Asl biriktiruvchi t о ’qima tolali biriktiruvchi t о ’qima va maxsus xususiyatga ega b о ’lgan biriktiruvchi t о ’qimaga b о ’linadi. Tolali biriktiruvchi t о ’qimada hujayra elementlari va hujayralararo moddaning nisbati turlichadir. Siyrak shakllanmagan biriktiruvchi t о ’kimada hujayra elementlari k о ’p b о ’lib, hujayralararo tolalari esa kam. U asosan trofik, himoya va tayanch vazifalarni о ’taydi. Tolalari k о ’pligi bilan keskin farq qiluvchi t о ’qima zich biriktiruvchi t о ’qimadir. U k о ’proq tayanch vazifasini о ’taydi. Agar zich biriktiruvchi t о ’qima tolalari turli y о ’nalishda yotsa – shakllanmagan, tolalar tartibli joylashsa shakllangan zich biriktiruvchi t о ’qima deb yuritiladi. Ularni sxematik ravishda quyidagicha ifodalash mumkin. Asl biriktiruvchi to„qima Tolali biriktiruvch i to„qima Maxsus xususiyatga ega biriktiruvchi to„qima ( retikulyar, yog‟, shilliq, pigmentli biriktiruvchi Siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to„qima Zich shakllangan biriktiruvchi to„qima Shakllanmagan biriktiruvchi to„qima ( teri derma qismining t o„rsimon qavati) Shakllangan briktiruvchi to„qima (pay, obroz membranalar, plastinkasimon va elastik to„qimalar)

Siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi t о ’qima . Siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi t о ’qima hujayra elementlari va oraliq moddadan tashkil topgan b о ’lib, unda biriktiruvchi t о ’qimaning barcha turlariga xos hujayralarni uchratish mumkin. Hujayra oraliq moddasida siyrak, turli y о ’nalishda yotuvchi tolalar joylashadi. (65-rasm). Hujayralararo modda k о ’p b о ’lgani uchun biriktiruvchi t о ’qimaning funksiyasi oraliq moddaning fizik- kimyoviy xossalariga bog’liq. Siyrak tolali biriktiruvchi t о ’kima kuchli regeneratsiya qobiliyati, yuqori plastik va adaptatsion imkoniyati bilan harakterlidir. Siyrak tolali biriktiruvchi t о ’qima organizmning turli organ t о ’qimalari tarkibida b о ’ladi va doimo qon tomirlar devori b о ’ylab joylashadi. U biriktiruvchi t о ’qimaning boshqa turlari uchun ham xos b о ’lgan trofik, himoya, plastik va mexanik (tayanch) vazifalarni bajarib, organizm ichki muhitining doimiyligini (gomeostazni) belgilaydi. Barcha funksiyalar hujayralar va hujayralararo modda vositasida bajariladi. 65- rasm. Siyrak tolali shakllashagan biriktiruvchi t о ’qima (sxema). 1– elastik tola; 2–fibroblastning ektoplazmasi; 3– fibroblast; 4 – gistotsit; 5 – fibroblastning endoplazmasi;

6 – kollogen tola; 7 – ektoplazmadagi vakuol; 8 - limfotsit. Biriktiruvchi t о ’qima morfologiyasini о ’rganish shu t о ’qimaning kasalliklarini (kollagenozlarni) va turli jarayonlarga b о ’lgan javobini (immunologik reaksiya, yallig’lanish, regeneratsiya) tushunishga yordam beradi. Biriktiruvchi t о ’qimaning hujayra elementlari. Siyrak biriktiruvchi t о ’qima hujayra elementlari quyidagi hujayralardan: fibroblast, makrofag, plazmatik (plazmotsit), t о ’qima bazofili (semiz hujayra), peritsit, retikulyar, adipotsit (lipotsit yoki yog’ hujayra), pigment, endoteliy va adventitsial hujayralardan iborat. Bulardan tashqari, biriktiruvchi t о ’qimada qon orqali о ’tgan qon shaklli elementlari (leykotsitlar) ham uchraydi (66- rasm). 66- rasm. Biriktiruvchi t о ’qimalarning ayrim hujayralari. 1–fibroblast; 2– plazmatik hujayra; 2– hujayra bazofili; 4–retikulyar hujayralar; 5–pigment hujayra; 6 – peritsit; 7–endoteliy hujayralari; 8–makrofag; 9–kam defferensiallashgan hujayra; 10– limfotsitlar; 11–yog’ hujayralar; 12–kollagen tolalar; 13–elastik tolalar.

Fibroblastlar (lat. fibra– tola, yunon. blastos– kurtak) biriktiruvchi t о ’qimaning asosiy hujayra elementlaridan hisoblanadi. Fibroblast yirik (20 mkm ga yaqin) not о ’g’ri shakldagi hujayra b о ’lib, qobig’i bir talay uzun о ’simtalar hosil qiladi. Sitoplazma chegarasi faqat elektron mikroskopdagina aniq k о ’rinadi. Fibroblast sitoplazmasida ikki qism: tashqi – ektoplazma va ichki – endoplazma tafovut qilinadi. Ektoplazma faqat gialoplazmadan iborat b о ’lib, ochroq b о ’yaladi. Endoplazma esa yadro atrofidagi hujayra organoidri va kiritmalari joylashgan t о ’qroq b о ’yalgan qismdir. Fibroblast yadrosi yirik, ch о ’zinchoq shaklda b о ’lib, о ’zida asosan mayda euxromatin tutadi. Kam differensiallashgan fibroblastlar yadrosida bir yoki bir nechta yadrocha uchraydi. Hujayra differensiallanishi davomida yadrochalar y о ’qolib boradi. Hujayra sitoplazmasining submikroskopik tuzilishi ham differensiallanish darajasiga bog’liqdir. Kam differensiallashgan fibroblastlarda hujayra organoidlari hali unchalik taraqqiy etmagandir. Differensiallanish davomida fibroblastlar sintez qobiliyatiga ega b о ’lgan aktiv hujayralarga aylanadi. Sitoplazmada juda yaxshi rivojlangan endoplazmatik t о ’r, Golji kompleksi, mitoxondriyalarni, lizosomalarni k о ’rish mumkin (67- rasm).

67-rasm. Fibroblast hujayrasining bir qismi. Elektron mikrofotogramma. 1– yadro; 2 – mitoxondriya; 3–sitoplazmadagi kollagen tolalar. Gistokimyoviy analiz hujayra sitoplazmasida mukopolisaharidlar kompleksi, glikogen, ribonukleoproteid va fermentlar borligini k о ’rsatdi Fibroblastlar sitoplazmasida, asosan, soxta oyoqlarda (psevdopodiylarda) diametri 6–7 nm mikrofibrillalar yoki qisqaruvchi ipchalar joylashadi. Hujayra sitoplazmasida mikronaychalar ham b о ’lib, ularning diametri 20–25 nm ga teng. Mikronaychalar hujayra yuzasining turg’unligini belgilaydi. Fibroblastlar oddiy sharoitda harakatsiz b о ’lib, faqat muayyan sharoitlardagina harakat qila oladi. Hujayra sitoplazmasi pufakchalarga boy, ular asosan hujayra qobig’i invaginatsiyasi hisobiga hosil b о ’ladi va pinotsitoz vazifasini bajarishi mumkin. Fibroblast sitoplazmasida lipid donachalar, multivezikulyar tanachalar va hatto miyelin tuzilmalar ham uchrab turadi. Biriktiruvchi t о ’qimada turli darajada yetilgan fibroblast hujayralari uchrashi mumkin. Ular kam differensiallashgan yosh fibroblastlar, yetuk fibroblastlar va fibrotsitlarni о ’z ichiga oladi. Yosh fibroblastlar

mitoz y о ’li bilan k о ’payish qobiliyatiga ega b о ’lib, ularda oqsil sintezi sust darajada b о ’ladi. Funksional jihatdan eng aktiv hujayralar b о ’lib, yetuk fibroblastlar hisoblanadi. Ular biriktiruvchi t о ’qimaning hujayra oraliq moddasini ishlab chiqaruvchi asosiy hujayralardir. Bu hujayralar sitoplazmasida fibrillyar oqsillar (kollagen, elastin), sulfatlangan va sulfatlanmagan glikozaminoglikanlar, proteoglikanlar sintezlanadi va hujayra oraliq muhitiga chiqariladi. Biriktiruvchi t о ’qimada tolalar va asosiy modda hosil b о ’lishi, jarohatlarning, yaralarning bitishi va chandiq hosil b о ’lishi, t о ’qimaga tushgan yot tanachalar atrofida kapsula hosil b о ’lishi – bularning hammasi yetuk fibroblastlar faoliyatining natijasidir. Fibrotsitlar – fibroblastlarning definitiv shakli b о ’lib, bu hujayralarda organoidlar keskin kamaygan b о ’ladi. Shu tufayli fibrotsitlarda yuqorida qayd etilgan moddalarning sintezi deyarli t о ’xtaydi. Ba’zi bir sharoitlarda (masalan, homiladorlik paytida bachadonda) fibroblastlar silliq muskul hujayralariga о ’xshash b о ’lgan miofibroblastlarga aylanishi mumkin. Miofibroblastlar silliq muskul hujayralaridan juda yaxshi taraqqiy etgan endoplazmatik t о ’r tutishi bilan farqlanadi. Va, nihoyat, ma’lum bir sharoitlarda biriktiruvchi t о ’qimada fibroklast hujayralari ham paydo b о ’lishi mumkin. Bu hujayralar gidrolitik fermentlarga boy b о ’lib, ular keragidan ortiq hosil b о ’lgan hujayra oraliq moddaning yemirilishi va s о ’rilib ketishida ishtirok etadilar. Fibroblast hujayralari embrionda mezenxima hujayralaridan, voyaga yetgan organizmda esa о ’zak hujayralardan hosil b о ’ladi. Dastavval fibroblastlarning boshlang’ich hujayralari differensiallashib, ulardan yosh fibroblastlar, s о ’ngra esa yetuk fibroblastlar hosil b о ’ladi. Yetuk fibroblastlar k о ’payish va sintez qilish qobiliyatini y о ’qotgandan s о ’ng fibrotsitlarga (definitiv shaklga) aylanadilar. Fibroblastlarning boshlang’ich hujayralari ikki xil b о ’lishi mumkin deb hisoblanadi. Ularning birinchi xilidan qisqa muddat (bir necha hafta) yashovchi va himoya – trofik t о ’qimalarda uchrovchi fibroblastlar, ikkinchisidan esa uzoq (bir necha oylar) yashovchi va tayanch t о ’qimalarda joylashuvchi fibroblastlar takomillanadi.

Makrofaglar biriktiruvchi t о ’qimaning fibroblastlardan keyingi k о ’p uchraydigan hujayralari hisoblanib, biriktiruvchi t о ’qima hujayralarining taxminan 10–20% ini tashkil qiladi. Bu hujayralarning ikki turi farq qilinadi: siyrak biriktiruvchi t о ’qimada joylashgan erkin makrofaglar va о ’troq makrofaglar. О ’troq (fiksatsiyalangan) makrofaglar jigar, taloq, suyak k о ’migi, limfa tugunlari, markaziy nerv sistemasi (mikrogliya) va y о ’ldoshda uchraydi. Makrofaglar yumaloq va ovalsimon shaklga ega b о ’lib, elektron mikroskop ostida qaralganda sitoplazma qobig’i о ’simtalarini ham k о ’rish mumkin. Hujayra yadrosi xromatinga boy, uning sitoplazmasida organoidlardan tashqari k о ’p miqdorda kiritma va vakuolalar b о ’ladi. Sitoplazmadagi kiritma va vakuolalar makrofaglarning biriktiruvchi t о ’qimaning modda almashinuvida aktiv ishtirok etishidan darak beradi. Elektron mikroskop ostida bu hujayralarda donalar endoplazmatik t о ’r, Golji kompleksi elementlari, mitoxondriya va lizosomalarni k о ’rish mumkin (68- rasm). Tinch holatda makrofaglar harakat qilmay, infeksiya tushganda о ’lchamlari kattalashadi va ular amyobasimon harakat qila boshlaydi. Makrofaglar kuchli fagotsitoz qilish qobiliyatiga ega b о ’lib, organizmni turli bakteriya va mikroblardan, har xil yot jinslardan hamda t о ’qimada hosil b о ’lgan degenerativ elementlardan tozalashda katta rol о ’ynaydi. Shuning uchun ham ularni biriktiruvchi t о ’qimaning «sanitarlari» deb atash mumkin. Makrofaglarning о ’ziga xos xususiyatlaridan biri ular sitoplazmasining turli xil lizosomalarga boyligidir. Makrofaglarda oqsil sintez qilish jarayoni yuqori b о ’lib, u lizosomalarda t о ’planadigan har xil fermentlar hosil b о ’lishida ishlatiladi. Qon yaratuvchi a’zolarning makrofag hujayralari, jigar yulduzsimon hujayralari, nerv t о ’qimasining fagotsitoz qilish qobiliyatiga ega b о ’lgan gliya elementlari (mikrogliya), о ’pka t о ’qimasidagi «chang» hujayralari organizmda diffuz tarqalgan. himoya vazifasini о ’tovchi hujayralar majmuasini hosil qilib, ularni «mononuklear fagotsitlar sistemasi» deb yuritiladi. Makrofaglar organizmning immunologik javobida muhim о ’rii egallab, immunokompetent hujayralarga antigen t о ’g’risida ma’lumot yetkazib beradi. Bundan tashqari, makrofaglar turli xil biologik aktiv moddalar ishlab chiqarish qobiliyatiga ham ega. Butungi kunda

makrofaglar ishlab chiqaradigan 40 dan ortiq moddalar aniqlangan. Ularga turli monokinlar, prostaglandinlar, siklik nukleotidlar, interferon, lizotsim, turli fermentlar (proteazalar, kislotali gidrolazalar, glyukuronidazalar) va boshqalar misol b о ’la oladi. Makrofaglarning limfotsitlar hayotiy faoliyatini, ularda b о ’ladigan proliferatsiya va differensiatsiya jarayonlarini boshqarishdagi roli ham kattadir. T- va B-limfotsitlarga ijobiy ta’sir k о ’rsatuvchi moddalar mediatorlar yoki monokinlar nomi bilan yuritilib, ulardan eng muhimi interleykin -I hisoblanadi. 68- rasm. Makrofag hujayrasining elektron mikrofetogrammasi. 1– mikrovorsinka; 2–lizosoma; 3–hazm vakuollari; 4– mitoxondriya; 5 – endoplazmatik t о ’r; 6 – Golji kompleksi. Makrofaglar T- va B-limfotsitlarning proliferatsiya va differensiallanishini susaytiruvchi interferon va prostaglandinlar kabi moddalar ham ishlab chiqaradi. Nixoyat, makrofaglar hujayraviy immunitet jarayonlarida ham faol ishtirok etadi. Ular о ’zlaridai yot va о ’sma hujayralarni halok qiluvchi sitotoksinlar ishlab chiqaradi. Makrofaglar hujayraviy immunitetning asosiy hujayralari b о ’lmish T-killerlarning faoliyatini boshqarishda ham qatnashadi. Makrofaglar turli xil t о ’qimalar va organlarda joylashishiga qarab о ’ziga xos xususiyatlarga ega b о ’lishi mumkin. Masalan, suyak t о ’qimasidagi makrofaglar (osteoklastlar) boshqa t о ’qimalardagi makrofag hujayralariga nisbatan bir necha bor yirikroq, gidrolitik fermentlarga boy va 2 yoki undan ortiq yadroga egadir. Bundan tashqari, makrofaglarning joylashishi va bajaradigan vazifasi ularning plazmolemmasida joylashgan maxsus antigenlar va retseptorlarga ham bog’liq. Makrofaglarning aktiv fagotsitoz qilishi asosan ularning yuzasida joylashgan F c va C 3 retseptorlar bilan bog’liqdir. Bu retseptorlar makrofaglarga yot zarrachalarni tanib olish va fagotsitoz qilish imkon iyatini yaratadilar.

Makrofaglarning immunologik jarayonlardagi roli ularning hujayra qobig’ida joylashgan va maxsus oqsil tabiatiga ega b о ’lgan 1a-retseptorlari bilan chambarchas bog’liqdir. Bu retseptor makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilingan va parchalangan yot zarrachalar (antigenlar) bilan bog’lanib, makrofagda interleykin-I sintezlanishini ta’minlaydi. Interleykin-I о ’z navbatida Tlimfotsitlarning maxsus turi b о ’lgan T- amplifayerlarga (amplifayer – kuchaytiruvchi) ta’sir k о ’rsatib, ularda interleykin-II va limfotsitlar о ’sish faktori ishlanishiga olib keladi. Bu moddalar T-xelperlarning faoliyatini oshiradi va B- limfotsitlarning antitelolar ishlab chiqaruvchi plazmotsit hujayralariga aylanishini ta’minlaydi. Shuni qayd qilish kerakki, hamma makrofaglar ham 1aretseptorlarga ega b о ’lmaydi. Bu oqsil modda taxminan faqat 50% makrofaglarda uchraydi. Shuning uchun ham la – retseptorlarga ega (1a+) makrofaglar spetsifik yoki maxsus immunologik reaksiyalarda, 1a- ga ega b о ’lmagan (1a _ ) makrofaglar esa organizmning umumiy himoya reaksiyalarida qatnashadi deb hisoblanadi. Oxirgi yillarda makrofaglarga juda yaqin b о ’lgan, ammo ulardan farq qiluvchi hujayralar topildi. Bu hujayralar uzun, barmoqsimon о ’siqlari borligi tufayli «interdigitirlovchi» (inter-oraliq, digitis-barmoq) retikulyar hujayralar (IDH) nomini olgan. Ular ayrisimon bezda (timusda), limfatik tugunlar, taloq va immun sistemaning boshqa periferik organlarining timusga aloqador zonalarida (T- zonada) joylashadi. Bundan tashqari, IDH terida ham uchrab, Langergans hujayralari nomi bilan yuritiladi. ID hujayralarning takomili aynan makrofaglarnikiga о ’xshashdir. Bu ikkala hujayra qizil suyak k о ’migidagi о ’zak hujayralardan takomil topadi. О ’zak hujayralardar dastavval monoblastlar hosil b о ’ladi. Ular о ’z navbatida promonotsit, keyin esa monotsit hujayralarga aylanadi. Qonda aylanadigan monotsitlar t о ’qimalarga tushib makrofaglarga yoki ID hujayralarga aylanishi mumkin. Demak, IDH va makrofaglar bir manbaning mahsulotlaridir. Shu bilan birga ID hujayralar makrofaglardan tuzilishi va faoliyati bilan farqlanadi. Ularning о’zaro umumiyligi quyidagicha: – ikkala tip hujayralar bir manbadan, bir xil bosqichlarni о ’tab takomillashadi;

– ikkala tip hujayralar ham plazmolemmalarida 1a-retseptorlar tutadi, ya’ni ular limfotsitlarga antigen t о ’g’risidagn ma’lumotpi yetkazish qobiliyatiga egadir. Makrofaglar va ID hujayralarning asosiy farqlari quyi- dagilardan iborat: – ID hujayralarda, makrofaglardan farqli о ’laroq, Fc- retseptorlar b о ’lmaydi, shu tufayli ular fiziologik sharoitlarda fagotsitoz qilish qobiliyatini y о ’qotadi; – ID hujayralar о ’z sitoplazmalarida kam miqdorda lizosomalar saqlaydi, ammo ularning sitoplazmasida maxsus donachalar yoki Birbek donachalari topilgan. Bu donachalar makrofaglarda bо’lmaydi. Xulosa qilib aytganda, ID hujayralar ham mononuklear fagotsitlar sistemasining teng huquqli a’zolari bо’lib, makrofaglar singari monotsitlardan taraqqiy etadi. Ular asosan T-zonalarda va timusda uchrab, immun organlarda limfotsitlar uchun mikromuhit yaratib beruvchi asosiy hujayralardan biri hisoblanadi. Makrofaglar va ID hujayralarning yashash muddati t о ’la aniqlanmagan. Ular bir necha oydan 1 yilgacha yashashi mumkin deb hisoblanadi. S о ’ngra ular qon orqali kelgan monotsitlar hisobiga yangilanadi. Bu jarayon fibroblastlarga nisbatan taxminan 10 barobar tezroq amalga oshadi. Yuqorida keltirilgan fibroblast va makrofaglar biriktiruvchi t о ’qimaning asosiy hujayra turlari b о ’lib, ular himoya, trofik va jarohatni bitirish vazifasini bajaradi. Plazmotsitlar sut emizuvchilarda va, xususan, odamda k о ’p uchrovchi hujayra turidir. U murtaklarda, taloq, limfa tuguni, jigar, ichakning shilliq qavatida va boshqa a’zolarda uchraydi. Plazmatik hujayralar oval yoki yumaloq shaklga ega b о ’lib, yadrosi ekssentrik joylashadi. Hujayra sitoplazmasi t о ’q bazofil b о ’yaladi. Elektron mikroskopda plazmotsit sitoplazmasida juda yaxshi rivojlangan donador endoplazmatik t о ’r, Golji kompleksi va erkin ribosomalarni k о ’rish mumkin. Golji kompleksi atrofida lizosomalar ham uchraydi. Plazmotsitlarning asosiy vazifasi immunoglobulinlar yoki antitelolar ishlab chiqarishdir. Hozirgi

vaqtda immunoglobulinlarning asosan 5 sinfi (A, G, M, D, E) plazmatik hujayrada hosil b о ’lishi tasdiqlangan. Bu moddalar donador endoplazmatik t о ’rda vujudga kelib, boshqa a’zo hujayralaridagi singari sekretor konveyerga tushib, hujayradan tashqariga chiqariladi. Sekretor moddaning tashqariga chiqishi plazmotsitoz (sitoplazma b о ’lakchalarining ajralishi) y о ’li bilan yuzaga chiqishi mumkin. Hozirgi davrda plazmatik hujayralarning B-limfotsitlardan hosil b о ’lishi aniqlangan. Qonning о ’zak hujayralaridan qushlarda Fabritsiy xaltachasi, sutemizuvchilarda esa qizil suyak k о ’migida V-limfotsitlar hosil b о ’ladi. Blimfotsitlar esa antitelolar ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralarga aylanishi mumkin. Plazmatik hujayralarning bir necha turlari farqlanadi: plazmoblastlar, proplazmotsitlar va yetuk plazmatik hujayralar. Plazmoblast hujayrasida RNK t о ’planadi va bu hujayra intensiv oqsil sintez qiladi. Antitelolarning hosil b о ’lishi plazmoblastlarning yetilgan plazmatik hujayraga aylanishi bilan bog’liq. Bunda bir necha ketma-ket hujayra b о ’linib, bir plazmoblastdan о ’nlab yetilgan plazmatik hujayralar hosil b о ’ladi. Immunologik aktiv klon antigen kiritilgandan 1–2 kundan s о ’ng plazmoblastlarning b о ’linishidan hosil b о ’ladi. Plazmoblastlar tez b о ’linuvchi hujayralardir. Ular proplazmotsitlar bosqichiga о ’tib, k о ’p miqdorda immunoglobulin hosil qiladi. Shu bilan ularda k о ’payish qobiliyati saqlanib qoladi. S о ’ngra proplazmotsitlar yetilgan, k о ’payish qobiliyatini y о ’qotgan hujayralarga aylanadi. Hujayra b о ’linishidan boshlab, ya’ni klon hosil b о ’lishidan to yetilgan plazmatik hujayralar hosil b о ’lguncha 3 sutka о ’tadi. Antitelo hosil b о ’lishining t о ’xtashi antitelo hosil qiluvchi hujayralar populyatsiyasining s о ’nishi bilan bog’liq. Antigen t о ’qimaga tushganda unda plazmatik qatorning hamma hujayralari, k о ’proq yetilgan plazmatik hujayralar b о ’ladi. Lekin immunologik reaksiya boshlanishida avval antitelo hosil qiluvchi plazmoblastlar, undan s о ’ng yetilgan hujayralar k о ’payadi. Immunologik reaksiyaga tayyorlik boshlang’ich hujayraga bog’liq b о ’lib, yetilgan hujayralarga bog’liq emas. Bir plazmatik hujayra faqat bir immunologik spetsifik antitelo hosil qiladi.

T о ’qima bazofillari (labrotsit, mastotsit yoki geparinotsit) birinchi marta 1877 yilda Paul Erlix tomonidan ta’riflangan b о ’lib, sitoplazmasnda yirik donachalarni tutgani uchun semiz hujayralar nomini olgan. Ular asosan qon tomir kapillyarlari atrofida joylashadi. Bu hujayralar yirik not о ’g’ri dumaloq shaklga ega b о ’lib, fiziologik reaksiyalarda va turli patologik holatlarda miqdori о ’zgarib turadi. Hujayra sitoplazmasida organoidlardan tashqari yirik gomogen donachalar (kattaligi 0,3–1,0 mkm) joylashgan (69-rasm). Bir hujarada taxminan 10–20 ta donachalar b о ’lib, ularni tuzilishiga k о ’ra donador, plastinkasimon va aralash donachalarga b о ’lish mumkin. Donachalar о ’zida biologik aktiv b о ’lgan moddalar: geparin, gistamin va serotoninlar tutadi. Bundam tashqari, sitoplazmada har xil fermentlar: lipaza, ishqoriy fosfataza, peroksidaza, sitoxromoksidaza, ATF-aza va boshqalar mavjud. Hujayraga xos fermentlardam biri b о ’lib gistidin dekarboksilaza hisoblanadi. Bu ferment yordamida gistidin aminokislotasidan gistamin sintezlanadi. T о ’qima bazofillarining donachalarida saqlanadigan geparin va gistamin t о ’qimalar muhiti doimiyligini (gomeostazni) ta’minlashda muhim rol о ’ynaydi. Geparin donachalar mahsulotining qariyb 30% ini tashkil etib, sulfatlangan kislotali glikozaminoglikanlarga kiradi. U qon ivishiga t о ’sqinlik qiladi, hujayralararo moddaning о ’tkazuvchanligini pasaytiradi va yallig’lanish jarayonini susaytiradi. Gistamin esa kuchli aktiv modda b о ’lib, kapillyarlar devorining о ’tkazuvchanligini oshiradi va qon tomirlarni kengaytiradi. Shu xususiyatlari tufayli t о ’qima bazofillaridan ajralib chiqadigan gistamin turli xil allergiya reaksiyalarida ishtirok etadigan asosiy moddalardai biri b о ’lib hisoblanadi. Gistamindan tashqari, allergiya reaksiyalarida t о ’qima bazofillari ajratib chiqaradigan moddalar, jumladan, allergiyaning sekin ta’sir k о ’rsatuvchi moddasi, trombotsitlarni aktivlovchi modda, neytrofil va eozinofillarning xemotaksisini kuchaytiruvchi modda va boshqalar ishtirok etadi.

69-rasm. T о ’qima bazofilining elektron mikrofotogrammasi. 1–yadro; 2– mitoxondriya; 3–sekret donachalari. Bu moddalarning hujayradan tashqariga chiqishi degranulyatsiya deb atalib, u turli usul bilan amalga oshishi mumkin. Degranulyatsiya jarayonida t о ’qima bazofillarining hujayra qobig’ida joylashgan maxsus retseptorlari muhim о ’rin tutadi. Bu retseptorlar organizmga tushgan yot antigenlarning antitelolar bilan hosil qilgan maxsus «antigen+antitelo» kompleksini о ’ziga biriktirib olib, natijada, hujayradan yuqorida qayd qilingan moddalarning ajralib chiqishiga olib keladi. Hozirgi paytda allergiya kasalliklarida immunoglobulinlarning maxsus E sinfi (Ig E) muhim rol о ’ynashi tasdiqlangan. Allergiya reaksiyalariga moyil b о ’lgan organizmda antigenlarga yoki allergenlarga qarshi k о ’p miqdorda Ig E ishlab chiqariladi. «Allergen+Ig E» kompleksi esa t о ’qima bazofillarining retseptorlari bilan bog’lanib, hujayralar degranulyatsiyasiga sabab b о ’ladi. Demak, bu holatlarda Ig E himoya vazifasini о ’tash о ’rniga t о ’qimalarda muhit doimiyligini buzilishga olib keladi. T о ’qima bazofillariga tuzilishi va kimyoviy tarkibi jihatidan qondagi bazofil leykotsitlar juda yaqin turadi. Ammo «bazofil leykotsitlarning qizil suyak k о ’migidagi о ’zak hujayralardan kelib chiqishi tasdiqlangan b о ’lsa, t о ’qima bazofillarining kelib chiqish manbai hozirgacha aniq k о ’rsatilmagan. T о ’qima va qon bazofillarining tuzilish va faoliyat jihatidan о ’xshashligi, bu ikkala hujayralarning son jihatidan bir-birini t о ’ldirib turishi t о ’qima bazofillari ham о ’zak hujayralardan kelib chiqadi degan taxminga dalil b о ’la oladi. T о ’qima

bazofillarida mitoz b о ’linishining juda kam uchrashi ham bu fikrning q о ’shimcha isbotidir. Yog’ hujayralari yoki adipotsitlar asosan qon tomirlar b о ’ylab joylashadi. Ba’zi joylarda esa yog’ hujayralari t о ’planib, yog’ t о ’qimasini hosil qiladi. Yog’ hujayralari biriktiruvchi t о ’qimaning kambial elementlaridan, retikulyar va adventitsial hujayralardan hosil b о ’lishi mumkin. Bu hujayralar sitoplazmasida yig’ilgan mayda-mayda yog’ tomchilari yirik tomchilarni hosil qiladi. Sitoplazma organoidri va yadro chetga surilib, yog’ hujayrasi sharsimon shaklni oladi. Maxsus b о ’yovchi moddalar (sudan III va boshqalar) yog’ni b о ’yasa, spirt uni eritadi. Gematoksilin eozin bilan b о ’yalgan preparatlarda yog’ hujayralari oqish b о ’lib k о ’rinadi. Elektron mikroskopda endoplazmatik t о ’r va Golji kompleksining juda sust rivojlanganligini k о ’rish mumkin. Yog’ tarkibi turlicha b о ’lib, iqlim sharoitiga va ovqatlanish turiga bog’liq. Adipotsitlar (ba’zan lipotsitlar deb ham ataladi) ancha yuqori modda almashtirish qobiliyatiga ega. Qon va limfaga s о ’rilgan yog’ tomchilari yoki xilomikronlar (diametri 1 mkm atrofida) tomirlar endoteliysidagi fermentlar ta’sirida yog’ kislotalari bilan glitseringa parchalanadi. Bu moddalar adipotsitlar tomonidan s о ’rilib hujayralarda glitserolkinaza fermenti yordamida yana qayta triglitseridlarga sintezlanadi va yog’ zapasi shaklida t о ’planadi. Adipotsitlarda t о ’plangan yog’ zaruriyat tug’ilgan paytda hujayradan chiqarilib lipaza fermenti yordamida parchalanadi, hosil b о ’lgan glitserin va yog’ kislotalari qondagi albumin bilan bog’lanib t о ’qimalarga «yoqilg’i» sifatida yetkaziladi. Pigment hujayralar siyrak biriktiruvchi t о ’qimaning ma’lum joylarida, k о ’zning qon tomirli va rangdor pardalarida, terida, sut bezi s о ’rg’ichi, anus (chiqaruv) teshigi atrofida k о ’proq uchraydi. Pigment hujayralar not о ’g’ri shakldagi kalta о ’simtali hujayralar b о ’lib, sitoplazmasnda mayda-mayda pigment donachalarini tutadi. Bu pigment melanin deb atalib, mikroskopda t о ’q jigarrang b о ’lib k о ’rinadi. О ’zida pigment saqlovchi hujayralar melanoforotsitlar, pigment sintez qilish xususiyatiga ega b о ’lgan hujayralar esa melanoblastotsit yoki

melanotsitlar deb ataladi. Melanin pigmenti melanoblastotsit hujayralarining sitoplazmasida tirozin aminokislotasining oksidlanish mahsulotlarini polimerizatsiyasi natijasida hosil b о ’ladi. Tirozin esa melanoblastotsit mitoxondriyalari tarkibida b о ’luvchi tirozinaza fermenti ta’sirida hosil b о ’ladi. Melaninning hosil b о ’lishi endokrin bezlarning faoliyatiga bog’liq. Uning sintez qilinishi ultrabinafsha nurlari va ba’zi bir kimyoviy moddalar ta’sirida kuchayadi. Pigment hujayralarining kelib chiqish manbai oxirigacha aniqlanmagan. K о ’pchilik tadqiqotchilar fikricha bu hujayralar, garchi biriktiruvchi t о ’qimada joylashsa ham, mezenximadan emas, balki nerv qirrasidan taraqqiy etadi. Retikulyar hujayralar qon yaratuvchi organlar asosini hosil qiluvchi, sitoplazmasi bazofil b о ’yaluvchi, yadrosi oval, mayda donador xromatinli hujayralardir. Bu hujayralar ichakda, buyrakda va boshqa a’zolarning shilliq qavatida ham uchraydi. Retikulyar hujayralar kam differensiallangan hisoblansa ham, ularning b о ’linishi kam kuzatiladi. Ular о ’simtali, sitoplazmasi ochroq bazofil b о ’yaluvchi hujayralar b о ’lib, turli ta’sirlar natijasida yumaloq shaklni oladi. Retikulyar hujayralarning turlari va faoliyati haqidagi ma’lumotlar yetarli b о ’lmaygina qolmay, turli qarama-qarshiliklarga ham egadir. Hujayralarning nomi reticulum – t о ’r s о ’zidan kelib chiqqan b о ’lib, bu yerda t о ’r hosil qiluvchi hujayralar ma’nosida kelgan. Haqiqatan ham, retikulyar hujayralar о ’z о ’siqlari va retikulin tolalari yordamida yuqorida qayd etilgan a’zolarda maxsus t о ’rlar hosil qiladi. Qon yaratuvchi a’zolarda (timus bundan mustasno) retikulyar hujayralar b о ’lajak qon hujayralari (eritrotsitlar, granulotsitlar va V-limfotsitlar) uchun maxsus mikromuhit yaratishda ishtirok etadi. Ular suyak k о ’migida, taloqda va limfa tugunlarida V-limfotsitlar joylashadigan zonalarda uchrab, «follikulyar dendritik hujayralar» (FDH) nomi bilan yuritiladi. FDH dan tashqari, bu a’zolarda fibroblastlarga о ’xshab ketadigan va kam differensiallashgan retikulyar hujayralar

uchraydi. Xulosa qilib aytganda, retikulyar hujayralar mezenxima mahsuloti b о ’lib, qon va immunokompetent hujayralari uchun mikromuhit tashkil etuvchi hujayralardan biridir. Quyida keltiriladigan hujayralar (endoteliy, adventitsial. hujayralar va peritsitlar) asosan qon tomirlar sistemasi uchun, xos b о ’lib, ularning hayoti va faoliyati shu sistema bilan bog’liqdir. Ammo qon va limfa tomirlari biriktiruvchi t о ’qimaning asosiy elementlari b о ’lgani uchun biz bu hujayralarni qisqacha ta’riflab о ’tamiz. Endoteliy hujayralari yurak, qon tomir sistemasining hamma tarkibiy qismlarini va limfa tomirlarini ichki tarafdan qoplab turadi. Bu hujayralar uzluksiz qavat hosil qilib, limfatik tomirlardan boshqa qismida bazal plastinkada joylashadi. Endoteliy hujayralari yassi hujayralar b о ’lib, kumush bilan impregnatsiya qilinganda hujayra chegaralari aniq k о ’rinadi. Q о ’shni hujayralar orasidagi kontaktlar turg’un b о ’lmay patologik hollatlarda va ba’zi fiziologik о ’zgarishlarda y о ’qolishi va qayta tiklanishi mumkin. Elektron mikroskopda hujayra ostidagi bazal plastinka aniq k о ’rinadi. Hujayraning yadro saqlovchi qismlari kengroq (3–6 mkm), chetki qismlari ancha yupqa b о ’ladi (qalinligi 20– 80 nm va ba’zan 1–2 mkm gacha boradi). Ba’zi a’zolarning endoteliy hujayralari sitoplazmasi ma’lum qismlarda shunchalik yupqalashadiki, hujayraning ichki va tashqi membranalari bir-biriga tegib, fenestralar hosil qiladi. Hujayra sitoplazmasida k о ’p miqdorda pinotsitoz pufakchalar mavjud b о ’lib, ular turli moddalarni kapillyar b о ’shlig’idan t о ’qimalarga va modda almashinuv mahsulotlarining esa oraliq moddadan kapillyarlarga о ’tishida muhim о ’rin tutadi. Endoteliy hujayralari joylashgan bazal plastinka (membrana) fibrillyar tolalardan va k о ’p miqdorda mukopolisaharidlar saqlovchi amorf moddadan iborat b о ’lib, uning holati kapillyarlar о ’tkazuvchanligini belgilaydi. Endoteliy hujayralari biriktiruvchi t о ’qimaning kollagen tolalariga nozik ipchalar – filamentlar orqali birikadi. Xulosa qilganda, endoteliy hujayralari mezenximadan taraqqiy etib, qon

(yoki limfa) va t о ’qimalar orasidagi moddalar almashinuvida muhim о ’rin tutadi. Bu jarayonda endoteliy hujayralaridagi yupqalashgan qismlardagi fenestralar, hujayralar orasidagi yoriqlar va sitoplazmadagi pinotsitoz pufakchalar katta ahamiyatga ega. Peritsitlar. Qon tomir endoteliy hujayralarining tashqi tomonida bazal membrana hosil qilgan yoriqlarda yoki bazal membrana bilan endoteliy hujayra bazal plazmolemmasi orasida peritsit hujayralari joylashib, ularni perikapillyar hujayralar yoki periangiotsitlar deb ham yuritiladi. Peritsitlarning о ’ziga xos xususiyatlaridan biri ularning hamma tarafdan bazal membrana bilan о ’ralgan holda joylashishidir. Bazal membrana peritsitga yaqin yerda ikkiga b о ’linib, hujayrani qamrab oladi. Peritsitlar ovalsimon yoki not о ’g’ri shaklga ega b о ’lishi mumkin. Ba’zan peritsitlar tuzilishi jihatdan limfotsitlarga juda о ’xshab ketadi. Bu hujayralarda ba’zan nerv oxirlarining tugallanishi peritsitlar qon kapillyarlari teshigining kattaligini boshqarib turadi, degan fikrga olib keladi. Keyingi yillarda peritsitlarga ma’lum bir sharoitda biriktiruvchi t о ’qimaning boshqa hujayralariga (fibroblastlarga) aylanadigan о ’ziga xos hujayralar sifatida qaralmoqda. Adventitsial hujayralar. Ular kam differensiallangan, yassi yoki duksimon shaklga ega hujayralar b о ’lib, qon tomirlar atrofida joylashadi. Adventitsial hujayralar peritsitlardan farq qilib, hech qachon bazal membrana bilan о ’ralmaydi. Ularning sitoplazmasi sust bazofil b о ’yalib, о ’zida kam miqdorda organoidlar tutadi. Adventitsial hujayralar kam differensiallangan hujayralar b о ’lib, ulardan ma’lum sharoitlarda fibroblastlar yoki adipotsitlar (yog’ hujayralari) hosil b о ’lishi mumkin deb hisoblanadi. Siyrak biriktiruvchi t о ’qimaning hujayralararo moddasi. Siyrak biriktiruvchi t о ’qimaning hujayralararo moddasi amorf (asosiy) moddadan va uch turli tolalardan iborat. Kollagen va elastik tola tolalarning asosiy qismini tashkil etib, unda retikulyar tolalar kam uchraydi.

Amorf modda va tolalar asl biriktiruvchi t о ’qimaning hamma turlarida har xil nisbatda uchraydi. Shuning uchun quyida keltirilgan hujayralararo moddaning tuzilishi biriktiruvchi t о ’qimaning hamma turlari uchun tegishlidir. Asosiy modda. Asosiy, amorf yoki sement modda gomogen massa b о ’lib, kolloiddan iborat. Amorf modda biriktiruvchi t о ’qima takomilining ilk bosqichlarida hosil b о ’lib, avvaliga tolalar k о ’proq b о ’ladi, keyinchalik amorf modda differensiallashib, biriktiruvchi t о ’qimaning bir turida, masalan, terida kam, tog’ayda esa k о ’proq glikozaminoglikanlar (mukopolisaharidlar) tutadi. Normal sharoitda asosiy modda gel konsistensiyasiga ega. Uning tarkibiga biriktiruvchi t о ’qima hujayralarida sintezlanuvchi moddalar (sulfatlangan glikozaminoglikanlar – xondiotinsulfat, geparinsulfat, keratinsulfat, gialuron kislota; fermentlar, immun tanachalar) va qon tomir orqali keluvchi moddalar (albumin, globulin, vitaminlar, gormonlar, ionlar, suv, fermentlar, immun tanachalar va metabolitlar) kiradi. Bu komponentlarning miqdori fiziologik va patologik holatlarda о ’zgarib turadi. Glikozaminoglikanlar, xususan, gialuron kislota, xondriatin sulfat va geparin sulfat asosan oqsillar bilan kompleks holatda b о ’ladi. Amorf moddaning miqdori biriktiruvchi t о ’qimaning turli qismlarida turlicha. Qontomir kapillyarlari atrofida, yog’ hujayralari t о ’plangan joylarda yoki retikulyar hujayra k о ’p b о ’lgan qismlarda amorf modda kam b о ’ladi. Lekin biriktiruvchi t о ’qimaning epiteliy bilan chegaradosh qismlarida amorf modda k о ’p. Bu yerda amorf modda kollagen va retikulyar tolalar bilan birga chegara membranasini (bazal plastinkani) hosil qiladi. Asosiy modda turli moddalarni qon tomirdan hujayraga yoki metabolizm qoldiqlarini hujayradan qonga о ’tishida asosiy tuzilma sanaladi. Uning о ’tkazuvchanligi glikozaminoglikanlar konsentratsiyasiga va boshqa fizikkimyoviy holatlarga bog’liq. Gistamin va gialuronidaza fermenti ta’sirida amorf moddaning о ’tkazuvchanligi keskin oshadi. Shunday qilib, amorf modda organizmda modda almashinuvida muhim о ’rin tutib, uning о ’zgarishi turli kasalliklarga olib kelishi mumkin.

Siyrak biriktiruvchi t о ’qima tolalari. Kollagen tolalar (fibrae collagenosae). Kollagen (yunon. kolIa – yelim, genos – yaratmoq, vujudga keltirmoq, yelim hosil qiluvchi demakdir) faqatgina asl biriktiruvchi t о ’qimada b о ’lmay, balki suyakda – ossein tog’ayda –xondrin tolalar nomi bilan mavjud. Kollagen tolalar siyrak biriktiruvchi t о ’qimada turli y о ’nalishda yotuvchi t о ’g’ri yoki egri-bugri tortmalar holida joylashadi. Kollagen tolalar tarkibida fibrillyar oqsil – kollagen b о ’lib, u fibroblast hujayralarida polipeptid zanjirlar (prokollagen) shaklida hosil b о ’la boshlaydi. Har bir zanjir uch turli aminokislotadan iborat b о ’lib, ulardan birinchisi xohlagan aminokislota, ikkinchisi prolin yoki lizin, uchinchisi esa glitsindir. Bu aminokislotalar zanjirda k о ’p marta xuddi shu tartibda qaytariladi. Prolin va lizin darxol gidroksiprolin yoki gidroksilizingacha oksidlanadi. Hujayra ichida 3 ta kalta polipeptid zanjirlar birbiriga о ’raladi va tripletlar hosil qiladi. Har bir triplet molekulasi uch polipeptid zanjirdan iborat b о ’lib, eni 1,4 nm, uzunligi 280–300 nm ga teng. Bu tripletlar tropokollagen deb nomlanadi. Uning molekulyar og’irligi 360000 ga teng. 70- rasm. A– kellagen tolalarning tuzilish sxemasi. B– kollagen makromolekulasining spiral strukturasi; kichik oq doiralar – glitsin, yirik oq doiralar–prolin. Shtrixlangan doiralar– gidroksiprolin. I- polipeptid zanjir; II– kollagen molekulalari (tropokollagen); III –protofibrilla; IV– k о ’ndalang chiziqli k о ’rinadigan eng ingichka fibrillalar; V – kollagen tola.

Tropokollagen oqsili hujayra tashqarisiga sekretsiya qilinadi. Tropokollagen tolalari bir-biriga ulanib, protofibrillarni hosil qiladi. S о ’ngra ATF ishtirokida polimer zanjirlar vodorod bog’lar yordamida yonma-yon ulanib «birlamchi fibrillalarni» (75 nm ga teng) hosil qiladi. Ularda k о ’ndalang chiziqlarni k о ’rish mumkin. K о ’ndalang chiziq polimerizatsiya qilish davrida hosil b о ’lib, tropokollagen molekulalarining orasida qoladigan b о ’shliqqa bog’liq. Birlamchi fibrillalar birlashib, eni 5–15 mkm, uzunligi turlicha b о ’lgan kollagen fibrillalarni hosil qiladi. Shunday qilib, kollagen tolalar birlamchi fibrillalardan, ular esa protofibrillalardan, protofibrillalar esa tropokollagenlardan iborat (70-rasm). Hozirgi vaqtda kollagenning 12 tipi mavjud. Bu tiplar har xil a’zolarda b о ’lgan kollagenning kimyoviy tarkibi, joylashishi va xususiyatlariga k о ’ra tafovut qilinadi: I tip – terida, suyakda, k о ’z muguz pardasida, sklerada uchraydi. II tip – gialin va tolali tog’aylarda joylashadi. III tip – homila terisining dermasida, retikulyar t о ’qimada va yirik qon tomirlar devorida uchraydi. IV tip – bazal membranalarda va k о ’z gavharini о ’rovchi kapsulada joylashadi. Qolgan V–XII tipdagi kollagenlarning xususiyatlari hali aniq emas. Kollagen tolalarda glitsin, prolin, oksiprolin, glyutamin, asparagin kabi aminokislotalar k о ’p b о ’lib, oltingugurt saqlovchi aminokislotalar kam. Kollagen tolalar juda pishiq va ch о ’zilmaydi. Pay suyultirilgan ishqor va kislotalarda 10 marta shishadi. Elastik tolalar. Elastik tolalarning hosil b о ’lishi kollagen tolalarning hosil b о ’lishiga о ’xshaydi. Fibroblastlar elastik tolalarning ham hosil b о ’lishida ishtirok etadi. Elastik tolalar tolali biriktiruvchi t о ’qimada va biriktiruvchi t о ’qimaning ba’zi boshqa turlarida uchraydi. Ular maxsus b о ’yoqlar bilan b о ’yalganda (orsein, rezorsinfuksin) kollagen tolalardan aniq ajralib k о ’rinadi. Elastik tolalar qalinligi

8–20 nm keladigan fibrillalardan hosil b о ’lib, tolalar qalinligi siyrak biriktiruvchi t о ’qimada 1–3 mkm b о ’lsa, elastik bog’lamlarda 8–10 mkm gacha yetadi. Elastik tolalarda kollagendan farqli ravishda k о ’ndalang chiziqlik y о ’q. Bu holat elastik tolani hosil qiluvchi oqsillarning betartib joylashishi bilan ta’riflanadi. Elastik tola oqsillari umumiy qilib elastin deb ataladi. Elastik tolalarda bir-biridan farqlanuvchi oqsillar borki, bu oqsillar aminokislotalar tarkibi kollagen oqsilidan boshqachadir. Kollagenga nisbatan bu oqsillarda glitsin va prolin kabi aminokislotalar k о ’p b о ’lib, glyutamin, asparagin kislota, oksiprolin, arginin va boshqalar ancha kam. Bundan tashqari, elastik tolalardagi oqsil о ’zida sistin aminokislotasini tutmaydi. Uning о ’rniga bu oqsilda aminokislotalar hosilasi b о ’lgan desmozin va izodesmozin b о ’lib, bu hosilalar elastik tolaning ch о ’ziluvchanligini ta’minlaydi. Elastik tolalar yaxshi ch о ’ziladi, lekin uzilishi ham oson. Elastik tolalarda vaqt о ’tishi bilan mineral tuzlar о ’tirib, uni sinuvchan qilib q о ’yadi. Retikulyar tolalar. Biriktiruvchi t о ’qimaning ba’zi turlarida, qon yaratuvchi a’zolar stromasida, jigarda, qon tomirlar (asosan kapillyarlar), muskul va nerv tolalari atrofida kollagen va elastik tolalardan tashqari retikulyar yoki retikulin tolalar ham uchraydi. Bu tolalar III tipdagi kollagenga kirib, kumush tuzlari bilan impregnatsiya qilinganda aniq k о ’ringani uchun ba’zan argirofil (yunon. argyros – kumush) tolalar deb ham yuritiladi. Retikulyar tola (rete – t о ’r) deb nomlanishi ularning t о ’r hosil qilishini bildiradi. Retikulyar tolalariing tuzilishi yaxshi о ’rganilmagan b о ’lsa ham, ma’lum faktlar bu tolalar oqsildan – retikulindan (kollagenning maxsus turi) tuzilganligini k о ’rsatadi. Retikulin oqsili kollagen va elastik tolalardagi oqsillardan serin, oksilizin va glyutamin aminokislotalarining k о ’pligi bilan ajralib turadi. Oqsil mikrofibrillalari taxminan 40–60 nm qalinlikda b о ’lib, ularda ham xuddi kollagen protofibrillalaridagi kabi k о ’ndalang chiziqlik k о ’rinadi. Retikulyar tolalar kuchsiz kislota, ishqorlar va tripsin ta’siriga chidamli.

Zich tolali biriktiruvchi t о ’qima Siyrak va zich tolali biriktiruvchi t о ’qimalar orasida keskin chegara о ’tkazish mushkul, chunki organizmda biriktiruvchi t о ’qimaning hujayralar va hujayralararo modda nisbati asta- sekin о ’zgaradi. Tolalarning joylanish tartibi b о ’yicha zich tolali biriktiruvchi t о ’qimaning shakllangan va shakllanmagan turlari farq qilinadi. Zich shakllanmagan biriktiruvchi t о ’qima terining t о ’rsimon qavati va b о ’g’in xaltachalari biriktiruvchi t о ’qimasida uchrab, uning kollagen va elastik tolalari bir-biriga zich, lekin tartibsiz joylashganligi uchun t о ’rsimon tuzilishga ega. Hujayralar turi k о ’p b о ’lmay, amorf modda ham kamdir. Hujayralar asosan fibroblast va fibrotsitlardan iborat b о ’lib, ular uzunchoq shaklga ega. Zich shakllangan biriktiruvchi t о ’qima esa tolalarning tartibli joylashishi bilan farqlanadi. Bu t о ’qimada tolalarning joylashishi kuch chiziqlari b о ’ylab y о ’nalgan. Shakllangan biriktiruvchi t о ’qimaga paylar, bog’lamlar, fibroz membranalar va plastinkasimon biriktiruvchi t о ’qima kiradi. Bu t о ’qimaning tarkibiy qismlarining tuzilishiga mukammalroq t о ’xtab о ’tamiz. Paylar. Paylar pishiq tortmalar b о ’lib, muskullar shu paylar orqali suyakka birlashadi. Paylar bir-biriga parallel yotuvchi y о ’g’on kollagen tolalardan tashkil topgan. Kollagen tolalar orasida elastik t о ’r yotadi (71-rasm). Ularning orasida asosiy modda joylashadi. Biriktiruvchi t о ’qima hujayralaridan esa tolalar orasida yotuvchi fibrotsitlargina b о ’ladi. Fibrotsitlar t о ’rtburchak, uchburchak yoki trapetsiya shakliga ega b о ’lib, yon tomondan tayoqcha shaklini eslatadi. Bu hujayralarni pay hujayralari deb ham nomlanadi. Payda har bir kollagen tolalar tutami fibrotsitlar bilai chegaralangan. Bu tolalar birlamchi tartibli tolalar deyiladi. Bu tolalar tashqi tomondan endotenoniy deb ataluvchi siyrak tolali biriktiruvchi t о ’qimaning yupqa pardasi bilan о ’ralgan. Birlamchi tolalar yig’ilib ikkilamchi tolalar tutamini hosil qiladi. Ikkilamchi tolalar tutami о ’z navbatida uchlamchi tolalar tutamini hosil qiladi. Bu tolalar tutami tashqi tomondan peritenoniy deb ataluvchi siyrak tolali biriktiruvchi t о ’qimadan

iborat parda bilan chegaralangandir. Shu pardalarda paylarni oziqlantiruvchi tomirlar hamda paylarni innervatsiya qiluvchi nerv tolalari va nerv oxirlari joylashadi. 71- rasm. Zich tolali shakllangan biriktiruvchi t о ’qima. Payning b о ’ylama kesimi. 1 – kollagen tolalar; 2 – fibrotsitlar; 3 - endotenoniy. Fibroz membranalar . Fibroz membranalar – fassiyalar, aponevrozlar, diafragmaning pay markazlari, ba’zi organlarning kapsulasi, tog’ay ustki pardasi, sklera, tuxumdon va urug’donlarning oqlik pardalarini hosil qiladi. Aponevrozlar, fassiyalar va diafragmaning pay markazi bir- birining ustida bir necha qavat b о ’lib yotgan kollagen tolalar tutamlari va ular orasida joylashgan hujayralardan iborat. Kollagen tolalar bir-biriga parallel yotadi. Fibroz membranalarda kollagen tolalar tutamidan tashqari, elastik tolalardan iborat t о ’r ham mavjud. Suyak ustki pardasi, sklera, tuxumdonning oqlik qavati, b о ’g’imlar kapsulasida kollagen tolalar tutami biroz not о ’g’ri joylashgan b о ’lib elastik tolalarning k о ’pligi bilan aponevrozlardan farq qiladi. Bu qavatlarda fibrotsitlar burchakli yoki duksimondir. Plastinkasimon biriktiruvchi t о ’qima kapsula bilan о ’ralgan nerv oxirlarida uchraydi. U konsentrik joylashgan biriktiruvchi t о ’qima plastinkalaridan iborat. Plastinkalarning asosiy moddasida b о ’ylama, k о ’ndalang y о ’nalishda joylashgan yoki tartibsiz chirmashgan ingichka kollagen tolalar joylashgan. Bu tolalardan ba’zi birlari kollagenga ijobiy reaksiya bermaydi balki о ’zining xususiyatlari bilan retikulin tolalarga yaqinlashadi.

Plastinkalar ustida о ’simtali, yadrosi oval shakldagi fibrotsit hujayralari yotadi. Plastinkalar orasida odatda fibroblastlar va о ’troq makrofaglar uchraydi. Elastik biriktiruvchi t о ’qima. Bu t о ’qima chin tovush bog’lamida uchrab, parallel y о ’nalgan elastik tolalarning yaxshi rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Bu bog’lamda elastik tolalar tarmoqlangani uchun ular t о ’r shaklini hosil qiladi. Elastik bog’lamlar kollagen t о ’qimadan farq qilib har xil tartibli tutamlar hosil qilmaydi. Elastik tipdagi arteriya devorlarida (aorta, о ’ika arteriyasi va boshqalar) elastik t о ’qimaning plastinkalari darchali membranalar hosil qiladi. Darchali membranalar bir necha qavat b о ’lib joylashgan, ular oralig’i esa silliq muskul hujayralari, fibrotsitlar va asosiy modda bilan t о ’lgan. Maxsus xususiyatga ega b о ’lgan biriktiruvchi t о ’qimalar Yuqorida k о ’rib о ’tilgan siyrak va zich biriktiruvchi t о ’qimadan tashqari, maxsus xususiyatga ega b о ’lgan biriktiruvchi t о ’qimalar– retikulyar t о ’qima, yog’ t о ’qimasi, shilliq t о ’qima, pigment t о ’qima farq qilinadi. Retikulyar t о ’qima . Bu t о ’qima retikulyar hujayralar va retikulin tolalardan tashkil topgan. Retikulyar hujayralar о ’siqlari bilan birlashib, t о ’rsimon (reticulum) tuzilmani hosil qiladi. Retikulyar hujayralarga retikulin tolalar zich tegib yotadi. Retikulyar t о ’qima organizmning turli qismlarida uchraydi. Bu t о ’qima suyak k о ’migi, limfa tuguni va taloqning stromasini hosil qiladi. Retikulyar t о ’qimani ichak shilliq qavatida, buyrakda va boshqa organlarda ham uchratish mumkin. Uning asosiy vazifalaridan biri qon shaklli elementlari ishlanib chiqishida maxsus mikromuhit hosil qilishdir. Bu t о ’qima hosil qilgan qovuzloqlarda rivojlanayotgan qon shaklli elementlarining turli hujayralarini uchratish mumkin. Retikulyar t о ’qimaning ba’zi hujayralari t о ’rdan ajrab, erkin retikulyar hujayralarni hosil qiladi. Taloq va limfa tugunining retikulyar t о ’qimasidan qon yoki limfa doimo о ’tib turadi. Shuning uchun bu a’zolarning

retikulyar hujayralari yot antigen bilan t о ’qnashadi va shu antigen t о ’g’risida limfotsitlarga ma’lumot yetkazib beradi. Yog’ t о ’qimasi. Yog’ hujayralari biriktiruvchi t о ’qimaning ma’lum qismlarida t о ’planib, yog’ t о ’qimasini hosil qiladi. Ikki xil yog’ t о ’qimasi tafovut qilinadi: oq va q о ’ng’ir. Oq yog’ t о ’qimasi hujayralari yuqorida tasvirlangan tuzilishga ega b о ’lib, u yog’ t о ’qimasining asosiy qismini tashkil etadi. Q о ’ng’ir yog’ t о ’qimasi odamda ilk yoshlik davrida (kuraklar atrofida va tananing yon taraflarida) uchraydi. Q о ’ng’ir yog’ t о ’qimasi hujayralari sitoplazmasida mayda yog’ tomchilari orasida donador endoplazmatik t о ’r, Golji kompleksi, k о ’p miqdorda mitoxondriya va glikogen kiritmalari joylashadi. Yog’ hujayralaridagi ditoxromlar yog’ t о ’qimasiga q о ’ng’ir tus beradi. Yog’ hujayralaridagi yog’ t о ’plamlari energetik manba hisoblanadi. 100 g yog’ yonganda energiyadan tashqari 107,1 g suv ajraladi. Shunday qilib, suv yetishmaganda yog’ suv manbai b о ’lib ham xizmat qiladi. Metabolitik jarayonda q о ’ng’ir yog’ t о ’qimasi alohida о ’rin tutadi. Uning metabolitik aktivligi oq yog’ t о ’qmasiga nisbatan 20 marta yuqori. Organizm soviganda q о ’ng’ir yog’ t о ’qimasi mitoxondriyalarida fosforlanishning oksidlanishdan ajralishi natijasida issiqlik energiyasi ajralib, u organizmni isitadi. Yog’ t о ’qimasi mexanik funksiyani ham bajarib, organizmni turli ta’sirlardan saqlaydi (masalan, teri osti yog’ kletchatkasi). Pigment t о ’qimasi . Bu t о ’qima k о ’p miqdorda pigment hujayralarini (melanotsitlarni) saqlaydi. Bu t о ’qima s о ’rg’ich sohasida, anal teshigi atrofida, yorg’oq xaltada hamda k о ’zning qon tomir va rangdor pardalarida uchraydi. Shilliq t о ’qima . Bu t о ’qima faqatgina embrionlarda uchraydi. Uning hujayralari asosan fibroblastlar b о ’lib, asosiy moddada juda k о ’p miqdorda gialuron kislotasi uchraydi. Bu kislota amorf yoki asosiy moddaga dirildoq yoki shilliqsimon xususiyat beradi. Homiladorlikning ikkinchi yarmidan boshlab asosiy

moddada kollagen tolalarining miqdori oshadi va shilliq t о ’qima siyrak tolali biriktiruvchi t о ’qima shaklini ola boshlaydi. Biriktiruvchi t о ’qimaning yoshga qarab о ’zgarishi va ichki muhit hujayralarining о ’zaro munosabati Biriktiruvchi t о ’qimada yoshning о ’tib borishi bilan asta-sekin hujayra elementlarining kamayishi kuzatiladi. Asosan fibroblast hujayralari kamayishi natijasida ma’lum darajada asosiy modda ham kamayadi. Yosh biriktiruvchi t о ’qima asosiy moddaga boy b о ’lib, tolalar kam b о ’ladi. Funksional aktiv hujayra elementlarining b о ’lishi biriktiruvchi t о ’qimada moddalar almashinuvining yuqori b о ’lishini ta’minlaydi. Yosh о ’tishi bilan biriktiruvchi t о ’qima glikozaminoglikanlarining tarkibiy qismlari ham о ’zgaradi. Gialuron kislota kamayib, xondriotinsulfat va uning efirlari oshadi. Sulfatlangan polianionlar oshishi uning qon plazmasining beta-lipoproteid fraksiyasi bilan erimaydigan komplekslar hosil qilishiga olib keladi. Bu esa qon tomir devorida ateromatoz tanachalar hosil b о ’lishiga va ateroskleroz kasalligining rivojlanishiga sabab b о ’ladi. Xondriotinsulfatning k о ’payishi uning kalsiy tuzlari bilan bog’lanishini kuchaytirib, bu jarayonlar organizm qarishi bilan parallel kechadi. Shunday qilib, yosh ulg’ayishi bilan biriktiruvchi t о ’qimaning tolalari k о ’payib, hujayra elementlari kamayadi. Bu jarayon shunchalik sezilarliki, k о ’pchilik mualliflar a’zolarning yosh ulg’ayishi bilan sklerozga uchrashini e’tirof etadilar. Bu esa a’zolarning biriktiruvchi t о ’qima orqali oziqlanishini buzilishga olib keladi. Ichki muhit tuzilmalari b о ’lgan qon va biriktiruvchi t о ’qima hujayralari kelib chiqishi, tuzilishi va faoliyati b о ’yicha bir- biri bilan uzviy bog’liqdir. Sog’lom organizmda ular orasidagi munosabat yaqqol k о ’zga tashlanmaydi. Ba’zi kasalliklarda (masalan, yallig’lanish jarayonida), bu hujayralarning birgalikda faoliyat qilishini aniq k о ’rish mumkin. Yallig’lanish – bu t о ’qimalarda turli

shikastlovchi ta’sirlarga javoban vujudga keladigan himoya jarayonidir. Bu jarayon bir-biridan keskin chegaralanmagan bir necha bosqichlardan iborat b о ’lib, uning har bir bosqichida qon va biriktiruvchi t о ’qimaning ma’lum bir hujayralari asosiy о ’rin tutadi. T о ’qima jarohatlanganda yoki unga yot zarrachalar (masalan, mikroblar) tushganda dastavval shu joydagi qon kapillyarlarining kengayishi va devorining о ’tkazuvchanligi oshishi kuzatiladi. Natijada, yallig’lanish maydonida t о ’qima suyuqligining miqdori keskin oshadi va shish hosil b о ’ladi. Yallig’lanish maydonidagi parchalanish mahsulotlari bu yerga neytrofil leykotsitlarni jalb qiladi (xemotaksis). Qon kapillyarlari devori orqali chiqqan neytrofil leykotsitlar yallig’lanish maydoni atrofida t о ’planadi va leykotsitar valni hosil qiladi. Neytrofil leykotsitlar yot zarrachalarni fagotsitoz qiladi va shu bilan birga о ’zlari ham k о ’p miqdorda yemiriladi. Keyingi bosqichda yallig’lanish maydoni atrofiga k о ’p miqdorda monotsitlar va limfotsitlar t о ’planadi. Monotsitlar makrofaglarga aylanib, yot zarrachalarni fagotsitoz qiladi. Yallig’lanish maydoni yot zarrachalardan va yemirilgan hujayra koldiqlaridan tozalangandan s о ’ng bu yerda qayta tiklanish (regeneratsiya) bosqichi amalga oshadi. Bu bosqichda yallig’lanish maydonida k о ’p miqdorda fibroblastlarning hosil b о ’lishi kuzatiladi. Ular kollagen tolalarini ishlab chiqarib, jarohatlangan joyning qayta tiklanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, yallig’lanish jarayonida shartli ravishda ketma-ket keladigan uch bosqichni qayd qilish mumkin: a) leykotsitlar; b) makrofaglar; v) fibroblastlar bosqichlari. Bu jarayonda aytib о ’tilgan hujayralardan tashqari t о ’qima bazofillari, eozinofil va bazofil leykotsitlar ham ishtirok etadi. Ichki muhit tuzilmalarining, ya’ni qon va biriktiruvchi t о ’qima hujayralarining о ’zaro munosabatini rangli sxemada keltirilgan. Bu sxema professorlar Q.R.T о ’xtayev, A.I.Y о ’ldoshevlar olib borgan k о ’p yillik tadqiqotlar asosida. tuzilgan b о ’lib, ikki asosiy qismdan iborat. Uning birinchi qismida qon hujayralarining taraqqiyoti keltirilgan. Bu yerda qonning о ’zak hujayralaridan to yetuk qon shaklli elementlari hosil b о ’lgunga qadar kechadigan jarayonda b о ’ladigan morfologik о ’zgarishlar, о ’z ifodasini topgan. Sxemaning ikkinchi qismi esa t о ’qimalarga о ’tgan qon hujayralarining biriktiruvchi t о ’qima va epiteliy

t о ’qimasi hujayralari bilan о ’zaro munosabatini aks ettiradi. Yot zarrachalar, masalan, mikroblar, ichki muhitga jarohatlangan teri yoki shilliq pardalar epiteliysi orqali kiradi. Ularga javoban kapillyarlar va post kapillyar venulalar devori orqali leykotsitlar chiqadi. Ular bazal membranadan о ’tib, epiteliy orasiga kirishi va bu yerda yot zarrachalar bilan uchrashishi mumkin. Epiteliy jarohatlanganda yot zarrachalar shilliq qavatning xususiy pardasiga kirishi mumkin. Bu holda qon va biriktiruvchi t о ’qima hujayralarining himoya vazifasi bevosita shu yerda amalga oshadi. Shunday qilib, organizmda kechadigan yallig’lanish va barcha turli xil himoya reaksiyalarida qon va biriktiruvchi t о ’qima hujayralari bir-biri bilan uzviy bog’liq holda ishtirok etadi. Tog’ay t о ’qimasi Tog’ay t о ’qimasi biriktiruvchi t о ’qimaning bir turi b о ’lib, tog’ay hujayralaridan va hujayralararo moddadan tashkil topgan. Uning tarkibida 70–80% suv, 10–15% organik moddalar va 4– 7% mineral tuzlar bor. Organik moddalar asosan oqsil, lipid, glikozaminoglikan va proteoglikanlardan iborat. Oqsillar ichida fibrillyar oqsillar (kollagen, elastin) va nofibrillyar oqsillarni farq qilish mumkin. Tog’ay t о ’qimasidagi glikozaminoglikan va proteoglikanlar asosan hujayra oraliq moddasining asosiy moddasida b о ’ladi. Ular tog’ay t о ’qimasining fizik- kimyoviy xossalarini (zichligini yoki turgorini) belgilaydi. Tog’ay t о ’qimasining hujayra elementlari . Tog’ay t о ’qimasida 2 xil asosiy tog’ay hujayralari: xondrotsitlar va xondroblastlar farq qilinadi. Xondrotsitlar oval yoki yumaloq b о ’lib, hujayra yuzasida mikrovorsinkalar tutadi. Hujayralar hujayralararo moddadagi maxsus b о ’shliqlarda yakka-yakka yoki t о ’p-t о ’p b о ’lib joylashadi. T о ’p-t о ’p b о ’lib joylashgan hujayralar umumiy b о ’shliqda yotib bir dona boshlang’ich hujayraning b о ’linishi natijasida hosil b о ’ladi. Bu t о ’p hujayralar izogen gruppa deb nomlanadi. Har bir hujayrada bitta yoki ikkita

yadrocha tutuvchi yumaloq yadro b о ’ladi. Hujayraning sitoplazmasi bir oz bazofil b о ’lib, tor halqa shaklida yadro atrofini о ’raydi. Hujayra organoidri k о ’p emas. Rivojlanayotgan tog’ay hujayralar sitoplazmasida k о ’p miqdorda mitoxondriyalar, Golji kompleksi va endoplazmatik tur joylashadi. Tog’ay hujayralarini gistoximik usullar bilan о ’rganilganda unda glikogen, lipidlar mavjudligini hamda bir qator fermentlarning yuksak aktivligi aniqlangan. Tog’ay hujayralarining ikkinchi turi xondroblastlardir. Ular tog’ay usti pardasining ostida, tog’ay t о ’qimasining periferiyasida joylashgan b о ’lib, yassilashgan shaklga ega va yakka-yakka b о ’lib hujayralararo moddada yotadi. Xondroblastlar xondrotsitlarga nisbatan kengroq sitoplazmaga ega b о ’lib, ribonuklein kislotaga boy b о ’lganligi sababli sitoplazmasi bazofil b о ’yaladi. Elektron mikroskop ostida xondroblast hujayralarida endoplazmatik t о ’rning parallel membranalari k о ’rinadi. Bu holat hujayraning yuqori sintetik faoliyatidan darak beradi. Sitoplazmada glikogen va mukopolisaharidlarning katta t о ’plamlari aniqlanadi. Ba’zan endoplazmatik t о ’r membranalari hujayra qobig’iga yaqinlashadi. Hujayraning bunday tuzilishi sekret ishlovchi hujayralarga xosdir. Xondroblastlar takomillashish natijasida xondrotsitlarga aylanadi. Tog’ay ustida qon tomir kapillyarlariga boy b о ’lgan biriktiruvchi t о ’qima yotadi. Qon tomirlar va nerv oxirlari atrofida uzun fibroblast tipidagi hujayralar va kollagen tolalarning tutamlari joylashadi. Bu tuzilma tog’ay usti pardasi–perixondr (yunon. peri – oldi, chondros – tog’ay) deb nomlanadi. Tog’ay t о ’qimasining oziqlanishi, regeneratsiyasi va ba’zi bir gistoximik xususiyatlari tog’ay usti pardasiga bog’liq. Tog’ay usti pardasida qon tomirlari joylashgan siyrak tolali biriktiruvchi t о ’qimadan iborat tashqi qavat, о ’zida xondroblastlar va ularning boshlang’ich hujayralari b о ’lgan prexondroblastlar tutuvchi ichki qavat ajratiladi. Tog’ay usti pardasining bevosita ostida duksimon shaklga ega yosh xondrotsitlar joylashadi. Perixondr tog’ay t о ’qimasining о ’sishida va regeneratsiyasida muhim о ’rin tutadi. Bundan tashqari, tog’ayning hujayralararo moddasida qon tomirlar y о ’qligi uchun moddalar diffuziya y о ’li bilan tog’ay usti pardalaridagi qon tomirlardan boradi. Tog’ay usti pardasi y о ’q joyda (b о ’g’im

tog’aylarida) oziq moddalar sinovial suyuqlikdan diffuziya y о ’li bilan kiradi. Tog’ay hujayralararo moddasi kolloid b о ’lgani uchun suv va tuz о ’tishi osondir. Tog’ay oziqlanishining yomonlashuvi tog’ay hujayralararo moddasida, ayniqsa, gialin tog’ayida Sa +2 tuzlarining о ’tirishiga olib keladi. Hujayralararo modda . Hujayralararo modda – tolalar va asosiy moddadan tashkil topgan. Gialin tog’ayda II tip kollagen (xondrin) tolalar b о ’lsa, elastik tog’ayda kollagen tolalar bilan bir qatorda elastik tolalar ham juda k о ’p. Xondrin tolalarning tuzilishi asl biriktiruvchi t о ’qimaning kollagen tolalarini eslatadi. Kollagen tolalarning nur sindirish qobiliyati asosiy moddanikiga taxminan teng b о ’lgani uchun ular oddiy yorug’lik mikroskopi ostida k о ’rinmaydi. Hujayralararo moddaning b о ’shliq devorlariga yaqin qismlari atrofidagi hujayralararo moddadan nurni kuchli sindirish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu qavat tog’ay hujayralariga kapsula b о ’lib xizmat qiladi. Hujayralararo modda oqsillarga, lipidlarga, glikozaminoglikan va proteoglikanlarga boydir. Glikozaminoglikanlar asosan sulfatlangan b о ’lib, о ’z ichiga xondroitinsulfatlarni, keratin sulfatni va gialuron kislotasini oladi. Sulfatlangan glikozaminoglikanlar nofibrillyar oqsillar bilan birikib proteoglikanlarni hosil qiladi. Asosan hujayralararo moddasining tuzilishiga qarab, tog’ayning uch turi: 1) gialin (shishasimon); 2) elastik (t о ’rsimon); 3) tolali (kollagen tolali) turlari farqlanadi. Gialin tog’ay t о ’qimasi. Gialin tog’ay k о ’p uchraydigan tog’ay turidir. Embrion skeletining k о ’p qismi voyaga yetgan organizmda esa qovurg’alarning t о ’sh suyagiga tutashish joyi, b о ’g’imlar yuzasi va havo о ’tkazuvchi y о ’llar devori gialin tog’aydan tuzilgandir. U k о ’kimtir rangi bilan farqlanadi. Tog’ay tashqi tomondan biriktiruvchi t о ’qimaning yupqa qavati – perixoidr bilan qoplangan (72-rasm).

72-rasm. Gialin tog’ay. Qovurg’a tog’ayidan tayyorlalgan. 1 – tog’ay ustki pardasi; 2 – yosh tog’ay hujayralarjoylashgan zona; 3 – asosiy modda; 4 – xondrotsit; 5 – izogen guruppa kapsulasi; 6 – izogen gruppa; 6 – izogen guruppa kapsulasi atrofidagi asosiy moddaning bazal qavati. Tog’ayning yuqori qavatidagi xondrotsit hujayralari xondroblast hujayralaridan k о ’p farq qilmaydi, chuqurroq qavatida esa tog’ay hujayralari astasekin kattalashadi. Xondrotsitning yuzasi tekis b о ’lmay elektron mikroskopda k о ’rinuvchi mikrovorsinkalari bor (73- rasm). Bu hujayralar yadrosi yumaloq b о ’lib, xromatini kamdir. Sitoplazmasida konsentrik sisternalar shaklida endoplazmatik t о ’r joylashganligi k о ’rinadi. Xondrotsit mitoz y о ’li bilan b о ’li nadi. Hosil b о ’lgan yangi hujayralar atrofida zich hujayralararo modda b о ’lgani uchun ular bir- biridan uzoqlashmay izogen gruppalarni hosil qiladi. Shuning uchun qari tog’aylardagi izogen gruppalar 8–10 tagacha xondrotsitlar tutadi. 73-rasm. Xondrotsit. О ’pka bronxidagi gialin tog’ay. Elektron mikrofotogramma. 1 – yadro; 2 – Golji zonasi; 3 – lipid tomchilari; 4 – glikogen donachalari; 5 – mitoxondriyalar; 7–donador endoplazmatik t о ’r; 7– sitoplazmatik tolalar; 8 – vakuola; 9 – hujayraning arrasimon qirrasi; 10 – kapsula sohasi; 11–asosiy modda; 12 – q о ’shni xondrotsitning bir qismi

Hujayralararo moddaning holatiga k о ’ra tog’ay hujayrasining shakllari turlicha b о ’lishi mumkin. Yosh tog’aydagi hujayralararo modda suvga va proteoglikanlarga boy, bu yerda tog’ay hujayralari shakli yumaloq. Qari tog’aylarda hujayralararo modda zichlashgan b о ’lib, hujayralari odatda disk shaklini oladi. Yakka yoki izogen gruppalar atrofida yotgan hujayralararo modda turlicha b о ’yaladi, chunki uning tarkibida oqsillar va proteoglikanlar miqdori turlicha b о ’ladi. Hujayralararo moddaning hujayralar atrofida bevosita joylashgan, k о ’p miqdorda glikozaminoglikan va proteoglikanlar saqlovchi zonasi keskin bazofil b о ’yaladi. Bazofil b о ’yaluvchi moddalar izogen gruppalarni har tomondan bir tekisda о ’ragani uchun ular sharsimon tanachalarni hosil qiladi. Yirik va qari tog’ayda bazofil tanachalar atrofida halqa singari oksifil zona shakllanadi, chunki yosh ulg’ayib borgan sari togay hujayralarining soni va amorf moddada glikozaminoglikanlar miqdori kamayadi. Pirovardida hujayralararo modda bazofiliyasining susayishi va unda kalsiy tuzlari о ’tirishi (ohaklanish) kuzatiladi. Hamma gialin tog’aylar ham bir xil tuzilishga ega emas, masalan, b о ’g’imlar yuzasidagi tog’ay perixondrga ega b о ’lmaydi. B о ’g’im tog’aylarida uch zona ajratiladi. Tashqi zona mayda, yassilashgan, kam differensiallangan xondrotsitlardan, о ’rta zona yirik, yumaloq hujayralardan, ichki zona esa kalsiy tuzlari о ’tirgan tog’ay moddasidan iborat. Elastik tog’ay t о ’qimasi . Elastik tog’ay quloq suprasida, hiqildoqda (shoxchasimon va ponasimon tog’aylarda), hiqildoq usti tog’ayida uchraydi. Ular sarg’ish rangli, xira b о ’ladi. Tuzilishi jihatidan gialin tog’ayini eslatadi. Hujayrasi yumaloq shaklga ega b о ’lib, yakka-yakka yoki izogen gruppani hosil qilib joylashadi. Elastik togay hujayralarining sitoplazmasida gialin tog’aydan farqli ravishda yog’ va glikogen kam t о ’planadi. Hujayralararo moddasida kollagen tolalari bilan bir qatorda elastik t о ’rni hosil qiluvchi elastik tolalarni k о ’rish mumkin. Bu elastik tolalar tog’ay ust pardasiga о ’tib ketadi. Elastik tog’ayda ohaklanish kuzatilmaydi. Tolali tog’ay t о ’qimasi . Tolali tog’ay tolali biriktiruvchi t о ’qimaning pay, bog’lam turlarini gialin tog’ayga о ’tish joylarida uchraydi. Masalan: sonning

yumaloq bog’lamida, о ’mrov-t о ’sh b о ’g’imida uchraydi. Umurtqalararo disklar ham tolali tog’aylardan iborat (74-rasm). Tolali tog’ayda ham 74- rasm. Tolali tog’ay. 1 - kollagen tolalar; 2 – tog’ay hujayralari. hujayralarni (xondrotsitlarni) va hujayralararo moddani ajratish mumkin. Hujayralararo modda parallel y о ’nalgan kollagen tolalardan va bazofil b о ’yaluvchi amorf moddadan tashkil topgan. Bu moddada b о ’shliqlar b о ’lib, ular yakka-yakka yoki izogen gruppalar hosil qilib yotuvchi tog’ay hujayralarini tutadi. Xondrotsitlar oval yoki yumaloq shaklga ega b о ’lib, gialin togaydan paylarga о ’tish davomida yassilanadi va pay hujayralari singari qator-qator b о ’lib joylashadi. Shunday qilib, tolali togayni gialin togayning pay yoki bog’lamga о ’tadigan oraliq shakli deb ifodalasa ham b о ’ladi. Tog’ay t о ’qimasining taraqqiyoti va regeneratsiyasi. Tog’ay t о ’qimasi embrion davrida mezenximadan rivojlanadi. B о ’lajak tog’ay t о ’qimasi hosil b о ’ladigan joylarda mezenxima hujayralari k о ’payib, о ’simtalarini y о ’qotadi va bir-biriga zich yotadi. Mezenximaning bu qismi xondrogen yoki skletogen kurtak deyiladi. Keyingi bosqichda mezenxima hujayralari hujayralararo modda hosil qila oladigan tog’ay hujayralari – prexondroblast va xondroblastlarga differensiallanadi. Hujayralararo modda yangi hosil b о ’ladigan kollagen tolalar bilan birga tayanch vazifasini ham о ’taydi. Hujayralararo moddaning shu davrda oksifil b о ’yalishi bu hujayralar tomonidan fibrillyar oqsil ishlab chiqarilishiga bog’liq. Tog’ay hujayralari hujayralararo modda ishlab chiqarishni davom ettiradi va bir-biridan uzoqlashadi.

Hujayralararo moddada yangi kollagen tolalarning shakllanishi amorf moddaning о ’zgarishlari bilan bog’liq. Tog’ay hujayralarining keyingi differensiallanishi amorf moddada glikozaminoglikanlarning (asosan, xondroitinsulfatlarning) siitezlanishiga olib keladi. Xondroitinsulfatlar nofibrillyar oqsillar bilan birikib, proteoglikanlarni hosil qiladi. Proteoglikanlar amorf modda va kollagen tolalarga shimiladi, natijada, kollagen tolalar oddiy mikroskop ostida k о ’rinmaydigan b о ’lib qoladi. Yosh tog’ayning hujayralari mitotik b о ’linishda davom etib, yangi-yangi hujayralarni hosil qiladi. Bu hujayralar izogen gruppalarni vujudga keltiradi. Bu jarayon tog’ayning ichki tarafdan о ’sishini belgilaydi. Intussussepsion yoki interstitsial (lat. intus – ichki, suscipio–ishtirok) о ’sish g о ’daklik davrida va yosh bolalarda kuzatiladi. Skletogen kurtakni о ’rab turgan mezenxima hujayralari ham k о ’payishda davom etadi va hujayralararo modda hosil qiladi. Natijada, skletogen kurtak bu hujayralar hisobiga ham kengayadi. Tog’ayning bu usulda о ’sishini appozitsion. (latincha appositi – tashqi tarafdan) о ’sish deyiladi. Tog’ay kurtakni qoplab turgan mezenxima hujayralari zichlashadi va tog’ay usti pardasini hosil qiladi. Tog’ay о ’sishining oxirgi boskichida t о ’qimannng о ’sishi va uning ozik bilan ta’minoti orasida tafovut r о ’y beradi. Tog’ay markazidagi hujayralar k о ’payishdan t о ’xtaydi. Proteoglikanlar esa oksifil b о ’yaluvchi oddiy oqsil – albuminga aylanadi. Qari kishilarda va kasallarda tog’ay hujayra oraliq moddasiga kalsiy tuzlari о ’tirishi natijasida asbestli distrofiya hosil b о ’ladi. Ba’zi hollarda (kuchli rivojlangan distrofiyada) tog’ay ichiga qon tomirlar о ’sib kirib, tog’ay t о ’qimasining suyak t о ’qimasiga aylanishi kuzatiladi. Turli ta’sirlar natijasida jarohatlangan tog’ay regeneratsiya qobiliyatiga ega. Tog’ay regeneratsiyasida perixondrda joylashgan hujayralar muhim о ’rin tutadi. Bu hujayralar tog’ay hujayralariga aylanadi, ular orasida esa tog’ayning hujayralararo moddasi shakllanib, jarohatlashgan tog’ay tiklanadi. Suyak t о ’qimasi

Suyak t о ’qimasi faqat umurtqali hayvonlarda uchraydi va juda mustahkam tuzilma sanaladi. Suyak t о ’qimasi ham har qanday t о ’qima kabi moddalar almashinuvi jarayonida organizmning boshqa qismlari bilan о ’zaro aloqada b о ’ladi. Ularning faoliyati nerv sistemasi va gormonlar orqali boshqarib turiladi. Suyak t о ’qimasi tayanch funksnyasini bajarishga moslashgan b о ’lsa ham organizmning mineral tuzlar almashinuvida ishtiroki bor. Mineral tuzlarning asosiy qismi suyak t о ’qimasida yig’ilgan b о ’lib, organizm uchun kerakli b о ’lganda qonga chiqishi mumkin. Suyak t о ’qimasi anorganik (taxminan 70%) va organik moddalarning (30%) yig’indisidan iborat b о ’lib, har bir modda suyakka ma’lum xususiyat berib turadi. Organik moddalar suyakka plastiklik, egiluvchanlik xususiyatlarini bersa, anorganik moddalar unga qattiqlik va m о ’rtlik xususiyatlarini beradi. Suyak t о ’qimasidagi anorganik moddalar asosan kalsiy fosfat, kalsiy karbonat va magniy tuzlaridan iborat b о ’lib, qondagi kalsiy va fosforning miqdori shular orqali normallashtirib turiladi, ya’ni kerakli paytda ular suyakdan qonga о ’tib turadi. Mineral tuzlarning almashinishi ayniqsa homiladorlik paytida, laktatsiya davrida yaqqol k о ’rinadi. Mineral tuzlar yetishmasa rivojlanayotgan yosh bolalar suyaklarida jiddiy patologik о ’zgarishlar r о ’y berishi mumkin. Suyak t о ’qima qattiq t о ’qima b о ’lishiga qaramay, doimo yangilanib turadi, bunda suyakning bir qismi s о ’rilib, muntazam qayta qurilib turadi. Suyak t о ’qimasi tayanch, mineral almashinuvidan tashqari yana qator funksiyalarni bajaradi. Ma’lumki, suyaklar ichida qizil suyak k о ’migi joylashib, u yerda qon shaklli elementlari hosil b о ’ladi, demak, bu nozik tuzilmalar mustahkam suyak bilan qoplanib, himoya qilib turiladi. Bundan tashqari, suyak t о ’qimasi ichki organlar uchun himoya vositasini о ’taydi, eng muhimi muskullar uchun murakkab richaglar sistemasini hosil qiladi. Suyak t о ’qimasining tuzilishi. Suyak t о ’qimasi ham hujayralardan va hujayralararo moddadan tashkil topgan. Shuni qayd qilib о ’tish kerakki, hujayralararo modda suyak t о ’qimasida minerallashgan yoki mineral tuzlar bilan t о ’yingan b о ’lib, tolalardan va qattiq asosiy yoki amorf moddadan tashkil topgan.

Uch xil suyak hujayralari farq qilinadi: osteotsitlar, osteoblastlar va osteoklastlar. Osteotsitlar (osteon– suyak, cytus – hujayra) о ’simtali hujayralar b о ’lib, о ’simtalari mayda о ’simtalarga tarmoqlangan b о ’ladi. Bu hujayralar о ’z shakliga mos keladigan b о ’shliqlarda joylashib, о ’simtalari bilan о ’zaro bog’langan (75rasm). Bu hujayra markazida t о ’q b о ’yalgan yadro joylashib, sitoplazma och bazofil rangga ega. Osteotsitlar suyak t о ’qimasining asosiy hu jayralarndan hisoblanib, sitoplazmasida oz miqdorda mitoxondriyalar, kuchsiz rivojlangan Golji kompleksi b о ’ladi. Hujayra markazi osteotsitlardan topilmagan, shu tufayli bu hujayralar b о ’linish qobiliyatiga ega emas deb hisoblanadi. Hujayraning mayda о ’simtalari keyinchalik qisqarishi yoki y о ’q b о ’lib ketishi mumkin, lekin ular joylashgan kanalchalar sistemasi saqlanib, ular orqali suyak t о ’qimasida modda almashinuv jarayoni yuz beradi. Shunday qilib, osteotsitlar yetuk suyakning asosiy hujayralarini tashkil qiladi. Osteoblastlar yoki osteoblastotsitlar (osteon – suyak; blastos – kurtak) suyak usti pardasida, suyakning yangidan hosil b о ’layotgan qismlarida uchrab, kubsimon, piramidasimon yoki k о ’p qirrali shaklda b о ’lib, yumaloq yoki ovalsimon yadroga ega. Yadroda bir yoki bir necha yadrocha b о ’ladi. Hujayra 75-rasm. Ostiotsit. Elektron mikrofotogramma. 1– osteotsit yadrosi; 2 – endoplazmatik t о ’r; 3 – sitolemma; 4– osteotsit о ’simtalari.

sitoplazmasida ancha yaxshi taraqqiy etgan endoplazmatik t о ’r, mitoxondriyalar, Golji kompleksi va kup miqdorda RNK ni k о ’rish mumkin (76rasm). Bundan tashqari, sitoplazmada hujayralararo moddaning hosil b о ’lishi uchun nihoyatda kerak b о ’lgan ishqoriy fosfataza fermenti mavjud. Osteoblastlar suyak hosil qiluvchi yosh hujayralardir. Bu hujayralar doimo oqsil sintez qilib hujayralararo moddaga ajratib turadi, hujayralararo modda hosil b о ’lishi tugagandan s о ’ng ular aktiv b о ’lmagan suyak hujayralariga – osteotsitlarga aylanadi. Osteoklastlar, osteoklastotsitlar (yunon. osteon – suyak, clasio – parchalanish, yemirilish) –bu hujayralar ohaklangan tog’ay va suyak 76- rasm. Ostioblast. Elektron mikrofetogramma. 1– suyakning asosiy moddasi; 2 – ossein tolalar; 3 – osteoblast yadrosi; 4– osteoblast sitoplazmasi; 5, 6– endoplazmatik t о ’r; 7– mixondriya; 8– Golji kompleksi. t о ’q imalarining yemirilishida aktiv ishtirok etadi. Ular makrofaglarning maxsus bir turi b о ’lib, embrionda mezenxima hujayralaridan, s о ’ngra esa monotsitlardan hosil b о ’ladi. Hujayralarning eng yirigi 100 mkm ga yetishi

mumkin. Shakli esa not о ’g’ri yumaloq b о ’lib, juda k о ’p yadroga ega. Elektron mikroskop ostida osteoklastlar sitoplazmasi bir necha zonadan iborat ekanligi k о ’rinadi. Ularning suyakning yemirilayotgan yuzasiga bevosita tegib turgan qismi burmalar va s о ’rg’ichsimon о ’siqlar hosil qilib, burmador hoshiyali yuzani tashkil etadi. Bu yuzani qoplab turuvchi va shu bilan osteoklastni suyak t о ’qimasiga germetik yopishtiruvchi ikkinchi zonada organoidlar deyarli b о ’lmaydi. Bu oqish zona b о ’lib, unda faqat aktin saqlovchi mikrofilamentlar uchraydi. Oqish zona aniq bir chegarasiz keyingi, vezikulyar zonaga о ’tadi. Bu zonada mayda pufakchalar va vakuolalar mavjuddir. Hujayra sitoplazmasining burmador yuzasiga qarama- qarshi joylashgan qismi bazal yuzani tashkil etadi. Bu yuza boshqalardan farq qilib, organoidlarga boy b о ’ladi. Unda k о ’p sonli mitoxondriyalarni, yaxshi rivojlangan donador endoplazmatik t о ’r va Golji kompleksini, lizosomalarni, hujayra markazini, k о ’p miqdorda ribosoma va polisomalarni k о ’rish mumkin. Shuning uchun bazal yuzani hujayraning energiya markazi va sekretsiya jarayonida ishtirok etuvchi asosiy qismi deb hisoblash mumkin. Osteoklastlarning suyak t о ’qimasi bilan uchrashgan yerida о ’yiqlar hosil b о ’ladi. Osteoklastlarning suyak t о ’qimasini yemirish va fagotsitoz qilish mexanizmi t о ’la о ’rganilmagan. Bu jarayonda osteoklastlar ajratib chiqaradigan CO 2 muhim rol о ’ynaydi, deb hisoblanadi. CO 2 karbongidraza fermenti ta’sirida H 2 CO 3 kislotasini hosil qiladi. Bu kislota suyak t о ’qimasidagi organik moddalarning yemirilishiga va suyakda kalsiy tuzlarning erishiga olib keladi. Suyak t о ’qimasining parchalanishida H 2 CO 3 va limon kislotasining asosiy rolini osteoklastlar burmador hoshiyali yuzasida pH past (kislotali) b о ’lishi ham tasdiqlaydi. Parchalanish natijasida hosil b о ’lgan moddalarni osteoklastlar fagotsitoz qiladi, natijada devori tekis b о ’lmagan keng kanallar hosil b о ’ladi. Suyak t о ’qimasining hujayralararo moddasi. U ohaklashgan b о ’lib, ikki qismdan: tolalardan va asosiy moddalardan iborat. Tolalar esa organik moddalardan tashkil topgan b о ’lib, ular ossein yoki osteokollagen tolalar deb

ataladi. Bu tolalar о ’z xossalariga k о ’ra I tip kollagen tolalar b о ’lib, elektron mikroskopda k о ’ndalang-targ’il tuzilishga ega. Ossein tolalari tartibsiz yoki ma’lum tartibli y о ’nalishda joylashadi. Asosiy modda suyak t о ’qimasida asosan mineral tuzlardan tashkil topgan b о ’lib, qisman xondroitin-sulfat kislotasi ham uchraydi. Suyak t о ’qimasining asosiy moddasi apatitgidrooksid kristallari sifatida namoyon b о ’lib, suyakning asosi b о ’lgan ossein tolalariga nisbatan tartibli joylashgan. Mineral tuzlar ignasimon zarrachalar b о ’lib, qalinligi 1,5–7,5 nm gacha, uzunligi 150 nm gacha keladigan t о ’g’ri chiziqli shaklga ega. Yosh о ’zgarishi bilan ularning kattaligi ham о ’zgarib boradi. Yosh suyak t о ’qimasida gidrooksid kristallari hosil b о ’ladi, ular assein fibrilla tolalari ichida va ularning atrofida joylashadi. Tuzilishi b о ’yicha ikki xil suyak t о ’qimasi tafovut etiladi: retikulofibroz (dag’al tolali) suyak t о ’qimasi va ingichka tolali yoki plastinkasimon suyak t о ’qimasi. Retikulofibroz (dag’al tolali) suyak t о ’qimasi. Bunday suyak t о ’qimasi asosan homilada, yangi tug’ilgan chaqaloqlarda uchraydi. Kattalarda esa faqat tog’aylarning suyakka birikkan joyida, kalla suyaklarining choklarida uchraydi. Bu suyakni dag’al tolali deyilishiga sabab shuki, suyak t о ’qimasining ossein tolalari juda dagal va turli y о ’nalishda betartib joylashgan b о ’ladi. Tolalar bir-biri bilan kesishib yoki burchak hosil qilib yoki murakkab t о ’r hosil qilib joylashadi. Bu tolalar orasi asosiy modda bilan t о ’yingan b о ’ladi. Suyak t о ’qimasining asosiy moddasida uzunchoq-ovalsimon shakldagi suyak b о ’shliqlari yoki lakunlar joylashib, bular uzun, bir-biri bilan anastomozlar hosil qiluvchi kanalchalarga davom etadi. Ana shu b о ’shliqlarda shakli shu b о ’shliqning shakliga mos keladigan osteotsit hujayralar joylashadi. Shuni qayd etib о ’tish kerakki, homilada hosil b о ’lgan dag’al tolali suyak о ’sishi va keyingi taraqqiyoti natijasida sekin-asta plastinkasimon suyakka aylanadi. Plastinkasimon suyak t о ’qimasi . Voyaga yetgan organizmda barcha suyaklar–yassi, naysimon suyaklarning asosiy qismi plastinkasimon suyakdan tashkil topgan b о ’ladi. Bu suyakning asosini suyak plastinkalari tashkil etib, plastinkalar ingichka, bir-biriga parallel holda joylashgan kollagen tolalardan va

osteotsit hujayralardan iborat. Har bir plastinkada kollagen tolalar q о ’shni plastinkadagi kollagen tolalarga nisbatan perpendikulyar joylashadi. Plastinkalarda tolalarning bunday y о ’nalishi suyak t о ’qimasini mustahkam qiladi. Suyak plastinkalarining joylanishiga qarab ikki xil suyak moddasi farq qilinadi: kompakt va g’ovak suyak. Kompakt suyakda plastinkalar bir-biriga jips birlashib parallel joylashsa, g’ovak suyakda plastinkalar har xil y о ’nalishda, birbiriga nisbatan turli xil burchak hosil qilib joylashadi va ularning orasida kichikkichik b о ’shliqlar hosil b о ’ladi. Nishonlangan radioaktiv fosfor bilan о ’tkazilgan tajribalar shuni k о ’rsatadiki g’ovak suyak о ’zida harakatchan fosfor tutib, u osonlik bilan qonga о ’tishi mumkin. Kompakt suyak esa g’ovakka qaraganda uch marta kamroq harakatchan fosfor tutadi. Shunday qilib, mineral tuzlar almashinuvida g’ovak suyak asosiy rol о ’ynaydi. Kompakt suyak bir-biriga juda ham jips birlashgan suyak plastinkalaridan iborat b о ’lib, uning tuzilishini о ’rganish uchun naysimon suyakning tuzilishi bilan tanishib chiqish kerak. Naysimon suyakning gistologik tuzilishi. Ma’lumki, naysimon suyakda anatomik jihatdan diafiz va epifiz qismlari tafovut etiladi. Diafiz qismi naysimon shaklda b о ’lib, devori kompakt qismdan tashkil topgan. Kompakt moddasi esa birbiriga juda ham zich birlashib ketgan suyak plastinkalaridan tashkil topgan (77- rasm). Epifizlar esa tashqi tomonidan yupqa kompakt suyak bilan qoplangan b о ’lib, ichki tomoni g’ovak moddadan tashkil topgan. Suyak tashqi tomonidan yupqa biriktiruvchi t о ’qima parda ya’ni suyak usti yupqa pardasi (periost) bilan о ’ralgan. Suyak ichki kanali esa juda yupqa parda (endost) bilan suyak k о ’migidan ajralib turadi. Naysimon suyakning kompakt moddadan tuzilgan diafizida quyidagi qavatlar tashqi umumiy suyak plastinkalar sistemasi, osteonlar (Gavers) sistemasi va ichki umumiy suyak plastinkalari sistemalari tafovut etiladi. Tashqi suyak plastinkalar sistemasining qalinligi 4–12 mkm b о ’lib, bir-biriga parallel y о ’nalgan bir nechta plastinkalar yig’indisidan iborat. Shunisi xarakterliki, bu plastinkalar suyakni tashqi tomonidan butunlay о ’rab turadi, lekin plastinkalarning oxiri bir-biri

bilan tutashmay, ustma- ust joylashib tugaydi. Bu qavatda teshib о ’tuvchi kanallar joylashib, ular orqali suyak usti pardasidan suyak ichiga qarab qon tomirlar о ’tadi. Bu kanallar oziqlantiruvchi kanallar b о ’lib, о ’z devoriga ega b о ’lmaydi va Folkman kanallari deb ataladi. Bundan tashkari, suyak usti pardasidan har xil burchak hosil qilib, suyakka tomom kollagen tolalar teshib utuvchi tolalar deb atalib, osteonlar qavatiga yetib kelishi mumkin. 77-rasm. Naysimon suyakning tuzilishi (sxema). a – suyak ustki pardasi (periost), b– suyakning kompakt moddasi, g– suyak k о ’migi b о ’shlig’i, v – suyakning ichki pardasi (endost): 1 – tashqi umumiy plastinkalar qavati; 2 –osteon; 3 – osteon kanali; .: 4– oraliq plastinkalar sistemasi; 5 – ichki umumiy plastinkalar qavati; 6 –g’ovak suyak trabekulasi; 7 – tolali qavat: 8 – qon tomir; 9 – osteon kanalidagi qon tomirlar; 10 - osteon kanalini hosil qiluvchi xalqa plastinkalar. Suyak devorining о ’rta qavatini osteonlar hosil qilib, ular kompakt suyakning struktura birligi hisoblanadi (78-rasm). Osteonlar ham plastinkalardan

iborat b о ’lib, ular konsentrik halqalar sifatida qon tomirlarni о ’rab joylashadi. Osteom markazida qon tomirlar joylashib, devori esa qalinligi 5–20 mkm b о ’lgan, bir-biriniig ichiga kirgan silindrlar sistemasidan tuzilgan. Osteon halqalarini hosil qilgan palstinkalarning ossein tolalari о ’z y о ’nalishiga ega b о ’lgani uchun suyakning b о ’ylama va k о ’ndalang kesmalarida plastinkalarni aniq ajratish mumkin. Osteonlar bir-biriga zich tegib yotmaydi, balki ular orasida konsentrik halqa hosil qilmaydigan suyak plastinkalari joylashadi. Bu plastinkalar oraliq yoki interstitsial plastinkalar deb nomlanadi. 78- rasm. Plastinkasimon suyak t о ’qimasining osteon sistemasi. 1 –osteon kanali; 2 –suyak plastinkalari; 3 – suyak hujayrasi. Naysimon suyakning markazida endost bilan qoplangan suyak k о ’migi kanali joylashib, u bilan osteon sistemasi oralig’ida ichki umumiy suyak plastinkalari joylashadi. Bu plastinkalar sistemasi kompakt suyak moddasi suyak k о ’migi kanali bilan bevosita chegaralangan joylardagina yaxshi rivojlangan b о ’ladi. Kompakt modda g’ovak moddaga о ’tadigan joylarda esa ichki plastinkalar g’ovak modda plastinkalariga davom etib ketadi. Naysimon suyaklarda osteonlar suyakning uzun о ’qiga parallel joylashib, ular о ’zaro anastomozlar orqali tutashadi. Bu anastomozlar tashqi umumiy plastinkalarga kiruvchi kanallar singari qon tomir saqlagani uchun oziqlantiruvchi kanallar deb nomlanadi. Osteon kanallaridagi qon tomirlar о ’zaro bog’lanibgina qolmay, ular suyak k о ’migi va suyak usti pardasining qon tomirlari bilan ham birlashgandir. Suyak usti pardasida oziqlantiruvchi qon tomirlar va nerv tolalari

ham joylashgan. Bu yerda miyelinli va miyelinsiz nerv tolalarining chigallari mavjud. Nerv tolalarining bir qismi qon tomirlar bilan tashqi umumiy plastinkalar orqali osteon kanaliga, u yerdan esa suyak k о ’migiga yetib boradi. Nerv tolalarining bir qismi esa suyak usti pardasida erkin va kapsulaga о ’ralgan nerv oxirlarini hosil qiladi. Suyak usti pardasi (periost) va endost. Suyak tashqi tomondan suyak usti pardasi (periosteum) bilan о ’ralgan. Unda ikki qavat ichki hujayrali va tashqi tolali qavatlar farqlanadi. Ichki qismi nozik tolali biriktiruvchi t о ’qimadan tashkil topgan b о ’lib, unda mayda qon tomirlar, osteoblast va osteoklast hujayralari joylashadi. Tashqi qavat asosan tolali biriktiruvchi t о ’qimadan iborat. Endost (endosteum)– juda nozik parda b о ’lib, suyakni ichki tomondan qoplaydi. U osteoblast va osteoklast hujayralarini ushlovchi biriktiruvchi t о ’qimadan tuzilgan b о ’lib, uning kollagen tolalari suyak k о ’migining stroma tuzilmalariga о ’tib ketadi 3 . Suyak t о ’qimasining taraqqiyoti, о ’sishi va regeneratsiyasi. Suyak t о ’qimasining taraqqiyoti osteogistogenez deb atalib, u embrional va postembrional osteogistogenezlarga b о ’linadi. Embrional (homila davridagi) osteogistogenez ikki usulda amalga oshadi: 1) Tо’g’ridan-tо’g’ri mezenximadan suyak hosil bо’lishi (tо’g’ri yoki bevosita osteogistogenez). 2) Mezenximadan hosil bо’lgan tog’ay modeli о’rnida suyak takomili (notо’g’ri yoki vositali osteogistogenez). Postembrional osteogistogenez homila tug’ilgandan keyingi davrni о’z ichiga olib, asosan, suyak о’sishi va regeneratsiyasi bilan bog’liq. Suyak t о’ qimasining mezenximadan rivojlanishi . Bu usul asosan yassi suyaklar , jumladan , kalla suyaklari uchun xosdir . B о’ lajak suyak о’ rnida mezenxima hujayralari k о’ paya boshlaydi va osteogen orolchalar hosil b о’ ladi . Hujayralar orasida kollagen tolalar hosil b о ’ladi va bu tolalar hujayralarni birbiridan uzoqlashtiradi. Bunday hujayralarni preosteoblastlar deb hisoblash 3 Bobrysheva I. V. Kashchenko S. A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011. 180-184 бетлар

mumkin. Ular kollagen tolalardan tashqari glikozaminoglikanlar ham hosil qiladi. Natijada, hujayra oraliq moddasi oksifil b о ’ladi. Preosteoblastlar osteoblast hujayralariga aylanib, yana k о ’proq hujayralararo modda ishlab chiqara boshlaydi. Bu davrni osteoid davr deb ham yuritiladi. Shu davrga kelib osteoblast hujayralari hujayralararo modda bilan о ’ralib, k о ’payish qobiliyatini y о ’qotadi va osteotsit hujayralariga aylanadi. Ammo chekka joylashgan hujayralar yangi osteoblastlarga aylanishini davom ettiradi. Hosil b о ’lgan hujayralararo modda (osseomukoid) asosan glikozaminoglikanlardan va kollagendan tuzilgan. Mineral tuzlar bu yerda y о ’q, chunki osseomukoid kalsiy tuzlarining kollagen tolalariga о ’tishiga y о ’l q о ’ymaydi. Taraqqiyotining keyingi bosqichida (mineralizatsiya yoki kalsifikatsiya davrida) t о ’qimada k о ’p miqdorda ishqoriy fosfataza fermenti t о ’planadi. U organik fosfatlarni, asosan, glitserofosfatni karbonsuv va fosfat kislotagacha parchalaydi va mineral tuzlarning ch о ’kishiga y о ’l ochadi. Shu bilan birga hujayralararo moddada depolimerizatsiya, ya’ni osseomukoid moddasining parchalanishi va erib ketishi kuzatiladi. Shu vaqtdan boshlab- hujayralararo moddaning organik qismi faqat kollagendan tashkil topadi. Fosfat kislota kalsiy tuzlari bilan birikib kalsiy fosfat tuzlarini hosil qiladi. Dastlab hosil b о ’lgan suyak t о ’qimasi noaniq tuzilishga ega b о ’ladi va k о ’p miqdorda dag’al kollagen tolalar va tartibsiz joylashgan gidroksiapatit kristallaridan iborat b о ’ladi. Shunday y о ’l bilan dastlabki dag’al tolali suyak t о ’qimasi hosil b о ’ladi. Bu asta- sekin plastinkasimon suyak t о ’qimasiga aylanadi. Mezenxima hujayralaridan hosil b о ’lgan osteoklast hujayralari hujayralararo moddani yemira boshlaydi va dag’al tolali suyak t о ’qimasiga qon tomirlar о ’sib kiradi. Yangi suyak plastinkalari qon tomirlar atrofida hosil b о ’la boshlaydi. Ossein tolalar tartibli joylashib, ular ustida yangi osteoblast hujayralari hosil b о ’ladi va yangi suyak plastinkasi rivojlanadi. Shu y о ’l bilan suyak osteonlari hosil b о ’ladi. Tashqi general plastinkalar qavati esa, suyak usti pardasi osteoblast hujayralari hisobiga hosil b о ’ladi. Natijada, suyak eniga о ’sa boshlaydi. Suyak usti pardasi va endost atrofdagi biriktiruvchi t о ’qimadan shakllanadi. Keyinchalik

embrional davrda hosil b о ’lgan suyak qaytadan tuziladi. Birlamchi osteonlar yemirilib, yangi osteonlar hosil b о ’ladi. Eski osteonlar о ’rniga yakgilari hosil b о ’lishi butun umr davom etadi. Tog’ay modeli о ’rnida suyak hosil b о ’lishi. Embrion taraqqiyotining ikkinchi oyida b о ’lg’usi suyak о ’rnida mezenximadan tog’ay modeli hosil b о ’ladi. Bu model gialin tog’aydan iborat b о ’lib, qon tomirlar b о ’lmaydi va ma’lum davrgacha rivojlanadi, keyinchalik u degeneratsiyaga uchrab, tog’ayni diafiz qismida suyak t о ’qimasi hosil b о ’la boshlaydi. Suyak t о ’qimasining paydo b о ’lishi tog’ay usti pardasida (perixondrda) tipik osteoblastlar hosil b о ’lishi bilan boshlanadi. Osteoblastlar hosil b о ’lishidan boshlab perixondr suyak usti pardasi – periostga aylana boshlaydi. Osteoblastlar tog’ay modeli atrofida suyak t о ’qimasini hosil qila boshlaydi. Natijada, suyakning tog’ay modeli diafiz qismida perixondral suyak о ’rami (manjeti) bilan о ’raladi. Ular g’ovak tuzilishga ega b о ’lib, dag’al tolali (retikulofibroz) suyaklardan tashkil topadi. Tog’ay modeli atrofida suyak hosil b о ’lishiga perixondral suyaklanish deyiladi. Suyak manjetining hosil b о ’lishi bilan bu yerda tog’ayning oziqlanishi buziladi va tog’ayning diafiz qismi markazida distrofik о ’zgarishlar sodir b о ’la boshlaydi. Tog’ay hujayralari gipertrofiyaga, yadrolari piknozga uchraydi. Hujayralararo moddada kalsiy tuzlari yig’ila boshlaydi. Shu y о ’l bilan ohaklangan tog’ay paydo b о ’ladi. Tog’ayning ohaklanishi diafiz qismidan epifizgacha qarab boradi. Aynish vaqtda tog’ay usti pardasi о ’rnida hosil b о ’lgan suyak usti pardasidagi qon tomirlar ularni qoplab turgan mezenxima hujayralari bilan birga suyak manjetkasidagi teshikchalar orqali ohaklanayotgan tog’ay zonasiga kirib boradi. Qon tomir bilan kirgan hujayralarning ba’zilari k о ’p yadroli osteoklast hujayralariga aylanib, ohaklanayotgan tog’ayni yemira boshlaydi. Tog’ayning yemirilishi diafiz markazidan boshlanib epifizlarga qarab suriladi. Ammo tog’ay t о ’qimasi diafizda butunlay parchalanmaydi va tog’ay yemirilishi natijasida hosil b о ’lgan b о ’shliqlar atrofida tog’ay t о ’sinlari saqlanib qoladi. Shu t о ’sinlar atrofidagi kam differensiallashgan hujayralardan osteoblastlar hosil b о ’ladi.

Yangidan hosil b о ’lgan osteoblastlar ohaklangan tog’ay t о ’sinlari ustida suyak t о ’qimasini hosil qiladi. Suyak t о ’qimasining tog’ay ichida hosil b о ’lishiga endoxondral yoki enxondral suyaklanish deyiladi. Endoxondral suyaklanish natijasida dag’al tolali suyak hosil b о ’ladi. U perixondral k о ’payayotgan suyakdan shu bilan farq qiladiki, uning tarkibida ohaklangan hujayralararo tog’ay moddasining koldiqlari saqlanib qolgan b о ’ladi. Ammo bu suyak uzoq turmaydi. Mezenxima (kam differensiallashgan) hujayralaridan takomil etgan osteoklast hujayralari hosil b о ’lgan’ suyakni yemira boshlaydi. Enxondral suyak t о ’qimasining parchalanishi natijasida kalta b о ’shliqlar va chuqurchalar paydo b о ’ladi va ular birlashib, suyak k о ’migi uchun b о ’shliq hosil qiladi. Qon tomirlar atrofida parchalanayotgan dag’al tolali suyak о ’rnida osteoblast hujayralar konsentrik plastinkalar hosil qila boshlaydi. Ular ma’lum tartibda joylashgan parallel kollagen tolalardan tuzilgan, ulardan osteonlar hosil b о ’ladi. Periost tarafdan esa tashqi umumiy plastinkalar taraqqiyoti davom etadi. Shunday qilib, tog’ay о ’rnida suyak hosil b о ’lish jarayonida ma’lum bosqichlar k о ’riladi. Dastlab dag’al tolali suyak t о ’qimasidan iborat perixondral suyak manjetkasi hosil b о ’ladi. S о ’ngra tog’ay modelida bir qator о ’zgarishlar (distrofiya, xondroliz) yuz berib, tog’ay ichida endoxondral suyaklanish ham sodir b о ’ladi. Nihoyat, dag’al tolali suyak t о ’qimasining parchalanishi va uni nozik tolali kompakt plastinkasimon suyak t о ’qimasi bilan almashinishi sodir b о ’ladi. Suyakning epifiz va diafiz qismlari orasida tog’aydan iborat metafizar yoki epifizar plastinkasi joylashadi. Uning diafizga yaqin qismida tog’ay hujayralari shishgan, hujayralararo modda esa ohaklangan b о ’ladi. Chunki uning ostidagi hujayralar parchalanib, u yerda endoxondral suyaklanish davom etadi. Tog’ay t о ’qima bilan endoxondral suyak orasidagi chegara qism suyaklanish yoki ossifikatsiya chizig’i deb ataladi. Epifizar plastinkaning qolgan qismlarida tog’ay hujayralari b о ’linishda va yangi hujayralararo modda hosil qilishda davom etadi, natijada epifizar plastinka hujayralari bir-birining ustida joylashib, tanga ustunchalarini eslatuvchi t о ’qima hosil qiladi. Xuddi ana shu zona tog’ayining о ’sishi hisobiga suyak uzunasiga о ’sadi. Epifizar plastinkaning uzunasiga о ’sishi

embrional taraqqiyot davridan boshlanib, 17–23 yoshgacha davom etadi, s о ’ngra esa suyakning о ’sishi t о ’xtaydi. Epifiz tog’ayining suyakka aylanishi diafizga nisbatan ancha kech sodir b о ’ladi. Inson tug’ilganda diafiz perixondral va endoxondral suyaklanish natijasida hosil b о ’lgan dag’al tolali suyakdan iborat b о ’lsa, epifiz hali tog’ay k о ’rinishga ega b о ’ladi. Yangi tug’ilgan chaqaloq naysimon suyagining epifizida suyaklanish nuqtasi hosil b о ’lib, u yerdagi tog’ayda xuddi diafizdagi singari bir qator degenerativ о ’zgarishlar sodir b о ’ladi. S о ’ngra, diafizdagi singari, epifiz ichiga qon tomirlar va mezenxima hujayralari о ’sib kirib, u yerda endoxondral suyaklanish ketadi. Keyinchalik endoxondral suyaklanishda hosil b о ’lgan dag’al tolali t о ’qimasi о ’rniga plastinkasimon suyak rivojlanadi. Suyakning diafiz qismidan farqli ravishda epifizda plastinkasimon suyakning g’ovak turi hosil b о ’ladi. U suyak t о ’sinchalaridan iborat b о ’lib, osteonlar hosil qilmaydi. Epifiz suyaklanishi natijasida epifizar plastinka chegaralari aniq b о ’lib qoladi. Suyak t о ’qimasining regeneratsiyasi . Suyak t о ’qimasining regeneratsiyasi suyak usti pardasi hisobiga b о ’ladi. Agar suyak butunligi buzilsa, suyak singan yerga q о ’shni qismlarning suyak usti pardasi hujayralari intiladi. Natijada, ikki tomonning suyak usti pardasi birlashadi. Suyak usti pardasida juda k о ’p qon tomirlar va osteoblastlar paydo b о ’ladi. Shu yerda nozik suyak plastinkalari hosil b о ’la boshlaydi. 10–12 kundan s о ’ng suyak plastinkasi suyakning singan qismini mufta shaklida о ’rab oladi va buni suyak qadog’i deyiladi. Dastlab suyak qadog’i osteon tuzilishga ega b о ’lmaydi, lekin keyinchalik uning о ’rta qismi shunday tuzilishga ega b о ’lishi mumkin. Suyak t о ’qimasining regeneratsiyasi organizmda yetarli miqdorda kalsiy, fosfor tuzlari va turli mikroelementlar b о ’lishini talab qiladi. О ’zida turli xil mikroelementlar kompleksini saqlovchi biologik aktiv birikmalar (masalan, mumiyo) suyak jarohati bitishini tezlashtiradi. Ba’zi patologik holatlarda suyak t о ’qimasi sog’ organizmlarda uchramaydigan yerlarda ham (buyrak, о ’pka, qalqonsimon bez, k о ’z pardalari, qon tomir devorlarida) hosil b о ’lishi mumkin. Bunday suyaklanish holati ektopik yoki skeletdan tashqarida suyaklanish deyiladi.

Suyak о ’sishiga ta’sir k о ’rsatuvchi omillar. Suyakning normal о ’sishi va rivojlanishi tashqi va ichki omillarga bog’liq. Shunday omillardan biri ovqat rejimidir. Kalsiy va fosforning qonda yetishmasligi suyak t о ’qimasining qattiqligi va plastikligining о ’zgarishlariga olib keladi. Suyak t о ’qimasining va suyaklarning tuzilishi va о ’sishiga vitaminlar (S, D, A), endokrin bezlar ishlab chiqargan gormonlar katta ta’sir k о ’rsatadi. Vitamin D yetishmasligi (raxit kasalligi) suyakda kalsiy tuzlari kamayishiga va suyak t о ’qimasining yumshoqlanishiga olib keladi. Vitamin S yetishmasa suyaklarning о ’sishi sustlashadi va t о ’xtaydi. Endokrin bezlardan qalqonsimon old bezi gormoni (paratirin) suyaklarning о ’sishi va tuzilishiga kuchli ta’sir k о ’rsatadi. Bu gormon k о ’payganda suyaklardan kalsiy yuvilib ketib, ularning plastikligi buziladi (fibroz ostit kasalligi). Qalqonsimon bez gormoni tireokalsitonin esa paratiringa qarama-qarshi ta’sir k о ’rsatadi. Shuningdek, suyak t о ’qimasining tuzilishi, о ’sishi gipofiz, epifiz va jinsiy bezlar garmonlarining ta’siriga ham bog’liq. Suyak t о ’qimasida butun umr davomida yemirilish va qayta hosil b о ’lish jarayonlari sodir b о ’lib turadi. Eskirgan osteonlar osteoklastlar tomonidan yemiriladi va s о ’riladi (resorptia – s о ’rilish). Ular о ’rniga osteoblast hujayralari yordamida yangi osteonlar hosil b о ’ladi. Suyak t о ’qimasining qayta qurilib turishiga k о ’p omillar, jumladan, t о ’qimaga k о ’rsatiladigan jismoniy bosimning о ’zgarishi, t о ’qimaning ma’lum bir qismlarida manfiy va musbat zaryadlangan zonalarning b о ’lishi va boshqalar ta’sir k о ’rsatadi. Suyaklarning о ’zaro birlashuvi . Suyaklararo bog’lanish harakatsiz (sindesmozlar, simfizlar, sinxondrozlar va sinostozlar) va erkin harakatli b о ’g’imlar shaklida b о ’lishi mumkin. Sindesmozlar – suyaklarning о ’zaro zich tolali biriktiruvchi t о ’qima orqali birlashuvidir. Bunda pishiq kollagen tolalar q о ’shni suyaklar t о ’qimasiga teshib kiradi va u bilan tutashib ketadi. Sindesmozlarga kalla suyaklarining bog’lanishi misol b о ’ladi. Sinxondrozlar – suyakning tog’ay t о ’qimasi yordamida birlashuvidir. Bunda asosan tolali tog’ay ishtirok etadi (umurtqalararo disklar). Har bir disk tashqi tolali

fibroz halqa va yumshoqroq b о ’lgan pulpoz markazdan iborat. Pulpoz markaz yosh bolalarda asosan gomogen moddadan iborat. 7–8 yoshda unda kollagen tolalar va tog’ay hujayralar paydo b о ’ladi. Tolalar miqdori bola ulg’aygan sari oshib boradi va 20–23 yoshga kelib pulpoz markaz tolali tog’ay tusini oladi. Simfizlar – suyaklarning tog’ay va biriktiruvchi t о ’qima orqali birlashuvi, qov suyaklarining birlashuvi bunga misol b о ’la oladi. Bunda, ikki qov suyagi о ’zaro mustahkam zich tolali biriktiruvchi t о ’qima yordamida birlashadi. Tog’ay t о ’qimasi esa faqatgina ikkala qov suyagining yuzasida joylashadi. Chanoq suyaklaridagi bu simfiz birlashuv ayol k о ’zi yorish vaqtida ch о ’zilib, homilaning tug’ilishiga imkon yaratib beradi. Sinostozlar – ikki suyakning bir-biri bilan о ’ta mustahkam birlashuvi b о ’lib, bunga chanoq suyaklarining tutashuvi misoldir. Ajralgan (erkin harakatli) birlashuvlar yoki b о ’g’imlarda suyaklarning birbiriga tegib turuvchi yuzalari tog’ay bilan qoplangan. Ular orasida ba’zan oraliq tog’ay meniski b о ’lishi mumkin. B о ’g’imlar kapsula bilan о ’ralgan. B о ’g’imlar orasida sinovial suyuqliq b о ’lib, u harakatning erkin kechishini ta’minlaydi. Suyaklar yuzasini qoplovchi tog’ay b о ’g’im tog’ayi deb ataladi. B о ’g’im tog’ayida mayda, yassilashgan xondrotsitlar joylashadi. Ularning ostida tipik xondrotsitlar izogen gruppalar hosil qiladi. Tog’ay t о ’qimasiniig suyak bilan chegarasida ohaklangan tog’ayni va yangi hosil b о ’layotgan suyak t о ’qimasini k о ’rish mumkin. B о ’g’im kapsulasi tashqi fibroz qavat va ichki sinovial pardadan iborat. Tashqi qavat zich tolali biriktiruvchi t о ’qimadan tuzilgan. Ichki pardada esa b о ’g’im b о ’shlig’iga qaragan qoplovchi qavat, uping ostida esa kollagen-elastik tolalar qavatlari farqlanadi. Ichki qoplovchi qavat sinoviotsit hujayralaridan tashkil topadi. Bu hujayralar bir turda b о ’lmay, ular orasida sinovial fibroblastlar, makrofaglar va kam differensiallashgan hujayralarni k о ’rish mumkin. Muskul t о ’qimasi

Muskul t о ’qimasi odam va hayvon organizmining harakatga kelishini ta’minlaydi. Muskullarning tuzilishi ularning bajarayotgan funksiyasiga moslashgan, ya’ni ularning shakli ch о ’ziq, uchlari tayanch tuzilmalarga tutashgandir. Tuzilishi va bajarayotgan funksiyasiga k о ’ra silliq, k о ’ndalang-targ’il (skelet), yurak mushagi va ba’zi a’zolarda uchrovchi maxsus muskul t о ’qimasi farq qilinadi. Maxsus muskul t о ’qimasi kelib chiqishi, tuzilishi va vazifasiga k о ’ra turlichadir. K о ’ndalang-targ’il yurak mushagi hamda maxsus muskul t о ’qima – mioepitelial hujayralar (ter, sut va s о ’lak bezlarida uchrovchi hujayralar), k о ’zning siliar va qorachig’ muskullari xususiy gistologiyaning tegishli boblarida keltirilgan. Silliq muskul t о ’qimasi. Silliq muskul t о ’qimasi hujayra tuzilishiga ega. Silliq muskul k о ’pgina ichki organlar – me’da-ichak y о ’li, tanosil organlari, tomirlar devorining shakllanishida qatnashadi. Silliq muskul tuzilishi hamda funksiyasi b о ’yicha k о ’ndalang-targ’il muskuldan qancha farq qiladi. Silliq muskullar vegetativ nerv sistemasi tomonidan innervatsiya qilinadi va shu sababli kishi ixtiyoriga b о ’ysunmaydi. Yuqorida qayd qilinganidek, silliq muskul t о ’qimasi hujayra tuzilishiga ega b о ’lib, ch о ’ziq, duksimon va tarmoqlangan b о ’ladi. Hujayraning о ’lchamlari turlicha b о ’ladi, ya’ni uzunligi 50–250 mkm, yadro sathining maksimal diametri 5–20 mkm. T о ’qimada bir-biriga yondoshib yotgan hujayralar qatlamlar hosil qiladi (79-rasm). Ular bir-biriga nisbatan shunday joylashadiki, bir hujayraning markaziy qismiga boshqa hujayranyig о ’tkir uch qismi yopishadi. Silliq muskul hujayralari sirtdan sarkolemma bilan qoplangan, unda qalinligi taxminan 7,5 nm ga teng plazmatik membrana va tashqi bazal membrana farq qilinadi.

79-rasm. Silliq muskul t о ’qimasining tuzilishi (sxema). 1– silliq muskul hujayrasi; 2 –hujayra yadrosi; 3– sarkolemmadagi miofebrillalar; silliq muskul hujayra; 4 – sarkolemma; 5 – endomiziy; 6 – nerv; 7 – qon tomir. Yonma-yon yotgan hujayralarning plazmatik membranalari ba’zi joylarda juda yaqinlashib tutashish nuqtalarini hosil qiladi. Membranalarning bunday yaqinlashish joylari silliq muskul hujayralarining biridan ikkinchisiga q о ’zg’alish о ’tishiga xizmat qiladi, degan taxminlar bor. Hujayra sitoplazmasida yadro, umumiy organoidlar va miofibrillalar joylashadi. Yadro va organoidlar hujayraning trofik apparatini tashkil etadi. Silliq muskul hujayrasining yadrosi uning markazida joylashib, ch о ’ziq oval yoki tayoqchasimon shaklga ega (79, 80- rasmlar). Yadroning shakli qisqarish paytida о ’zgaradi. Unda k о ’p hollarda ikkita yoki undan k о ’proq yadrocha b о ’ladi. Yadro yonida sust rivojlangan plastinkasimon kompleks joylashadi. Shu yerda hujayra markazi ham yotadi. Muskul hujayrasida endoplazmatik t о ’r sust rivojlangan. Mitoxondriyalar kichik, shakli ch о ’ziq, oz miqdorda b о ’lib, sitoplazmada tarqoq joylashadi. Ammo yadro yonida ularning soni k о ’proq b о ’lishi mumkin. Mitoxondriyalarning kristallari k о ’ndalang-targ’il muskullardagiga nisbatan kam.

80- rasm. Silliq muskul. Me’da devori shilliq qavatining muskul plastinkasidan olingan silliq muskul hujayrasi. Elektron mikrofotogramma. x8.500. 1– yadro; 2 – sitoplazma; 3 – hujayra atrofidagi kollagen tolalar. Miofibrillalar muskul hujayrasining qisqaruvchi apparatini tashkil etishi sababli ular eng muhim ahamiyatga ega. Miofibrillalar skelet mushagiga xos b о ’lgan k о ’ndalang- targ’illikka ega emas va oddiy mikroskopda bir jinsli ipchalar shaklida k о ’rinadi. Elektron mikroskop bilan silliq muskul hujayralari о ’rganilganda hujayraning butun uzunligi b о ’yicha yotuvchi uzluksiz miofibrillalar aniqlangan emas. Hujayra sitoplazmasida b о ’ylama joylashgan submikroskopik protofibrillalar mavjud b о ’lib, ular tutamlar hosil qilmaydi. Protofibrillalar yoki mikrofilamentlarning ikki turi farqlanadi: aktin va miozin. Miozin protofibrillalar diametri 17 nm ga teng b о ’lib, y о ’g’on protofibrillalardir. Aktin mikrofilamentlar nozik b о ’lib qalinligi 7 nm ga teng. Ikkala filamentlar ham muskul b о ’shashgan holatda burchak hosil qilib yoki hujayra b о ’yi b о ’yicha joylashgan b о ’lib muskul qisqarganda о ’z joylashishini о ’zgartiradi. Silliq muskul hujayralarida k о ’ndalangtarg’illik kuzatilmaydi, chunki filamentlar о ’zaro tartibli joylashmagan. Ular sarkomerlar hosil qilmaydi, plastinkalar ham topilmagan. Silliq muskul hujayralarida ham tropomiozin, troponin va aktinin oqsillari topilgan.

Aktin oqsillarining sitolemmaga birlashgan qismida yoki aktin protofibrillaning о ’rta qismida zich tanachalar uchraydi. Zich tanachalar oddiy mikroskopda t о ’q dog’ shakliga ega. Muskul qisqarish jarayonida xuddi k о ’ndalang-targ’il muskuldagi singari aktin va miozinning о ’zaro sirpanishi yuzaga keladi. Tortilish kuchi zich tanachalar orqali sarkolemmaga (sitolemmaga) о ’tadi, natijada, silliq muskul hujayra qisqaradi. Silliq muskul hujayra sitoplazmasida kalsiy ionini saqlovchi mayda pufakchalar b о ’lib, ular k о ’ndalang-targ’il muskuldagi sarqoplazmatik retikulumni eslatadi. Lekin sarkoplazmatik retikulumning о ’zi silliq muskulda kuchsiz rivojlangan. Bu pufakchalarga hujayra plazmatik membranasining botishidan hosil b о ’lgan tuzilmalar tegib yetadi. Bu tuzilmalar k о ’ndalang- targ’il muskulning Tsistemasini eslatadi. Ular impuls tarqalishida va kalsiy ionining sitoplazmaga chiqishida muhim о ’rin tutadi. Har bir muskul hujayra yuqorida qayd etilganidek, bazal membrana bilan qoplangan. Muskul hujayralarining bir-biriga tegib yotgan qismlarida tirqishli tutashish – neksuslar uchrab ular silliq muskul hujayralarining ma’lum guruhlari barobar qisqarishini ta’minlaydi. Bazal membranaga biriktiruvchi t о ’qima tolalari kirib t о ’r hosil qiladi. Muskul hujayralarining gruppalari yoki muayyan qavatlari biriktiruvchi t о ’qima qatlamlari bilan о ’raladi. Ana shu biriktiruvchi t о ’qima sarkolemma bilan birga silliq muskul t о ’qimasining tayanch apparatini hosil qiladi. Silliq muskul t о ’qimasi yaxshi taraqqiy etgan qon tomirlar sistemasiga ega. Qon tomirlar t о ’qima ichida kapillyarlargacha tarmoqlanib, muskul hujayralari tutamlari orasidagi biriktiruvchi t о ’qima qatlamlarida kapillyarlar t о ’rini hosil qiladi. Silliq muskul t о ’qimasining taraqqiyoti va regeneratsiyasi. Silliq muskul t о ’qimasi mezenximadan rivojlanadi. Hosil b о ’layotgan muskul hujayralari dastlab о ’simtalarga ega b о ’lib, uning yordamida о ’zaro bog’lanadi va shu tufayli mezenxima tuzilishini eslatadi. Ularda miofibrillalar paydo b о ’lishi differensiallanish boshlanganligining belgisi b о ’lib xizmat qiladi. Keyinchalik silliq muskul hujayralari о ’simtalarini y о ’qotib, duksimon shaklni oladi va

birbiriga zich yopishib yotadi. Ularda fibrillalarning soni ortib, hujayraning uzun y о ’nalishi b о ’ylab tartibli ravishda joylasha boradi. Silliq muskul anchagina yaxshi ifodalangan regeneratsiya qobiliyatiga ega. Muskul hujayralarining mitoz y о ’li bilan b о ’linish qobiliyatiga ega ekanligi haqida ma’lumotlar bor. Silliq muskul hujayralarining gipertrofiyasi va k о ’payishini qon tomirlarning о ’sishi va tiklanishi jarayonlarida k о ’rish mumkin. Tajribada yirik arteriya bog’lab q о ’yilgan hollarda qon aylanish kam joylardagi mayda tomirlarning kengayishi kuzatiladi. Bunda ularning devorida yangidan hosil b о ’lgan muskulning qalin qatlamlari paydo b о ’ladi. Silliq muskul hujayralarining gepertrofiyasi va giperplaziyasi bachadonda homiladorlik davrida yuz beradi. K о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasi. K о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasi skelet muskullarini, ovqat hazm qilish traktining ba’zi a’zolari (til, tanglay, qizil о ’ngach bir qismi) muskullarini, k о ’z muskullarini, mimika va nafas olish muskullarini hosil qiladi. Yurak mushagi k о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasining maxsus turi b о ’lib, u haqda quyida maxsus fikrlar bayoni bor. K о ’ndalang-targ’il muskul tolalarining tuzilishi. K о ’ndalang- targ’il muskul t о ’qimasi tolalardan iborat b о ’lib, ularning uzunligi bir necha santimetrgacha (12,5 sm), diametri 100 mkm gacha yetishi mumkin. Shu sababli k о ’ndalang-targ’il muskul tolalari simplastik tuzilmalar deb ataladi. Ular uzun silindrik tuzilmalar b о ’lib, sirtdan yaxshi ifodalangan parda – sarkolemma bilan qoplangan. Muskul tolalarining yadrolari oval shaklli, xromatini kam, pereferiyada, sarkolemma ostida joylashadi. Muskul tolalari mitoxondriyalarga boy b о ’lib, ular miofibrillalar orasida tizilib yotadi. Shuni qayd qilish lozimki, muskulning harakat aktivligi ancha yuqori b о ’lsa (qisqarish tezligi qancha katta b о ’lsa), muskul tolasida sarkosomalar (mitoxondriyalar) shunchalik k о ’p b о ’ladi. Muskul tolalari sarkosomalarning kristallari kuchli rivojlangan b о ’lib, sarkosomalarning uzun о ’qiga nisbatan perpendikulyar y о ’nalgan. Donador endoplazmatik t о ’r sust rivojlangan, yadro atrofida joylashadi. Sust rivojlangan plastinkasimon kompleks ham shu yerda yotadi.

K о ’ndalang-targ’il muskulda silliq kanalchalar sistemasi mavjud b о ’lib, uning muskul tolalarining maxsus strukturasi deb hisoblash mumkin. Kanalchalar sistemasi tolaning uzun о ’qi b о ’ylab miofibrillalar oralig’ida joylashdi va T chiziq qarshisida yoki A va I disklar chegarasida kengaymalar hosil qilib tugaydi. Bu sistema sarkoplazmatik retikulum (t о ’r) deb nomlanadi. Bundan tashqari, A va I disklar chegarasida (sut emizuvchilarda) sarkolemmaning plazmatik membranasi tola ichiga botib kirib T sistema naychalarini hosil qiladi. Bu naychalar tolaning uzun о ’qiga k о ’ndalang y о ’nalgan. T sistema kanalchalari A va I disk chegarasida atrofidagi simmetrik joylashgan sarkoplazmatik t о ’r naycha kengaymalari bilan triadalar hosil qiladi. Sarkoplazmatik t о ’r qisqarishining yuzaga chiqishida ishtirok etadi. Miofibrillalar tolaning qisqarishini ta’minlovchi tuzilmalardir. Bu ipsimon tuzilmalarning qalinligi 2 mikron keladi. K о ’ndalang-targ’il muskulning miofibrillalari silliq muskuldan farq qilib, k о ’ndalangiga taram-taram b о ’lib b о ’yaladi. Bu ularning nozik tuzilish xususiyatlariga bog’liq. Miofibrillalarda A va I disklar farq qilinadi. A disklar har xil b о ’yoqlar bilan yaxshi b о ’yaladi. I disklar esa uncha yaxshi b о ’yalmaydi. Anizotrop-A disklar ikki xil nur sindirish (anizotropiya) xususiyatiga ega va ularning nomi ham ana shu xususiyatga asoslangan. I disklar anizotropiya xususiyatiga ega emas va shu sababli ularni izotrop disklar deyiladi. Muskul tolasi fibrillalarning bir xil disklari bir sathda yonma-yon yotib, butun muskul tolasining k о ’ndalang-targ’illik manzarasini yuzaga keltiradi. Elektron mikroskop fibrillalarning nozik tuzilishi tafsilotlarini aniqlashga imkon berdi. A diskning о ’rtasida I zona b о ’lib, uning markazidan esa M chiziq о ’tgan). I diskning о ’rtasida T chiziqchasi yotadi. U ba’zi bir adabiyotlarda eski nom bilan T chiziq (telofragma) deb ataladi. Har ikki T chiziqchasi orasida yotgan miofibrilla b о ’lakchasiga sarkomer yoki inokoma deyiladi. Sarkomer tarkibiga A disk va A diskning har ikkala tomonidagi I disklarning T chiziqqacha b о ’lgan qismi (har bir I diskning yarmi) kiradi (81- rasm). Elektron mikroskop miofibrillalar yanada ingichkaroq ipchalar– miofilamentlardan (protofibrillalardan) tuzilganligini k о ’rsatadi. Ikki xil

protofibrillalar (miozin va aktin) farq qilinadi. Y о ’g’on (miozin) protofibrillalar A diskda, ingichka (aktin) protofibrillalar esa I diskda va qisman (N zona chegarasiga qadar) A diskda joylashadi. Shunday qilib, I diskda faqat ingichka protofibrillalar, A diskda esa I zona chegarasiga qadar ingichka va y о ’g’on protofibrillalar joylashadi. Ingichka protofibrillalarning bir uchi T – chiziqda yopishadi. Ikkinchi uchi protofibrillalarning orasida erkin holda tugaydi. Shunday qilib, muskul tolasining struktura birligi sarkomer b о ’lib T chizig’i esa tayanch tuzilma vazifasini о ’taydi. Muskul tolasining k о ’ndalang kesimida ingichka va y о ’g’on protofibrillalarning geksogonal sistema shaklida о ’zaro tartibli joylashuvini kuzatish mumkin. Chunonchi, tutashish zonasida ingichka va y о ’g’on ipchalar shunday joylashadiki, har bir y о ’g’on protofibrilla: atrofida 6 ta ingichka protofibrilla va har bir ingichka protofibrilla atrofida 3 ta y о ’g’on protofibrilla yotadi. Elektron mikroskopda juda kattalashtirib k о ’rilganda tutashish zonasida ingichka va y о ’g’on protofibrillalar ingichka k о ’ndalang k о ’prikchalar – о ’simtalar yordamida о ’zaro bog’langanligi k о ’rinadi. Miofibrillalarning ultrastrukturasiga asoslanib, muskul qisqarish mexanizmi, haqida turli nazariyalar ishlab chiqilgan. Xaksli taklif etgan ikki xil protofibrillalarning sirpanish nazariyasi eng keng tarqalgan. Bu nazariyaning asosiy qoidalaridan biri qisqarish jarayonida protofibrillalarning uzunligi о ’zgarmaydi, deb hisoblanadi. Y о ’g’on protofibrillalar miozin oqsilidan iborat. Ingichka protofibrillalar esa aktindan tuzilgan. Tutash zonasida y о ’g’on protofibrillalardan chiqqan mayda о ’simtalar ingichka protofibrillalarga yopishadi. Bu о ’simtalar ingichka protofibrillalarga mustahkam bog’lanmay, har bir kisqarishda yopishish о ’rnini k о ’p marta о ’zgartiradi va shu bilan protofibrillalarni tortadi. Natijada ingichka protofibrillalar y о ’g’on protofibrillalar b о ’ylab sirpanib, sarkomerning qisqarishiga olib keladi. Bunda miofibrillalarning k о ’ndalang- targ’il manzarasi biroz о ’zgaradi: A diskning uzunligi о ’zgarmaydi, I disk esa qisqaradi va kuchli qisqarish holatlarida butunlay y о ’qoladi. Ingichka protofibrillalar y о ’g’on protofibrillalar b о ’ylab sirpanib M chiziqqa yaqinlashadi va hatto M

chiziqdan о ’tib, bir-birining ustiga chiqishi mumkin, y о ’g’on protofibrillalar esa T chiziqqacha tarqaladi. 81- rasm. Y о ’g’on va ingichka protofibrillalarning miofibrillada joylashish sxemasi. I–I disk. T–telofragma; N –N zona; M – M chiziq; I - I zona; 1– y о ’g’on protofibrilla; 2 – ingichka protofibrilla; 3 - y о ’g’on va ingichka protofibrillalarning joylashishi. Qisqarish davrida aktin va miozin q о ’shilib aktomiozin sistemasini hosil qiladi, muskul yozilganda esa qaytadan aktin va miozinga b о ’linadi. Muskul tolasi qisqarishida sarkoplazmatik retikulum, T kanalchalar va mitoxondriyalarning roli kattadir. Qisqarish uchun shart b о ’lgan Ca ++ sarkoplazmatik retikulumda saqlanadi. Mitoxondriyalar esa qisqarish jarayonida sarf b о ’ladigan ATF ni ishlab chiqaradi. Mualliflarning fikricha, T sistema orqali nerv impulsi keladi. Bu sistema muskul tola ustiga ochilgani uchun kerakli moddalar (oziq moddalar) ham shu kanalchalar orqali sarkoplazmaga yetib kelsa kerak. Muskul tolalari qisqarganda tana qismlari harakatlanadi. Muskul tolalari qisqarish kuchining uzatilishi muskul t о ’qimasining tayanch strukturalari tomonidan amalga oshiriladi. Sarkolemma shunday strukturalar jumlasidan b о ’lib, unga paylarning kollagen tolalari yopishadi.

K о ’ndalang-targ’il muskulning organ sifatida tuzilishi. Muskulning organ sifatida shakllanishida biriktiruvchi t о ’qima ham ishtirok etadi. U muskulni parda shaklida о ’raydi va qon tomirlar bilan birgalikda muskulning ichiga ham о ’sib kiradi. Muskulni sirtdan о ’rab turuvchi biriktiruvchi t о ’qima parda epimiziy yoki fassiya deb ataladi. Muskul ichidagi biriktiruvchi t о ’qima qatlamlari muskul tolalarini alohida tutamlarga b о ’lib, ichki perimiziy deb ataladi. Biriktiruvchi t о ’qima tolalari ham bir muskul tolasini nafis t о ’r shaklida о ’raydi. Bu nozik tur endomiziy nomini olgan. Ichki perimiziy tarkibida y о ’naluvchi qon tomirlar tarmoqlanib, har bir muskul tolasini о ’rovchi kapillyarlar t о ’rini hosil qiladi. Muskul tolalariga nayning kollagen tolalari tutashadi Bu yerda muskul tolalarining uchlari barmoqsimon о ’simtalar hosil qiladi va ular orasiga kollagen tolalar о ’sib kiradi. Muskul t о ’qimasida shu t о ’qima uchun xos b о ’lgan mioglobin pigmenti joylashadi. Mioglobin ikki qismdan – gem (temir) va oqsil komponenti globindan iborat. Mioglobin muskul fiziologiyasida katta rol о ’ynaydi. Uning asosiy vazifasi о ’zida kislorod saqlash xususiyatidir. Muskul qisqargan paytda kislorodning muskul t о ’qimasiga kirishi qiyinlashadi, lekin k о ’p miqdorda sarf qilinadi. Bu holda mioglobin о ’zida ushlagan kislorodni sarflaydi. Sarkoplazmada mioglobin qancha k о ’p b о ’lsa, muskul kislorodga shuncha boy b о ’ladi. Ayrim sutemizuvchi hayvonlar mushagida juda k о ’p miqdorda g’amlangan kislorod b о ’ladi. Masalan, tyulenlarda 47% kislorod mioglobin bilan bog’langan holda b о ’ladi, faqat 38% i qonda b о ’ladi. Mioglobin muskulka qizil rang berib turadi. Rangiga qarab qizil va oq muskullar tafovut qilinadi. Qizil muskullar oq muskulka nisbatan sekin qisqaradi, lekin ayrim hollarda oq muskul (masalan, tovuqning k о ’rak mushagi) qizilga nisbatan sekinroq qisqarishi mumkin. Bundan tashqari, har bir qizil muskul tolasida oz miqdorda oq tolalar ham uchrab turadi. Qizil muskul tolalarida oksidlanish jarayonlari juda yuqori rivojlangan b о ’lib, oq muskul tolalarida esa, modda almashinuv jarayoni k о ’proq anaerob glikoliz shaklida boradi.

K о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasining taraqqiyoti va regeneratsiyasi . Skelet muskullari mioblast hujayralarining zich t о ’plamlari b о ’lgan miotomlardan rivojlanadi. Mioblastlar k о ’payib, atrofdagi mezenximaga k о ’cha boshlaydi va b о ’lg’usi muskul gruppalarining kurtaklari joylashadigan yerlarda t о ’plana boradi. Mioblastlar yadrolarining jadal b о ’linishi natijasida yirik, k о ’p yadroli tuzilmalar – miosimplastlarga aylanadi. Keyinchalik ularda miofibrillalar paydo b о ’lib, miosimplastning periferiyasida joylashadi. Simplastlarning markazida sarkoplazma va qator tizilgan yadrolar yotadi. Taraqqiyotning bu davrida ularni muskul naychalari deb yuritiladi. Keyinchalik miofibrillalarning soni k о ’payadi, yadrolar periferiyaga suriladi va shu y о ’sinda k о ’ndalang- targ’il muskul tolalari shakllanadi. K о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasi jarohatlangandan keyin qulay sharoitlarda tiklanish qobiliyatiga ega b о ’ladi. Reperativ tiklanish vaqtida muskul tolalarida k о ’p miqdorda differensiallashmagan mioblastlar hosil buladi. Ba’zi mualliflarning fikricha, mioblastlar jarohatlangan muskulning yadro va sitoplazma saqlaydigan bir b о ’lagidir. Muskul t о ’qimasida sarkolemmaning bazal qavati va asl plazmolemmasi orasida y о ’ldosh hujayralarning topilishi mioblastlar y о ’ldosh hujayralaridan hosil b о ’ladi, degan fikrga olib keldi. Xuddi normal gistogenezda b о ’lgani kabi, mioblastlardan muskul tolalari taraqqiy etadi. Qayta tiklanishda ham taraqqiyotning uch fazasi kuzatilishi mumkin: 1) mioblastlar fazasi, 2) muskul naychalari fazasi, 3) muskul tolalarining shakllanish fazasi. Qulay sharoitlar b о ’lmagan hollarda muskul t о ’qimasining regeneratsiyasi t о ’liq nihoyasiga yetmaydi va shikastlanishda hosil b о ’lgan nuqson biriktiruvchi t о ’qima chandig’i bilan almashinadi. Postnatal о ’sish davrida muskul tolalari uzunlashadi va y о ’g’onlashadi. Ularning kattaligi shu muskullar bajarayotgan ishga bog’liq. Tug’ilishning birinchi yillaridan s о ’ng muskul t о ’qimasining о ’sishi faqatgina tolalarning y о ’g’onlashishi (gipertrofiya) bilan bog’liq b о ’lib, muskul tolalarining k о ’payishi – giperplaziya (yunon. plazis – hosil b о ’lishi) bilan bog’liq emas. Yurakning k о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasi . K о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasi yurak miokard qavatida joylashadi. Bu muskul t о ’qima skelet

k о ’ndalang-targ’il muskuldan farqli ravishda k о ’ndalang-targ’il muskul tolalaridan emas, balki yurak muskul hujayralaridan – miotsitlardan tashkil topgan. Bu hujayralar faqat yurakda uchragani uchun kardiomiotsitlar deb yuritiladi (82-rasm). Hozirgi vaqtda 3 xil 82-rasm- Yurak muskul t о ’qimasi. 1- yurak muskul tolasi; 2 – yadro; 3– oraliq plastinkalar; 4 – qon tomirli biriktiruvchi t о ’qimali parda; 5 – ikki muskul tolalari orasidagi anastomoz. kardiomiotsitlarni farq qilish mumkin. Qisqaruvchi-tipik, impuls о ’tkazuvchi atipik va sekretor. Qisqaruvchi kardiomiotsitlar uzunligi 50–120 mkm, kengligi 15–20 mkm, silindr shaklidagi hujayralardir. Ular oraliq plastinkalar orqali о ’zaro birlashib zanjirsimon (tizmasimon) tuzilmalar hosil qiladi. Kardiamiotsit markazida bir yoki ikki oval yoki ch о ’zinchoq shakldagi yadro joylashadi. Miofibrillalar yadro atrofida joylashib, ular orasida mitoxondriyalar k о ’p. Silliq endoplazmatik t о ’r va T-sistema yaxshi rivojlangan. Donador endoplazmatik t о ’r kuchsiz rivojlangan (83 - rasm).

83 – rasm. Yurak muskul hujayralari orasidagi oraliq plastinkalarning tuzilish sxemasi. 1 – muskul tolasi pardasi; 2 – oraliq plastinka; 3 – miofibrilalalar; 4 – mitoxondriyalar; 5 – milprotofibriddalar; 6- A disk; 7 – I disk; 8 – sarkoplazma. Kardiomiotsitlar sarkolemma bilan qoplangan b о ’lib, sarkolemma о ’z navbatida plazmatik membrana va bazal membrana bilan о ’ralgan. Bazal membrana oraliq plastinkalar sohasida b о ’lmay, kardiomiotsitlarni faqat yon tarafdan о ’rab turadi. Oraliq plastinkalar ikki hujayraning plazmatik membranalari orasida joylashib, elektron mikroskop ostida zinapoyasimon joylashganini k о ’ramiz. Oraliq plastinkalar sohasida kardiomiotsitlar desmosomalar, tirqishli birikish (neksus), interdigitatsiyalar orqali birlashgan. Oraliq plastinkalarga miofibrillalarning aktin protofibrillalari kelib tugaydi. Miofibrillalar tuzilishi xuddi skelet k о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasini eslatadi. Yurakdagi q о ’zg’alishni о ’tkazuvchi muskul t о ’qimasi (Purkinye tolalari yoki atipik kardiomiotsitlar) ham muskul hujayralari – kardiomiotsitlardan tuzilgan

b о ’lib, ular qisqaruvchi kardiomiotsitlardan yirikroq (uzunligi 100 mkm, kengligi 50 mkm), q о ’zg’alishni peysmeker hujayralaridan qisqaruvchi muskul tolalariga о ’tkazadi. Peysmeker (ritm boshqaruvchi) hujayralar atipik muskulning alohida turi b о ’lib, u vegetativ nerv sistemasining tolalari bilan innervatsiya qilingan. Gistologik preparatlarda atipik hujayralar kuchsiz b о ’yaladi. Chunki bu hujayralarda mioglobin va va miofibrillalar kamroq, sarqoplazma esa k о ’proqdir. Miofibrillalar doimo bir-biriga parallel yotmaydi, natijada bu hujayralarda k о ’ndalang-targ’illik kuchsizroq rivojlangan. Kardiomiotsitlarda mitoxondriyalar (sarkosomalar), ribosomalar ancha kam, T- sistema esa juda kuchsiz rivojlangan. Sarkosomalarning kam bo’lishi moddalarni aerob parchalanishi sust ketishini k о ’rsatuvchi dalilidir. S о ’nggi vaqtlarda yurakning b о ’lmacha kardiomiotsitlarida maxsus glikoproteid tutuvchi sekretor granulalar borligi aniqlandi. Shu bilan birga bu hujayralar qon bosimi va ionlar munosabatini boshqaruvchi natriy uretik faktor sekretsiya qilishi, bu hujayralar ma’lum endokrin funksiyaga ega ekanligini k о ’rsatadi. Yurak muskul t о ’qimasining taraqqiyoti va regeneratsiyasi. Yurak muskul t о ’qimasi segmentlanmagan mezodermadan, aniqrog’i, splanxnotomning visseral varag’idan rivojlanadi. Bu varaqdan mioepikardial plastinka hosil b о ’lib, uning hujayralaridan miokard va epikard hosil b о ’ladi. Mioepikardial plastinkaning mezenxima hujayralari mioblast hujayralarga differensiallashib kardiomiotsit hujayralarni hosil qiladi va s о ’ngra plastinkalar orqali birlashadi 4 . Yurak k о ’ndalang-targ’il muskul t о ’qimasining regeneratsiyasi yoshga qarab о ’zgaradi. G о ’daklarda kardiomiotsit hujayralar b о ’linish qobiliyatiga ega b о ’lsa, balog’atga yetgan organizmda va qari odamlarda y о ’ldosh (satellit) hujayralar b о ’lmagani uchun va kardiomiotsit hujayralar b о ’linish qobiliyatini y о ’qotganni uchun nobud b о ’lgan kardiomiotsit hujayralar qayta tiklanmaydi va nobud b о ’lgan 4 Bobrysheva I. V. Kashchenko S. A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011. 193-204 бетлар .

kardiomiotsitlar о ’rnida (miokard infarktida) biriktiruvchi t о ’qimali chandiq hosil b о ’ladi. Nerv t о ’qimasi Nerv t о ’qimasi yuqori darajada ixtisoslashgan t о ’qima b о ’lib, t о ’qimalar va organizmning barcha a’zolarini о ’zaro aloqada b о ’lishini hamda organizmni tashqi muhit bilan bog’lanishini ta’minlaydi. Nerv t о ’qimasining asosiy vazifasi ta’sirotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash, organizmning turli sistemalarining faoliyatini uyg’unlashtirish, koordinatsiyalash kabilardan iborat. T о ’qimaning bu vazifasi tirik organizmlarning tarixiy taraqqiyoti jarayonida vujudga kelgan. Nerv t о ’qimasi markaziy va periferik nerv sistemasini hosil qilib, bir-biridan bajaradigan vazifasiga qarab keskin farq qiluvchi ikki xil hujayralardan tashkil topgan. Birinchi turi neytronlar yoki neyrotsitlar b о ’lib, nerv hujayra iborasi xuddi shu hujayraga tegishlidir. Neytronlar nerv impulsini hosil qiladi va uning tarqalishini ta’minlaydi. Nerv t о ’qimasining ikkinchi xil hujayralari –neyrogliya yoki gliotsitlar kelib chiqishi b о ’yicha neyronlar bilan bog’liq b о ’lsa ham, bir qator yordamchi vazifalarni bajaradi. Nerv t о ’qimasining taraqqiyoti. Nerv t о ’qimasi tashqi embrional varaq – ektodermadan rivojlanadi. Embrionning dorzal devorida ektodermadan nerv plastinkasi shakllanadi. S о ’ngra u egilib, nerv tarnovchasini hosil qiladi. Nerv tarnovchasining chetlari buralib, bir-biriga yaqinlashadi va s о ’ngra birikib, nerv nayini hosil qiladi. Shu vaqtning о ’zida ektoderma chetlari ham о ’zaro birikib, nerv nayidan ajraladi. Nerv nayining teri ektodermasidan ajralishi davomida nerv tarnovchasining k о ’tarilgan chetidagi hujayralar t о ’dasi ajraladi va ular nerv nayining ikki yon tomonida ganglioz plastinka yoki nerv qirrasini hosil qiladi. Nerv nayidan keyinchalik bosh va orqa miya hamda nerv sistemasining periferik qismlari rivojlanadi, ganglioz plastinkadan esa sezuvchi nerv tugunlari va vegetativ nerv sistemasi shakllanadi. Taraqqiyotning ilk bosqichlarida nerv nayining devori bir qavat silindrsimon hujayralardan iborat b о ’ladi. Bu hujayralar tez mitotik

b о ’linishi natijasida nerv nayi y о ’g’onlashadi va k о ’p qavatli (soxta k о ’p qavatli) b о ’lib qoladi. Bu davrda nerv nayi bir hujayra turidan – medulloblastlardan (medulla – miya, blastos – kurtak) iborat b о ’lib, keyinchalik ikki turga differensiallashadi: 1) neyroblastlar–dumaloq shakldagi birlamchi nerv hujayralari b о ’lib g ulardan neyronlar rivojlanadi; 2) spongioblastlar (glioblastlar) birlamchi neyroglial hujayralar b о ’lib, ulardan har xil neyrogliya hujayralari rivojlanadi. Hujayralar k о ’payishi va nerv naycha devorida surilishi natijasida nerv nayida quyidagi uch qavat tafovut qilinadi: 1) ichki – ependima qavati; 2) о ’rta – yopqich (mantiya) qavati; 3) tashqi – qirg’oq vuali (parda) qavati. Ichki ependima qavatida juda k о ’p mitoz b о ’linish r о ’y beradi va rivojlanishning ilk bosqichlarida bu qavat glioblastlar va neyroblastlarni hosil qilsa, s о ’ngra faqat neyrogliya uchun manba b о ’lib qoladi. Asta-sekin ichki ependima hujayralari prizmatik shaklni olib, bosh miya qorinchalari va orqa miya kanalining ependima hujayralariga aylanadi. О ’rta qavat neyroblastlar va ulardan shakllanuvchi neyronlar hamda birlamchi neyroglial asosni hosil qiluvchi hujayralardan iborat. Shu qavat hisobiga orqa miyaning kulrang moddasi hosil b о ’ladi. Tashqi qavat–qirg’oq vuali (pardasi) neyroblast hujayralarini tutmaydi, bu qavatga ependima hamda о ’rta qavat hujayralarining о ’simtalari о ’tib, orqa miya о ’tkazuvchi y о ’llarining shakllanishida ishtirok etadi. Neyronlar va neyroglial hujayralarning ixtisoslanishi nerv sistemasining turli qismlarida barobar b о ’lmaydi. Yumaloq shaklga ega b о ’lgan о ’simtasiz neyroblastlar differensiallashib, ch о ’ziq noksimon shaklni oladi va ularning о ’tkirlashgan uchidan tugmachasimon b о ’rtma shaklida nerv о ’simtasi о ’sib chiqadi. Bundam kelgusida neyrit rivojlanadi. Keyinroq esa hujayraning kalta о ’siqlari–dendritlar hosil b о ’ladn. Neyroblastlar differensirovkasining ilk belgisi – ularning sitoplazmasida ingichka neyrofilamentlar va mikronaychalardan tarkib topgan neyrofibrillalar hosil b о ’lishidir. Yadro va sitoplazmaning submikroskopik tuzilishi ham о ’zgaradi: neyroblast sitoplazmasida erkin ribosomalarning miqdori kamayadi,

endoplazmatik t о ’r kanalchalari va Golji kompleksi paydo b о ’ladi va takomillashdi. Yadroda turli elektron zichlikdagi donalar va iplar hosil b о ’ladi. Natijada, neyroblastlar yetuk neyronlarga aylanadi. Neyroblastlardan hosil b о ’luvchi neyronlar b о ’linish qobiliyatiga ega emas. Shu tufayli ularda fiziologik regeneratsiya jarayoni hujayra sitoplazmasidagi organoidlar va oqsillarning uzluksiz almashinuvi bilangina chegaralanadi. Glioblastlar esa yuqori darajada b о ’linish qobiliyatiga ega, bu xususiyatlari ular yetuk gliotsitlarga aylanganda ham ancha-muncha saqlanib qoladi. Glioblastlardan faqat makrogliya hujayralari (ependimonitlar, astrotsitlar va oligodendrotsitlar) takomillashadi. Mikrogliya hujayralari (yoki glial makrofaglar) esa barcha makrofaglar singari, homila davrida dastavval mezenximadan, tug’ilgandan s о ’ng esa qon monotsitlaridan hosil b о ’ladi. Neyronlarning tuzilishi . Neyron (neyrotsit) nerv hujayrasi b о ’lib, tanadan, о ’simtalari va nerv oxirlaridan tashkil topgan. Nerv hujayrasining shakli va kattaligi nerv sistemasining turli qismlarida turlichadir. Ularning kattaligi 4–6 mkm dan (miyachaning donador qavati) 100–130 mkm gacha (bosh miya p о ’stloq qismining yirik Bets hujayralari) b о ’lishi mumkin. Nerv hujayralarining shakli ularning о ’simtalari soniga bog’liq. Bir о ’simtali nerv hujayralariniig shakli odatda dumaloq yoki kolbasimon, ikki о ’simtali nerv hujayralari – duksimon, k о ’p о ’simtali nerv hujayralari esa not о ’g’ri yulduzsimon shaklda b о ’ladi. Nerv hujayralarining о ’ziga xos xususiyati ularda о ’simtalar b о ’lishidir. Nerv hujayrasining yadrosi k о ’pincha markazda joylashib, xromatini kam b о ’lgani uchun och b о ’yaladi. Yadro, yadrocha va yadro teshiklari kompleksi juda о ’zgaruvchan (labil) tuzilmalar b о ’lib, turli ta’sirlar va patologik holatlarda о ’zgaradi. Nerv hujayrasining sitoplazmasida umumiy organoidlar va shuningdek faqat nerv hujayralariga mansub b о ’lgan maxsus tuzilmalar– xromatofil substansiya yoki tigroid modda va neyrofibrillalarning borligini k о ’rish mumkin.

Tigroid yoki xromatofil modda birinchi marta Nissl tomonidan 1889 yilda aniqlangan. Yorug’lik mikroskopi ostida u chegaralari aniq k о ’rinmaydigan tuzilmalar b о ’lib, nerv hujayrasining sitoplazmasi va dendritlarida joylashadi. Neytritlarda esa bu modda b о ’lmaydi. Uning tuzilishi, shakli va joylashishi barcha hujayralarda bir xil emas. Masalan, orqa miyaning motor hujayralarida xromatofil modda yirik not о ’g’ri shaklda va yadroning atrofida zichroq, sitoplazmaning chetki qismlarida esa odatda maydaroq va siyrakroq joylashadi. Spinal gangliyning sezuvchi hujayralarida u changsimon donachalar holatida, vegetativ nerv sistemasining k о ’pgina tugunlarida esa mayda donachalar shaklida b о ’ladi. Xromatofil modda elektron mikroskop ostida sitoplazmaning erkin ribosomalar va donador endoplazmatik tur k о ’p joylashgan sohasiga t о ’g’ri keladi. Agar RNK oqsil sintezida faol ishtirok etishini nazarga olsak, xromatofil modda neyronlarning maxsus vazifasi uchun zarur b о ’lgan oqsillarni aktiv sintez qiladi, deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, xromatofil modda ribosomalar va donador endoplazmatik t о ’rning yorug’lik mikroskopida k о ’rinishidir. Xromatofil moddaning miqdori va tuzilishi hamma vaqt hujayraning funksional holati bilan uzviy bog’liq b о ’lib, doimo bir xil b о ’lmaydi. Xaddan ortiq z о ’riqqanda (stress holatida), davomli nerv q о ’zg’alishida yoki ba’zi bir shikastlanishlarda (nerv о ’simtalarining kesilishida), kislorodning yetishmasligi, zaharlanish kabilarda bu modda avval dendritlarda, s о ’ngra yadro atrofida erib ketadi va y о ’qoladi. Xromatofil moddaniig erib ketishiga xromatoliz (tigroliz) deyiladi. Neytronlar normal holatga о ’tganda xromatofil moddalarning qayta tiklanishi r о ’y beradi. Nerv hujrayrasining sitoplazmasida k о ’p sonli mitoxondriyalar b о ’lib, ular aksonning chiqish joyida, retseptorlar va neyronlararo sinapslar sohasida k о ’proq joylashgan. Yadroga yaqin sohada kuchli rivojlangan Golji kompleksi elementlari aniqlanadi. U ayniqsa miya p о ’stlog’ining harakatlantiruvchi hujayralarida, orqa miya oldingi shoxlari va spinal gangliy hujayralarida kuchli rivojlangan.

Nerv hujayralarining sitoplazmasida ikki xil pigment kiritmalari uchraydi. Melanin turli kattalikdagi donalar sifatida faqatgina qora moddaning neyronlarida va sayyor nervning dorzal yadrosida uchraydi. Lipofussin lipoidlar saqlovchi modda b о ’lib, mayda donalar sifatida hamma nerv hujayralarida uchraydi. Yosh ulg’ayishi bilan bu pigmentning miqdori oshadi. Nerv hujayrasining о ’simtalari tuzilishi va funksiyasi jihatidan bir-biridan farq qiluvchi dendrit va neyrit (akson)ga b о ’linadi. Ta’sirotlarni qabul qiluvchi va nerv impulsini hujayra tanasiga yetkazuvchi о ’simtalar dendritlar (yunopcha dendron – daraxt) deb nomlanadi. Dendrit buyicha impuls hujayra tanasi tomon intiladi. Ular unchalik uzun emas va neytron tanasi yaqinida daraxtga о ’xshab shoxlanib tutallanadi. Dendritlar miqdori turli neyronlarda turlichadir. K о ’pchilik dendritlar maxsus tuzilishga ega b о ’lgan sezuvchi nerv oxirlari (retseptorlar) bilan tutaydi. Ikkinchi xil о ’simtalar–neyrit yoki akson (yunoncha axis – о ’q) nerv hujayrasi tanasidan ancha uzoq masofagacha davom etadi. О ’simtalar uzunligi bir necha mikrondan 1 –1,5 m gacha b о ’lishi mumkin. Neyritlar nerv hujayrasidan chiqqandan s о ’ng yon shoxchalar – kollaterallar hosil kilishi mumkin. Neytritlar nerv impulsini nerv hujayrasi tanasidan boshqa nerv hujayrasiga yoki ishchn organlarga (muskul, bezlarga) о ’tkazadi va ularda effektor nerv oxirlari hosil qilib tutallanadi. Dendritlar butun uzunligi b о ’yicha bir xil y о ’g’onlikka ega b о ’lman, ba’zi joylarida burtib chiqqan do’mboqchalar hosil qiladi. Elektron mikroskop ostida d о ’mboqchalarda parallel joylashgan sitomembranalar k о ’rinib, ular d о ’mboqcha yuzasiga perpendikulyar holatda turadi. Ular hujayra tanasining va dendritlar yuzasining 40% ini egallaydi. Do’mboqchalarda boshqa hujayraning о ’simtalari kelib tugaydi va neyronlararo kontaktlar hosil qiladi. Aksonlar butun uzunligi b о ’yicha d о ’mboqchalar hosil qilmaydi, lekin oxiri konussimon kengayib akson «tepaligi» bilan tugaydi. Akson tepaligi tigroid moddadan xoli b о ’lib, shu tufayli uni dendritdan ajratish qiyin emas. Bu sohada elektron mikroskop ostida k о ’pgina neyrofilamentlarni va mikronaychalarni k о ’rish mumkin.

Neyrotsitlar sitoplazmasida yuqori darajada sintetik jarayonlar sodir b о ’lib, sintezlangan moddalarning (asosan, oqsillarning) hujayra о ’siqlariga transport qilinishi ham kuzatiladi. Bu jarayon sekin (1 sutkada 1–3 mm) yoki juda tez (soatiga 5–10 mm) kechishi mumkin. Shu bilan birga teskari yoki retrograd transport ham mavjud. Bunda bir qator moddalar о ’siqlardan sitoplazmaga qaytadi. Moddalar transportida endoplazmatik t о ’r, pufakchalar, donachalar va mikronaychalar ishtirok etadi. О ’simtalar soniga qarab: 1) unipolyar–bitta о ’simtali; 2) bipolyar–ikki о ’simtali; 3) multipolyar– uch va undan ortiq о ’simtali nerv hujayralari farqlanadi (84 - rasm). Bundan tashqari, psevdounipolyar nerv hujayralari ham mavjud. Haqiqiy unipolyar neyronlar odamda uchramaydi. Faqatgina kam differensiallangan hujayra – neyroblast upipolyar b о ’lib, noksimon shaklga ega va undan bitta о ’simta– neyrit chiqadi. Psevdounipolyar hujayralardan ham bir о ’simta chiqib, nerv hujayrasining tanasidan chiqqandan s о ’ng «T» shaklida ikkiga b о ’linadi: bulardan biri markaziy nerv sistemasiga impuls olib ketuvchi neyrit va ikkinchisi periferiya tomon y о ’nalib, u yerda sezuvchi nerv oxirinn hosil qilib tugallanuvchi dendritdir (bu hujayralar spinal gangliylarda joylashadi). Bipolyar nerv hujayralaridan 2 о ’simta chiqib, ulardan biri neyrit, ikkinchisi dendritdir. Odam organizmida ular uncha tarqalmagan b о ’lib, k о ’zning t о ’r pardasida uchraydi. Multipolyar nerv hujayralari – odam va hayvon organizmida eng keng tarqalgan nerv hujayralari turlaridan b о ’lib, ularda uch va undan ortiq о ’simtalar bor. Bu о ’simtalarning faqat bittasi neyrit b о ’lib, qolganlari dendritdir. Bajaradigan vazifalariga qarab neyronlar sezuvchi (retseptor yoki afferent), assotsiativ va harakatlantiruvchi (effektor yoki efferent) neyroplarga b о ’linadi. Birinchilari tashqi yoki ichki muhit ta’sirida nerv impulyelarini hosil qiladi. Effektor neyronlar q о ’zg’alishni turli organlarning t о ’qimalariga о ’tkazib, ularni harakatga undaydi. Assotsiativ (oraliq) nerv hujayralari neyronlarni о ’zaro bog’lash vazifasini о ’taydi.

Neyronlarning sitoplazmasi va о ’simtalarida neyrofibrillalar b о ’lib, ular ingichka iplar shaklida aniqlanadi. Neyrofibrillyar apparat juda uyg’un b о ’lib, hujayraning turli holatiga qarab tez о ’zgarishi mumkin. Elektron mikroskop ostida olingan dalillar neyrofibrillalarning diametri 6–10 nm keladigan neyroipchalar (neyrofilamentlar) tutamidan va diametri 25 nm b о ’lgan mikronaychalardan (neyrotubulalardan) iborat ekanligini k о ’rsatadi. Bu tuzilmalar yadro atrofida (perikarionda) t о ’r shaklida, dendrit va aksonda о ’zaro parallel joylashadi. 84- rasm. Nerv hujayralari turlari (sxema). A –unipolyar neyron; B – psevdounipolyar neyron; V– bipolyar neyron; G– multipolyar neyron: 1 – yadro; 2- sitoplazma; 3 – umumiy о ’simta; 4- dendrit; 5 – akson. Sekretor neyronlar (neuronum secretorum). Barcha neyronlar ma’lum bir biologik aktiv moddalarni (masalan, mediatorlarni) sintezlash va chiqarish xususiyatiga ega. Shu bilan birga faqatgina sintezlash va sekretsiya qilishga ixtisoslashgan neyronlar mavjud b о ’lib, ularni sekretor neyronlar yoki neyrosekretor hujayralar deb nomlanadi. Bu hujayralar neyronning fiziologik belgilari bilan birga bez hujayralarining belgilarini ham mujassamlashtirgandir. Neyrosekret tigroid modda bilan bog’liq holda sintezlanadi. Neyrosekret Golji sistemasida donalar k о ’rinishida shakllanadi, bundan tashqari, polisaharidlar bilan t о ’yinishi ham mumkin. Yetilgan sekretor mahsulotlar aksonlar b о ’ylab suriladi va о ’simtalarning oxiridan qonga yoki miya suyuqlig’iga ajraladi. Umurtqali

hayvonlarda neyrosekretor hujayralar bosh miyaning preoptik yadrosi hamda gipotalamik sohaning yadrolarida uchraydi. Bu neyrosekretor hujayralar neyrogipofiz va adenogipofiz bilan birga umumiy sistemani tashkil qiladi. Ajraladigan sekretor mahsulot gormonlar b о ’lib, organizm faoliyatini boshqarishda aktiv ishtirok etadi. Neyrogliya. Neyrogliya (yunon. glia – yelim, nerv yelimi) yordamchi t о ’qima b о ’lib, о ’zining tuzilishi va faoliyati b о ’yicha turlicha b о ’lgan k о ’pgina hujayralardan iborat. Neyrogliya – tayanch (markaziy hamda periferik nerv sistemasining stromasini tashkil qiladi), chegaralovchi (chegaralovchi glial pardalar hosil qilib nerv elementlarini atrofdagi biriktiruvchi t о ’qimadan ajratib turadi), trofik (nerv hujayralaridagi modda almashinishida ishtirok etadi), himoya (multipotensial va mikrogliya hujayralari) va sekretor vazifani о ’taydi (85 - rasm). 85- rasm. Nerogliya hujayralari turlari (sxema). A –ependimogliya; B – astrogliya; V– oligodendrogliya; G– multipotensial gliya: 1 – yadro; 2- sitoplazma; 3 – hujayra о ’simtalari; 4- oligodendrogliya miyelin padasini hosil qilishi.

Neyrogliya nerv oxirlarining tuzilishida ishtirok etib, nerv impulsi hosil b о ’lishda va uni о ’tkazishda hamda nerv tolalarining degeneratsiyasi va regeneratsiyasida ishtirok etadi. Hamma neyrogliya elementlari ikki genetik turga – makrogliya va mikrogliyaga b о ’linadi 5 . Makrogliya. Makrogliya hujayralari ektodermadan rivojlanadi. Uning hujayralarini kumush bilan ishlangan preparatlarda k о ’rish mumkin. Makrogliya о ’z navbatida astrogliya, ependimogliya, oligodendrogliya va multipotensial gliyaga b о ’linadi. Astrogliya. Astrotsitar gliya markaziy nerv sistemasining (MNS) tayanch apparatini hosil qiladi. U mayda k о ’p о ’simtali kichik hujayralardan iborat b о ’lib, nurli yulduz k о ’rinishiga zga. Bunday tipdagi neyrogliya hujayralari astrotsitlar nomini oladi. О ’simtalariing tuzilishiga qarab 2 xil astrotsitlar farqlanadi: 1) protoilazmatik yoki qisqa о ’simtali astrotsitlar. 2) tolali yoki uzun о ’simtali astrotsitlar. Protoplazmatik astrotsitlar MNS asosini hosil qiladi va asosan kulrang moddada, ya’ni neyronlar sohasida joylashadi. Bu hujayralarning tanasi k о ’p qirrali b о ’lib, undan kalta k о ’p tarmoklanuvchi va «oyoqchalar» hosil qilib tugallanuvchi о ’simtalar chiqadi. Hujayra kattaligi 15–20 mkm b о ’lib, yadrosi nisbatan katta, xromatini kamdir. Sitoplazmasnda k о ’p miqdorda glikogen, mitoxondriyalar hamda sust rivojlangan donador endoplazmatik t о ’r topilgan. Tolali astrotsitlar asosan MNS oq moddasida, ya’ni nerv tolalari sohasida joylashgan. Ularning hujayra tanasi nisbatan kichik b о ’lib, shakli ch о ’zinchoqdir. Kattaligi 10–20 mkm b о ’lib, sitoplazmaning k о ’p qismini yadro egallagan. Hujayra tanasidan 20–40 tagacha ingichka kam shoxlanuvchi о ’simtalar chiqib, glial tolalarga aylanadi va miyaning tayanch apparatini tashkil qiladi. 5 Bobrysheva I. V. Kashchenko S. A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011. 218-224 бетлар.

Astrotsitlarning о ’simtalari k о ’pincha mayda qon tomirlar devorlarida tugmachasimon kengaymalar (perivaskulyar oyoqchalar) hosil qilib tugallanadi. Ependimogliy. U asosan ependimotsit hujayralaridan tashkil topgan. Yetuk ependimotsitlar epiteliy kabi silindrsimon shaklda b о ’lib, opqa miya kanalini va bosh miya qorinchalarining devorini qoplab turadi. Bosh miya qorinchalarining qon tomirlari chigallarini qoplovchi ependimotsitlar kubsimon shaklga ega. Ependimotsitlar sitoplazmasida mitoxondriyalar, yog’lar, pigmentlar va boshqa tuzilmalarni uchratish mumkin. Ependimotsitlar chegaralovchi, tayanch vazifalarni bajaradi hamda serebrospinal suyuqlikni hosil qilishda ishtirok etadi. Ayrim hujayralar esa sekretor funksiyani о ’taydi. Ependimotsitlarning nerv nayining ichiga qaragan yuzasida embrional davrda kiprikchalar b о ’ladi, ular postembrional davrda y о ’q b о ’lib ketadi va MNS ning faqatgina ayrim qismlaridagina saqlanib qolishi mumkin. Bu hujayralarning bazal qismidan esa birgina uzun о ’simta chiqadi. Bu о ’simta tarmoqlangan va tarmoqlaimagan b о ’lishi mumkin. Tarmoqlangan о ’simtalar miyaning oq va kulrang moddasida joylashgan neyronlar va boshqa gliya hujayralari о ’simtalariga tegib yotadi. Gliotsitlarning о ’simtalari k о ’pincha shoxsimon tarmoqlangan b о ’lib, ular nerv nayining hamma qavatlaridan о ’tib, tashqi chegaralovchi membranani hosil qilishda ishtirok etadi. Oligodendrogliya. U neyrogliyaning eng k о ’p sonli hujayralari b о ’lgan oligodendrotsitlarni о ’z ichiga oladi. Oligodendrotsitlar mayda hujayralar b о ’lib, shakli turlichadir. Ularda dumaloq kichik yadro b о ’lib, u yupqa donador sitoplazma bilan о ’ralgan. Bu hujayralarning о ’simtalari kam va sust tarmoqlangan. Oligodendrotsitlar miyaning oq va kulrang moddasida keng tarqalgan b о ’lib, MNS va periferik nerv tugunlarining hujayralarini о ’rab turadi. Ular miyelinli va miyelinsiz nerv tolalarining pardalari hosil b о ’lishida hamda nerv oxirlarining shakllanishida ishtirok etadi. Bunda ular neyrolemmotsitlar (Shvann hujayralari yoki lemmotsitlar) deb ataladi. Ular trofik funksiyani bajaradi, nerv hujayralarining

modda almashinuvi jarayonida ishtirok etib, nerv tolalarining degeneratsiyasi va regeneratsiyasida ahamiyati katta. Oligodendrotsitlar aktiv oqsil va boshqa moddalarni sintez qilish qobiliyatiga ega. Bu hujayrada donador endoplazmatik t о ’r va Golji kompleksi kuchli rivojlangan. Oligodendrotsitlar tuzilishi b о ’yicha neyronlarga yaqin turib, ulardan neyrofibrillalari y о ’qligi bilan farqlanadi. Multipotensial gliya. Makrogliyaning multipotensial gliya deb nomlanuvchi turi asosan kam differensiallangan hujayralardan iborat b о ’lib, ular tuzilishiga k о ’ra glioblastlarni eslatadi. Shy bilan birga ularni mikrogliya hujayralari bilan ham adashtirish mumkin, chunki mikrogliya kabi mayda hujayralar b о ’lib, kichik о ’simtalarga ega. Biroq kelib chiqishi va funksiyasi jihatidan bu hujayralar mikrogliyadan tubdan farq qiladi. Multipotensial gliya hujayralari b о ’linish va differensiallanish qobiliyatiga ega. Bu hujayralar boshqa tipdagi makrogliya hujayralariga – astrotsitlarga, ependimotsitlarga, oligodendrotsitlarga aylanishi mumkin. Bu jarayonda multipotensial gliya hujayralari sitoplazmasida astrotsitlar, oligodendrotsitlar va ependimotsitlarga xos о ’zgarishlar r о ’y beradi. Demak, multipotensial gliya hujayralari makrogliya uchun k о ’payuv va almashinuv manbai b о ’lib hisoblanadi. Ularni makrogliyaning о ’ziga xos о ’zak hujayralari deyish ham mumkin. Mikrogliya. Ular mayda yadrolari yaxshi b о ’yaladigan hujayralardir. Hujayralar tanasida uncha katta b о ’lmagan not о ’g’ri shaklda о ’simtalar chiqadi. Shu о ’simtalar yordamida amyobasimon harakatlanishi mumkin. Amyobasimon harakatlanish davrida hujayraning shakli о ’zgaradi, о ’simtalar hujayra tanasiga tortilib о ’ziga xos donali shar shaklini oladi. Mikrogliya halok b о ’layotgan neyron, nerv tolasi va bakteriyalarni fagotsitoz qilish qobiliyatiga ega. Mikrogliya hujayralari kelib chiqishi va faoliyati b о ’yicha makrogliyadan tubdan farq qiladi. Hozirgi vaqtda mikrogliya hujayralari barcha makrofaglar kabi, mononuklear fagotsitlar sistemasiga kiritiladi. Ular, xuddi

makrofaglar singari, homilada mezenximadan, s о ’ngra esa qondagi monotsitlardan rivojlanishi mumkin deb hisoblanadi. Nerv tolalari . Nerv tolalari deb glial parda bilan о ’ralgan nerv hujayralarining о ’simtalariga (neyrit va dendritlarga) aytiladi. Nerv tolalari pardalarining tuzilishiga k о ’ra ikki gruppaga b о ’linadi: 1) miyelinsiz nerv tolalari; 2) miyelinli nerv tolalari. Miyelinli va miyelinsiz nerv tolalarining markazida о ’q silindr joylashgan b о ’lib, u nerv hujayrasining о ’simtasidir. О ’q silindr oligodendrotsitlar hisobiga hosil b о ’lgan pardalar bilan о ’ralgan. Bu hujayralar Shvann hujayralari yoki neyrolemmotsitlar deyiladi. Miyelinsiz nerv tolalari asosan vegetativ nerv sistemasining nerv stvollarini hosil qiladi. Miyelinsiz nerv tolasi neyrolemmotsit bilan о ’ralgan о ’q silindridan iborat. Bunda Shvann hujayrasining qobig’i о ’q silindrni g’ilof singari о ’rab turadi. Lemmotsitlarning pardalari juda yupqa b о ’lganligi sababli yorug’lik mikroskopida hujayra chegaralari k о ’rinmaydi (86-rasm). 86 – rasm. Miyelinsiz nerv tolasi. 1- nerv tolasi; a – nervrolemma; b – Shvann hujayrasi; v – о’q silindr.

Neyrolemmotsitlar sitoplazmasi nozik lenta sifatida k о ’rinib, uning ma’lum yerlarida yadrolar joylashgan. Yadro ch о ’zinchoq yoki tayoqcha shaklida b о ’lib, о ’q silindrining uzunasi b о ’ylab joylashgan. Tashqi tomondan neyrolemmotsit bazal membrana bilan qoplangan. Bir neyrolemmotsit tanasidan bir necha (3–5, ba’zan 10–20) о ’q silindr о ’tgan b о ’lishi mumkin. Bunday bir necha о ’q silindrga ega b о ’lgan nerv tolasini «kabel tipidagi» tolalar deyiladi (87-rasm). 87 – rasm. Kabel tipidagi nerv tolasi k о ’ndalang kesmasi. 1 - aksonlar; 2 - neyrolemmotsit: 2.1 - yadro, 2.2 - sitoplazma, 2.3 - plazmolemma; 3 - mezakson; 4 – bazal membrana. Elektron mikroskop ostida tekshirishlar shuni k о ’rsatdiki, о ’q silindr taraqqiyoti davomida neyrolemmotsit ichiga botib kiradi va uning devoridan chuqurcha hosil qiladi. Chuqurchaning devorlari о ’q silindrni hamma tomonidan о ’rab oladi va uning yon devorlari birlashib ikki membranali tuzilma – mezaksonni hosil qiladi.

Miyelinli nerv tolalari uzun ipsimon tuzilishga ega b о ’lib, bu tolalar miyelinsiz tolalarga qaraganda ancha y о ’g’on va ularning diametri 1 –20 mkm gacha yetadi. Miyelinli nerv tolasida 2 qismni – ichki – ancha y о ’g’on qismni va tashqi – yupqaroq – neyrolemmotsitlarning yupqa sitoplazmasidan iborat qismini farq qilish mumkin (88-rasm). Tolalarga osmiy kislotasi bilan ta’sir qilganda uning miyelin qismi qora yoki t о ’q jigar rangga b о ’yaladi, chunki uning tarkibida lipid va oqsil moddalar bor. Pardaning miyelinli qismi ma’lum bir masofada (500–600 mkm dan 2–3 mm gacha) uziladi. Bularni Ranvye b о ’g’iqlari yoki tugun b о ’g’iqlari deb atalib, ular q о ’shni neyrolemmotsitlar (Shvann hujayralari) chegarasida joylashadi. B о ’g’iqlar orasidagi miyelin qavatda oz yoki k о ’p miqdorda qiya joylashgan chiziqlar – Shmidt – Lanterman kertiklari bor. Bu kertiklar miyelin qavatdagi oqsil va lipidlarning о ’zaro ma’lum bir tartibda joylashishi tufayli hosil b о ’ladi. Ikkala tugun b о ’g’iqlari orasidagi nerv tolasi tugunlararo segmentni tashkil etadi. О ’z taraqqiyot davrida b о ’lg’usi miyelinli nerv tolasining о ’q silindri, miyelinsiz nerv tolasi kabi, Shvann hujayralari tizimchasiga botib kiradi. 88 – rasm. rasm. 1 - akson; 2 – miyelin qavat; 2.1 - Shmidt – Lanterman kertiklari; 3 - neyrolemma; 4 – Ranvye bug’iqlari; 5 - tugunlararo segment Neyrolemmotsit hosil qilgan chuqurchaning yon devorlari ancha k о ’tarilgan b о ’lib, о ’q silindrni belbog’ kabi о ’rab turadi. Asta-sekin neyrolemmotsitning chetki uchlari о ’zaro yaqinlashadi va birikadi, natijada, ikki membranali struktura

– mezaksonni hosil qiladi. S о ’ngra mezakson uzunlashadi va konsentrik holatida о ’q silindr atrofida о ’raladi. Shuning natijasida neyrolemmotsit sitoplazmasi torayadi va о ’q silindr atrofida zich zona – miyelin qavati hosil b о ’ladi (89-rasm). 89 – rasm. Miyelinli nerv tolasining hosil b о ’lish sxemasi. A – miyelin pardasi hosil bо’lishini kо’ndalang kesmasi; B - miyelin pardasi hosil bо’lishining uch о’lchamda kо’rinishi: 1 – mezakson; 2 – akson; 3 – miyelin qobig’i qavatlari; 4 –lemmotsit sitoplazmasi; 5 – Shmidt – Lanterman kertiklari; 6 – limmotsit yadrosi. Elektron mikrosop miyelin qavatining mezaksonning konsentrik takrorlanishidan iborat ekanligini k о ’rsatadi. Miyelin parda mezaksonning ustmaust qatlamlaridan iborat b о ’lib, bunda och va t о ’q b о ’yaluvchi qavatlarni

k о ’rish mumkin. Och b о ’yaluvchi qavat lipid molekulalaridan, t о ’q b о ’yaluvchi qavat esa oqsil molekulalaridan tuzilgan. Shunday qilib, miyelinli nerv tolasi quyidagi qismlardan tuzilganligini elektron mikroskop ostida qayd qilishimiz mumkin. Miyelinli tola markazida nerv hujayrasining о ’simtasi – о ’q silindr joylashadi. Uni chegaralab turuvchi plazmolemma yoki aksolemma esa mezaksonning bir necha qavatidan iborat miyelin qobig’iga tegib yotadi. Miyelin tashqi tarafdan neyrolemmotsitning yadro saqlovchi yupqa sitoplazmasi bilan о ’ralgan. Sitoplazma neyrolemmotsitning tashqi plazmolemmasi vositasida uni о ’rab turuvchi bazal plastinkadan ajralib turadi. Bazal plastinka atrofida kollagen tolalarni va ba’zan fibroblast hujayralarni uchratish mumkin. Nerv tolasi b о ’ylab impulsning tarqalishida ularning hujayra qobig’i yoki plazmolemmasi asosiy о ’rin tutadi. Ma’lumki, hamma hujayralar singari nerv hujayrasi ham polyarizatsiyalangan holatda b о ’ladi. Neyronning polyarizatsiya holati asosan natriy va kaliy ionlari miqdoriga bog’liq b о ’lib, odatda, hujayra ichida hujayra tashqarisidagiga qaraganda natriy ionlari taxminan 8–10 marta kam, kaliy ionlari esa 40–50 baravar k о ’pdir. Neyron plazmolemmasi ionlarni tanlab о ’tkazish qobiliyatiga ega b о ’lib, tinch holatda kaliy tashqariga, natriy esa ichkariga kirishga moyil b о ’ladi. Kaliy ionlarining tashqariga chiqishi natriy ionlarining ichkariga kirishiga qaraganda tezroq b о ’ladi. Natijada, hujayra ichida manfiy anionlar k о ’proq yigilib, о ’q silindr ichining manfiyligini belgilaydi. Potensial ma’lum birlikka yetgach, neyron ichidagi manfiy potensial kaliyning tashqariga chiqishiga qarshilik k о ’rsatadi. Shunday qilib, hujayraning tinch holatidagi potensiali yuzaga keladi. Turli ta’sirlar natijasida nerv impulsining hosil b о ’lishi nerv hujayrasi membranasining natriyni о ’ta tez о ’tkazuvchanligiga bog’liq. Ta’sir natijasida plazmolemma orqali natriy ionlari neyronlarga о ’tib, uning manfiyligini kamaytiradi, ya’ni nerv о ’simtasining bir qismida depolyarizatsiyani yuzaga keltiradi. Bu holat, о ’z navbatida, о ’q silindrining q о ’shni qism membranasi о ’tkazuvchanligini о ’zgartiradi, s о ’ngra depolyarizatsiyaga olib keladi va hokazo.

Depolyarizatsiyaga uchragan qismi esa bir necha millisekund ichida о ’zini avvalgi holatiga qaytadi. Bayon etilgan mulohazalar miyelinsiz nerv tolalaridan nerv impulsi sekin о ’tishini (1–2 m/s) aniq tushuntirib beradi. Miyelinli nerv tolasida miyelin izolyator (ajratgich) roliki о ’ynaydi, chunki uning lipoproteid qavatlari ionlarning о ’tishiga t о ’sqinlik qiladi. Miyelin qavat b о ’lgani uchun nerv q о ’zg’alishi butun tola b о ’ylab bormay, Ranvye b о ’g’iqlari sohasida b о ’ladi, xolos. Natijada, depolyarizatsiyaga uchragan qismlar ma’lum masofada b о ’lib (k о ’pincha, 2–2,5 mm), nerv impulsining tez о ’tishini (5- 120 m/s) belgilaydi. Nerv impulsining bunday о ’tishini Ranvye sohalari b о ’ylab sakrab (saltator) о ’tkazish deb tushuntirish ham mumkin. Nerv tolalarining degeneratsiyasi va regeneratsiyasi. Ma’lumki, neyronlar b о ’linish va almashinish qobiliyatini y о ’qotgan hujayralardir. Ammo ularning о ’simtalari va ulardan hosil b о ’lgan nerv tolalari jarohatlanganda tiklanish (regeneratsiya) xususiyatiga ega b о ’ladi. Nerv tolalarining degeneratsiya va regeneratsiya jarayonlari eksperimental sharoitda, masalan, nerv tolasi kesilganda yaqqol k о ’rinadi. Nerv tolasining jarohatdan yuqori, neyron tanasiga yaqin qismi markaziy, nerv tolasining pastga qaragan qismi periferik qism deyiladi. Nerv tolasini kesish uning markaziy, periferik qismlarida, nerv hujayrasi tanasida, neyrogliya va atrofdagi biriktiruvchi t о ’qimada javob reaksiyasini q о ’zg’atadi. Natijada, chandiq t о ’qima rivojlanadi. Chandiq t о ’qima neyrogliya elementlaridan hamda biriktiruvchi t о ’qimadan iborat. Shu chandiq orqali kelgusida regeneratsiya qiluvchi nerv tolalari о ’sib о ’tadi. Nerv hujayrasi tanasida bir qator о ’zgarishlar sodir b о ’ladi. Uning hajmi kattalashadi, yadro hujayra tanasining chekka qismiga siljiydi. Xromatofil modda о ’zgarib xromatolizga uchraydi, keyinroq tamoman y о ’q b о ’lib ketadi. Kesilgandan s о ’ng zudlik bilan nervning ham periferik, ham markaziy qismlarida о ’zgarishlar r о ’y beradi Markaziy qism retrograd – yuqoriga k о ’tariluvchi degeneratsiyaga uchraydi (boshqacha qilib aytganda, jarohat b о ’lgan joydan neyron tanasiga tomon y о ’nalgan), periferik qism esa pastga tushuvchi (Uoller) degeneratsiyasiga

uchraydi. Periferik qism о ’q silindr kesilgandan keyingi dastlabki ikki kun davomida juda- tez shishadi va varikoz b о ’rtmalar hosil qiladi. 3–5 sutka davomida о ’q silindr alohida-alohida joylashgan qismlarga – fragmentlarga b о ’linadi. Shu bilan bir vaqtda elektron mikroskop ostida k о ’rilganda miyelin qavat membranalari yemirilgan b о ’ladi. Miyelin tomchilari va о ’q silindr fragmentlari s о ’rilish (rezorbsiya) jarayoniga yuz tutadi va bunda glial elementlar, asosan, multipotensial gliya, astrotsitlar hamda biriktiruvchi t о ’qima makrofaglari ishtirok etadi. Glial elementlar tez b о ’linib bir qator b о ’lib joylashadi va natijada Byungnsr lentalari va tizmalari hosil b о ’ladi. Byungner lentalari chandiq t о ’qima ichiga ham periferik, ham markaziy qismlardan о ’sib kiradi. Ayni vaqtda markaziy b о ’lakning о ’q silindrlarida regenerativ jarayonlar ham sodir b о ’ladi. Uning oxirlarida kolbasimon b о ’rtmalar ( о ’sish kolbalari) hosil b о ’lib, ular periferik tomon о ’sa boshlaydi va glial chandiqdan о ’sib о ’tib, periferik b о ’lakning Byungner lentalari tomon y о ’naladi. Keyinchalik miyelin hosil b о ’ladi va tola о ’zining normal shaklini tiklaydi. Shuni aytib о ’tish kerakki, nerv tolasida asosan glial chandiq bor b о ’lib, periferik hamda markaziy qismlar orasidagi masofa kichik b о ’lgandagina qayta tiklanadi. Nerv hujayrasi о ’simtalarining boshqa neyronlar yoki nerv, b о ’lmagan tuzilmalar bilan hosil qilgan maxsus birikmalariga sinapslar deb ataladi. Ikki nerv hujayralarining о ’zaro birikishi organizmdagi sinapslarning asosiy qismini tashkil qilib, ularni neyronlararo sinapslar deb ataladi. Agar nerv hujayrasi о ’simtalari nerv b о ’lmagan tuzilmalarda (retseptor hujayralarda, muskul tolalarida, bezlarda va boshqa bir qator t о ’qimalarda) tugasa, bu sinapslar neyroeffektor va neyroretseptor sinapslar yoki nerv oxirlari deb yuritiladi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Афанасьев Й.И., Юрина Н.А., Котовский Е.Ф. и др.; Под ред. Й.И. Афанасьева, Н.А.Юриной., Гистология: Учебник – 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Медицина, 2002 г. 2. Александровская А.Т. Цитология, Гистология и Эмбриология. Учебник. М. 1993. 3. Зуфаров К.А. Гистология. Т. «Ибн-Сино» 1991й. 4. Ibragimov Sh.I., Shodiyev N.Sh., Daminov A., Sitologiya, Gistologiya va Embriologiy. Mehnat. –Toshkent, 1998 y. 5. Қодиров Э.Қ. Гистология Т., «Ўқитувчи» 1994 й. 6. П.Х.Холиқов, Н.Ш.Шарофиддинхўжаев ва бошқалар, Биология , тиббиёт ОЎЮ талабалари учун дарслик, Т., «Ибн-Сино» 1996 й. 7. To’ychiyev C., Toshmanov N., Gistologiya, Embriologiya, Sitologiya. Yangi asr avlodi. – Toshkent, 2005 y. 8. Bobrysheva I.V.Kashchenko S.A., Histology Cytology Embryology, State establishment, «Lugansk state medical university» , “Knowledge”, 2011 y. 9. Stephen R. Bolsover, Jeremy S. Hyams, Elizabeth A. Shephard, Hugh A. White, Claudia G. Wiedemann Cell Biology , A Short Course, Second edition, Printed in the United States of America- 2014 y. 10. Gorky M., Cytology and general embryology , Donetsk National medical university, 2011y.

O'xshashlar

Radiobiologiya tarixidan umumiy malumot

Rivojlanish biologiyasi fanining mazmuni va uning vazifalari

Umumiy virusologiya tuzilishi klassifikasiyasi reproduksiyasi bakterofaglar

Biotexnologiya obektlari E coli zamburuglarning umumiy xususiyatlari

Bolalar o`sishi va rivojlanishining umumiy qonunlari