Turli organ va tuqimalar radiosezgirligi - Biologiya - Referatlar

Turli organ va tuqimalar radiosezgirligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Turli organ va tukimalar radiosezgirligi Reja: 1. Teri va teriga mansub strukturalar radiosezgirligi. 2. Ovkat xazmi organlarining radiatsion uzgarishlari. 3. Yurak-kon-tomir sistemasining radiatsion uzgarishlari. 4. Bosh miya, periferik va orka miya radiosezgirligi. 5. Endokrin bezlarida radiatsion uzgarishlar. 6. Ajratish organlarining radiatsion uzgarishlari. 7. Tukimalar adiosezgirligining nisbiyligi. 8. Individual radiosezgirlik.

Tukimalarning nurga ta`sirchanligi yoki radiosezgirlik, xujayralar populyatsiyasining asosiy kursatkichlari – stvolovoy xujayralar pulining nisbiy kattaligi, tsitokinetikasining tezligi, xujayralar proliferatsiyasi, etuk xujayralarning soglom organizmda utilizatsiyasining tezligiga boglik. Biz buni yukorida nurga ta`sirchan kritik sistemalar - suyak kumigi va ichaklar epiteliyasi va radiorezistent sistema – markaziy nerv sistemasi (MNS) misolida kurdik. Bergon`e–Tribando konuniga binoan tukimalarning nurga sezuvchanligi xujayralarining proliferatsiyasiga tugri proportsional, differentsiatsiya darajasiga teskari proportsional. Ba`zi xollarda tukima va xujayralar radiosezgirligi bu konuniyatga tulik mos kelmasada, bu konun nurga ta`sirchanligini tugri tushunishga imkon beradi. Ma`lumki, tukima va xujayralar etukligi bilan uning proliferativ aktivligi urtasida teskari boglanish mavjud. Ya`ni, etuk bulmagan yosh tukimalarda proliferatsiya kuchli (M.embrional tukima, kon ishlab chikaruvchi tukimalar, yosh biriktiruvchi – granulyatsion tukima) va aksincha etuk, yukori differentsiatsiyalangan tukima xujayralarining bulinishi kuchsiz (M.fibroz – etuk biriktiruvchi tukima, tinch xolatdagi etuk suyak, mushak) tukimalar radiorezistentdirlar. Nerv tukimasi esa eng yukori takomillashgan va xujayralari amalda bulinmaydi. Bu tukima eng radiorezistent. Boshka xar kanday tukima xujayralarini emiruvchi dozalar, nerv xujayralarida morfologik uzgarish chakirmaydi. Xar kanday tukimada ruy beradigan postradiatsion uzgarishlarni, xujayralarning proliferativ va fiziologik aktivligiga boglikligini kuzatish mumkin. Fiziologik regeneratsiya aktiv bulgan tukimalar (usuvchi togay, suyak) nurga sezgir va aksincha, normal sharoitda xujayralari kam yangilanuvchi tukimalar (mushak, usmaydigan suyak, togay) nurga rezistent. Teri va teriga mansub strukturalar (TMS) radiosezgirligi Teri va TMS, tez yangilanuvchi xujayralar turkumiga kiradi. Shu sababli ular nur ta`siriga sezgir. Chunki teri epidermisining stvolovoy xujayralari nurga ta`sirchan. Ma`lumki, epiteliy tez kupayuvchi va turli zararlanishlarni shu xisobda radiatsion zararlanishlarning xam urnini koplashga kobil. Teri epiteliyasi

xujayralarni uldiruvchi minimal doza D o – 5 Gr. ga teng va u gemopoetik tukimaga nisbatan ancha chidamli (gemopoetik tukimada D o – 0,5 gr.). Rentgen nurlarini bir marta, kiska vakt ichida berilganda teri kutara oladigan maksimal doza 10 gr. atrofida. Undan yukori dozalar terining kuyishi va nekroziga olib keladi. Terida vaktincha soch tushiruvchi (epilyatsiya) dozasi – 4-5 gr., soch piezchasida tiklanmaydigan uzgarishlar – doimiy epilyatsiya chakiruvchi doza – 7 gr. (agar nur bir marta va kiska vakt ichida berilsa). Bu dozada teri va yog bezlarining aksariyati zararlanadi, keyinchalik terining kurukligi va atrofiyasi yuzaga keladi. Kuz shox pardasi tashki katlamida epiteliy xujayralari tez va tinimsiz almashinib turadi va ular nur ta`sirida tez zaralanadi. Ayni vaktda ichki katlamda xujayralar bulinishi amalda kuzatilmaydi va ular radiorezistent. Shox parda tashki katlamida chukur uzgarishlar chakiruvchi doza ichki katlamda uzgarish chakirmaydi. Agar ichki katlamda ma`lum bir nukta kuydirilsa va uning atrofida regenerativ jarayon faollashtirilsa, bu xujayralarda xam radiatsiya uzgarishlari kuzatila boshlaydi. Nurlashdan kup oylar utgandan sung shox katlam ichki kismini kuydirilsa xam radiatsion uzgarishlar kelib chikishi kuzatilar ekan. Bu nurning zarari yashirin saklanishini kursatadi (konservatizm luchevogo porajeniya). Moyakchalar radiosezgirligi Erkaklar jinsiy bezining nurga yukori darajada ta`sirchanligi kupdan beri ma`lum. 1903 yilda Al`bers-Shonberg kuyon va dengiz chuchkachasini nurlab sterilizatsiya – pushtning krishiga erishish mumkinligini isbot kilganlar. Bergen`e-Tribando xam uz konuniyatlarini radiatsiya ta`sirida moyakda rivojlanuvchi uzgarishlarga asoslanib yaratganlar. Spermatogen epiteliy juda tez kupayuvchi xujayralar bulib, son-sanoksiz spermatazoidlar xosil kiladi. Spermatogen stvolovoy xujayralarning bulinishida bir kism xujayralar kupayib va etuklanib borib spermatotsitlarga aylansa, ikkinchi kismi yangi stvolovoyspermatogen xujayralar xosil kiladi. Spermatogen epiteliy nurga uta sezgir - ularning ulishi 0,5-1 gr. nur ta`sirida boshlanadi va 2-4 gr. ta`sirida ommaviy kirilish, sterillik kelib chikadi. Spermatazoidlar etuk xujayra sifatida nurga chidamli. Xayvonlarda utkazilgan eksperimentlarning kursatishicha, etuk

spermatazoidlarni ona xujayrani uruglantirish kobiliyati 1000 Gr. dozada xam saklanadi. Nurlanishdan keyin yuzaga keluvchi sterillik xam vaktincha bulib stvolovoy xujayralar ma`lum mikdorga kadar kupaygach spermatogenez tiklanadi. Nur ta`sirida moyakchalarning zararlanishi ular ogirligining uzgarishida xam uz aksini topadi. M: 2,5 Gr. dozada kalamushlar nurlansa, moyakchalarning massasi 60 kun utgach 2,2 grammdan 1,3 grammgacha kamayadi. 90 kunda uning massasi 1,7 grammga kadar tiklanadi. Shu vakt ichida usayotgan soglom kalamushlar moyakchasining ogirligi 3,3 grammgacha etadi. Nurlanishda spermatogen epiteliydagi uzgarishlar vaktincha ekani va ularning tiklanishi va spermatozoidlar xosil kilishining isbotini ogir nur kasallikni boshdan utkazgan kimsalardan tirik bola tugilishida kurish mumkin. Yoki boshka bir misol: moyakcha raki tufayli bir moyakchasi nurlangan, ikkinchi moyakcha xam 0,5-3 gr. nur olgan bemorlardan keyinchalik bola tugilishi. Zanderman shunday moyakchasi nurlangan 56 bemorlarning 15 tasidan 21 tirik bola tugilganini kuzatgan. Bemorlarda 14 oy mobaynida aspermiya yoki oligospermiya (spermatozoidlar yukligi va kamligi) kuzatilgan, keyin ularning mikdori tiklangan. Aytish kerakki, spermatogen epiteliyga karshi ularok moyaklarning interetatsial xujayralarida fiziologik regeneratsiya yukligi sababli ular radiorezistent strukturalarga kiradi. Kurish a`zolarida kuzatiluvchi postradiatsion uzgarishlar. Nurlanishdan kuzlarda ikki tur uzgarish yuzaga kelishi mumkin: 1. Yalliglanish – terida dermatit chakiruvchi dozalar (3-10gr.) ta`sirida kuz kon`yuktivasi, ok pardasining kizarishi va shishga olib keladi. 2. Katarakta – kuz korachigi tinikligining yukolishi, loykalanishi. Katarakta turli xayvonlarda turli doza, (odam kuziga 6 gr) nur ta`siridan kelib chikadi. Radiatsion kataraktalarining sabablari tulik ma`lum emas. Bunga kuz korachigi usish zonasi xujayralarining birlamchi zararlanishi asosiy sabab bulishi mumkin. Uning ozukalanishining buzilishi ikkinchi darajali deb xisoblanadi. Kuz shox pardasining postradiatsion uzgarishlarini teriga mansub tukimalar radiosezgirligi bilan uxshash.

Ovkat xazimi organlarining radiatsion uzgarishlari - ovkat xazmi organlarining differentsial radiosezgirligi, ular xujayralari populyatsiyasining kinetikasiga boglik. Eng nurga ta`sirchan ingichka ichak, ayniksa 12 barmokli ichak, undan keyin ogiz, til sulak bezlari, kizilungach, me`da, yugon ichak, me`da osti bezi. Jigar nisbatan radiorezistent a`zo. Kalamushlar jigarini bir marta 15 gr. dozada lokal nurlash gepatotsitlarda xech kanday uzgarish chakirmaydi. Bu xujayralar etuk xujayralar bulgani sababli nurga chidamli, ammo jigar butun tana bilan birga nurlansa, unda uzgarishlar ancha kichik dozalardaek rivojlanadi. 10 gr. dozada umumiy nurlash yoki 15-30 gr. fraktsion (bulakli) maxalliy nurlash unda rezektsiyadan keyingi regeneratsiyani tuxtata oladi. Tinch xolatdagi jigarda postradiatsion xromosoma uzgarishlari 6 oy va undan ortik saklanishi mumkin (radiatsion uzgarishlarning konservatizmi): 6-10 gr. dozada umumiy nurlanishdan sung radiatsion gepatit rivojlanadi. Yurak kon - tomir sistemasining radiatsion uzgarishlari - kon tomirlari uchun fiziologik regeneratsiya xos emas, kon tomirlarda nurga eng ta`sirchan ularning kollagenga boy tashkiy kavati. Shu bilan birga xayvonlarni 4-15 gr. dozada nurlash - endoteliy (ichki kavat epiteliysi) xujayralarning bulinishi va yangi kon tomir kapillrlari xosil bulishi, revaskulyarizatsiyaning pasayishiga olib keladi. Nur ta`sirida endovaskulitlar, trombovaskulitlar, panvaskulitlar (kon - tomirlar yalliglanishi rivojlanadi). Bu jarayonlarda kon tomir devorining shishi, kalinlanishi, tomir ichida trombotsitlar, eritrotsitlar agregatsiyasi (uzaro yopishishi) va fibrin chukishi natijasida kon ivishi – tromb xosil bulishi, kichik tomirlarda kon aylanish – mikrogemotsirkulyatsiyaning buzilishi ruy beradi. Yalliglangan kon - tomirlar endoteliy xujayralari zararlanishi natijasida dastlab tomir devorining utuvchanligi ortadi, keyinchalik devor zichlanishi, sklerozlanib mikrotsirkulyatsiyaning buzilishi (pasayishi) ruy beradi. Katta dozalar ta`sirida tomirlar kurib, siyraklasha boradi, vaskulyarizatsiya buziladi. Yurak nurga chidamli organ deb xisoblanar edi, chunki mushak xujayralari etuk xujayra. Ammo keyingi tadkikotlarda yurakda uzgarishlar nisbatan katta bulmagan

dozalarda kelib chikishini kursatdi. M: 5-10 gr. nur lokal bir marta ta`siridan keyin dastlabki kunlarda funktsional uzgarishlar va uzok muddatdan keyin miokardiofibroz rivojlanadi. Buning asosida miokard kapillyarlari endoteliotsitlarining zararlanishi tufayli mikrotsirkulyatsiyaning buzilishi etadi. Natijada miokard oziklanishi buziladi. Zararlangan miotsitlar urnida biriktiruvchi tukima rivojlanadi. Nur ta`sirida yurakda miokardit va endokardit rivojlanadi. Endokardit tufayli yurak kameralarida kon ivib tromblar paydo bulishi mumkin. Nafas organlarining nurga sezuvchanligi – bu tugrida yagona fikr yuk. Buning sababi upka, bronxlar, upkaning kon - tomirlari turli tukimalarga mansubligi bulsa kerak. Bronxlar va traxeya shillik pardasining epiteliyasi regeneratsiyalanuvchi xujayralar sifatida nurga nisbatan sezgir, uning togay kismi, biriktiruvchi tukima elementlari mushak tolalari nisbatan radiorezistent. Al`veolalar epiteliy xujayralari xam ma`lum darajada sezuvchanlikka ega. Upkaning katta maydoni 5-10 gr dozada nurlanishi uning yalliglanishi – pul`monit chakiradi. Ammo bu paytda kon tomir kapillrining zararlanishi asosiy rol` uynaydi. Nur terapiyasidan keyin upkada pnevmaskleroz va fibroz rivojlanishi ma`lum. Bu uzgarishlar 35-50 gr bulaklab nurlashdan keyin yuzaga keladi. Bosh miya, periferik nervlar va orka miya radiosezgirligi – yukorida MNSning nurga chidamli ekani aytilgan edi. Nur ta`sirida MNS-da ruy beradigan uzgarishlarning klinik aksi shu konkret soxaning funktsional vazifasi bilan boglik. M: bosh miya yarim sharlari, stvol kismi va xid bilish markazlari katta dozada lokal nurlansa (300 Gr) oradan 4-5 kun utgach oyoklar falajlanishi, sezgining yukolishi, orentatsiya (makonda uz-uzini boshkarish)ning buzilishi ruy beradi. Patomorfologik tekshirishda demielinizatsiya, miyaning irishi, suyuklanishi (kollikvatsion nekroz), atrofda giperemiya va shish kuzatiladi. Agar nurlanuvchi soxa kengaytirilsa uzgarishlar ertarok yuzaga keladi va kuchlirok buladi. Bu uzgarishlar xam aksariyat kon tomirlarda ruy beruvchi zararlanishlar tufayli rivojlanadi. Periferik nevrlar yukori radiorezistentlikga ega. M: utirgich nerv (sedalishn ы y nerv) 40-100 gr. dozada nurlanishi morfologik uzgarish chakirmaydi. Nervning

degeneratsiyasi 750 gr va undan yukori dozalarda yuzaga keladi. Ammo aytish kerakki, funktsional uzgarishlar (nervning elektr impul`slarini utkazishining buzilishi) ancha kichik dozadan kelib chikadi. Nur dastasi nuktali, kichik bulgan xollarda uzgarishlar kuchsizrok. Nerv tolasi kattarok xajmda nurlansa kattarok uzgarish yuzaga keladi. Periferik nerv tolalaridagi morfologik uzgarishlar - mielin pardaning, neyrofibrinlarining degenerativ uzgarishlari sifatida buladi. Periferik nerv tolalari uzgarishlarining bir kismi kon tomirlaridagi uzgarishlar tufayli ruy beradi. Nervning posttravmatik regeneratsiyasining buzilishi ancha kichik dozalar 15-30 gr. ta`siridanok yuzaga keladi. Orka miyaning radiatsion uzgarishlari MNS va periferik nervlar uzgarishiga uxshab ketadi. Undagi zararlanishlar va klinik belgilar nurlanayotgan orka miya xajmi va doza ortishi bilan kuchayib boradi. Uzgarishlar shu soxa segmentlari va undan kuyida etgan segmentlaridan tarkagan nerv tomirlari tomonidan boshkariluvchi tana kismlarida neyrotrofik buzilishlar (distrafiya, yaralar) va falajliklar sifatida namoyon buladi. Endokrin bezlarda radiatsion uzgarishlar – endokrin bez tukimalari nisbatan radiorezistent, ammo umumiy nurlanishda undagi uzgarishlar katta bulmagan dozalardan kelib chikishi mumkinligi ma`lum. MNS kabi, bu urinda xam uzgarishlar nurning bezlarga bevosita ta`siridan kelib chikadimi yoki nurning boshka organ va tukimalar, butun organizmga ta`siridan kelib chikuvchi ikkilamchi ta`sir maxsulini aytish kiyin. Nurlashdan keyin garmonlar balansining buzilishi, ayniksa tireoid va buyrak usti bezi garmonlari kontsentratsiyasining buzilishi, gipotalamo – gipofizar sistemani, shu orkali gipofizaning tireo-, adreno-, gonadotrop garmonlarining sintezi buzilishidan kelib chikadi. Gipotalamusning funktsiyasi miya pustlogi tomonidan nazorat kilinadi va boshkariladi. Nurlash keltirib chikargan miya pustlogidagi funktsional uzgarishlar, gipotalamus funktsiyasiga ta`sir etadi. Aloxida nurlanganda radiorezistent bulgan endokrin bezlar, boshka tukimalar, ayniksa butun organizm nurlangan takdirda ancha kichik dozalar ta`sirida funktsional

uzgarishlar namoyon etadi. M: Odamlarda nur kasalligining ogir formalarida (4-6 gr.) dastlab tireoid garmonlar kup ishlab chikariladi. Keyinrok tireoidit rivojlanadi, gipotiroz yuzaga keladi. Ajratish organlarining radiatsion uzgarishlari – buyruklar stabil organ, shu sababdan buyraklar nurga chidamli. Maxalliy nurlash natijasida buyrak parenximasining morfologik uzgarishlari unlab, xatto yuzlab Grey ta`siridan rivojlanadi. Ammo buyraklarning butun organizm bilan birga nurlanishida organ funktsiyasi 5-10 gr. nur ta`siridan uzgaradi. Buyrak kosachalari jomlari va siydik naylarida fiziologik regeneratsiya kuchsiz shu sababdan ular xam nisbatan radiorezistent. Nur terapiyasi paytida 30-40 gr. atrofida nurlangan buyrakda radiatsion nefrit, keyinchalik nefroskleroz kelib chikadi. Nurli terapiyada radiatsion pielonefrit tsistit, yaralanishlar yuzaga kelishi mumkin. Suyaklar, mushaklar paylar va biriktiruvchi tukima radiosezgirligi – normal suyak, togaylar va paylar nurga chidamli. Ammo usish davrida bolalar va uspirinlarda, ular nisbatan nurga sezgir. Shuningdek, sinishdan keyin bitayotgan suyaklar xam nurga sezgir. Suyaklarning nurlanishi ularda posttravmatik regeneratsiyani sekinlashtiradi. Suyakdagi radiatsion uzgarishlar uta konservativ bulib, maxalliy nurlashdan bir necha oylar va yillar utgandan sung osteonekroz rivojlanishi mumkin. Mushaklar radiorezistent tukimalariga kiradi. Eksperimentda 60 gr. nur mushaklarda kuchsiz atrofiya chakirishi, makroskopik va gistologik uzgarishlar 500-1000 gr. nur ta`siridan kelib chikishi kuzatilgan. Ammo sunggi yillar kuzatuvlari 50 gr. Nur mushaklarda koogulyatsion nekroz chakirishi mumkinligini aniklagan. Mushaklarda xujayralar yangilanishi amalda kuzatilmaydi, shu asosda aloxida nurlangan mushaklarda radiatsion uzgarishlarni kuzatish xam amri-maxol. Ammo mushaklar bilan birga organizmda kon - tomirlari xam nurlanishi va rivojlanishi mushakni ulish-ulmasligini kon - tomirlardagi uzgarishlarga boglab kuyadi. Kemiruvchilar mushaklari posttravmatik regeneratsiyaga kobil va bu

xususiyatlarni tajribada kuzatish mumkin. M: 15 gr. nur, mushaklarda kesilgan soxada posttravmatik regeneratsiyani sekinlashtirishi mumkin. Nur ta`sirida mushak tiklanishining sekinlanishi nurlanishdan kancha vakt utgandan keyin jaroxat etkazilganiga boglik emas, nurlashdan 4-5 oygacha vakt davomida radiatsion jaroxatlarining konservatizmi sababli postradiatsion regeneratsiyaning sustlanishi saklanadi. Biriktiruvchi tukimaning nurga ta`sirchanligi uning xujayralarini etukligiga boglik. etuk biriktiruvchi tukimada xujayralar bulinishi yuk xisobi va ular radiorezistent. Ayni vaktda biriktiruvchi tukimani 2-5 gr. dozada nurlash unda polisaxaridlar yopishkokligining uzgarishi, gialuron kislotaning depolimerizatsiyasi, elektr utkazuvchanligi oshishiga olib keladi. Demak nurlash oralik moddada, interstetsial tukimada uzgarishlar chakiradi. Yosh biriktiruvchi tukima, turli xil jaroxatlarni bitish davrida rivojlanuvchi granulyatsion tukimaning nurga sezuvchanligi yukori. Tukimalar radiosezgirligining nisbiyligi Postradiotsion effektlarning konservatizmi misolida, stabil xolatdagi radiorezistent tukimalarda sun`iy yul bilan regeneratsiyani faollashtirib radiatsion effektlarni yuzaga chikarish mumkinligi, xar kanday nurga chidamli tukimada radiatsion ta`sir izsiz utmasligini kurdik. Bu xodisaning axamiyati shundan iboratki, tez bulinuvchan nurga sezgir tukimalarda radiatsion effektlar tez namoyon buladi, tez tiklanadi va ularda rivojlangan effekt ulimga olib kelsa, bu aksariyat interfaza ulimi xisobiga ruy beradi. etukligi yukori, radiorezistent tukimalarda nurlanishdan yuzaga kelgan effektlar, xujayralar bulinmagani sababli uzok vakt yashirin koladi. Bu tukimalarda interfaza ulimi kuzatilmaydi, xromosomalar uzgarishlari uzok vakt saklanadi va ular xujayra bulinishidan sung mitotik ulim tarikasida yuzaga chikadi. Bu tur uzgarishlar nurlanishdan kup vakt utgandan sung rivojlanuvchi asoratlarda namoyon buladi. M: Nur terapiyasidan kup oylar, yillar utgandan keyin yuzaga keluvchi osteonekrozlar perixondritlar, xondronekrozlar, mielitlar, buyrak, yurakning zararlanishlari – nefroskleroz, kardiosklerozlar, upka fibrozi va tsirrozi, rektitlar, tsistitlar, natijasida shu organlar devorining nekrozi natijasida ular orasi devorining

teshiklari yuzaga keladi. Agar erta yuzaga keluvchi va kech rivojlanuvchi radiatsion uzgarishlarni birdek xisobga olsak, turli tukimalarning nurga ta`sirchanligi bir umumiy kursatkichga yakinlashadi. Yukorida kup misollarda tukimalarning aloxida cheklangan soxasining nurlash va butun organ yoki organizm mikyosida nurlashda radiatsion effektlar turlicha ekani kuzatildi. Maxalliy nurlanishlar asosan maxalliy uzgarishlar chakiradi, organizm mikyosida umumiy uzgarishlar kuchsiz buladi. M: Terining cheklangan soxasi 5 gr. dozada nurlansa undan 2 xafta utgach eritema rivojlanadi: teri kizaradi, shishadi, ogrik paydo buladi, sochlar tushib ketadi. Bu uzgarishlar vaktinchalik, tiklanuvchan. Teridagi eritema giperpigmentatsiya - terini oftobda karayishi kabi uzgarish bilan tugallanadi va u bir necha oydan sung utib ketadi. Bemorning umumiy axvoli uzgarmaydi jismoniy kuch, konning biokimyoviy, morfologik kursatkichlari va boshka organ va sistemalarda xech kanday uzgarish ruy bermaydi. Nurlangan tukimalar xajmi ortishi bilan, integral doza – ya`ni xamma nurlangan tukimalarda yutilagan dozaning umumiy mikdori ortadi va umumiy reaktsiya xam rivojlana boradi. Agar 5 gr. dozada butun tana nurlansa, odamlarda aksariyat ulimga olib keluvchi nur kasalligi yuzaga keladi. Umumiy nurlashda tukimalar va organlarda ruy beruvchi uzgarishlar ikkilamchi - nerv, gumoral`, toksik, endokrin va boshka integral faktorlar ta`siri tufayli kuchlirok buladi. Radiatsion uzgarishlar, dozaning fraktsiyalanishi, bulaklanishiga xam boglik, umumiy dozaning bulaklanishi radiatsion effektning kamayishiga olib keladi. Fraktsion nurlash, nurga sezuvchan tukimalarda olib borilsa, xujayralarida letal uzgarishlar ruy berib ularning kirilib ketishi, radiorezistent, etuk tukimalarda nurlansa subletal uzgarishlar ruy berib ularning tirik kolishiga imkon tugdiradi. Bu xodisadan tibbiyotda xavfli usmalarni davolashda foydaniladi. Sut emizuvchilarda organizmning nurga sezgirligi, suyak kumigining nurga ta`sirchanligi bilan boglik, chunki tananing nurlashda kon ishlab chikarishning aplaziyasi ulimga olib keluvchi asosiy faktor xisoblanadi.

Radiobiologiyada organizmning nurga ta`sirchanligini rakamda ifoda kilish uchun kupincha 30 kun ichida ruy beruvchi ulim – LD 10/30 LD 20/30 LD 50/30 LD 100/30 dan foydalaniladi. Xayvonlarni 50% va 100% ulimga olib keluvchi dozalar - LD 50/30 LD 100/30 ni aniklash ustida olib borilgan eksperimentlar tirik mavjudot turlarining radiosezgirligi turlicha ekanini kursatadi va u kuyidagi konuniyatga buysinadi. Tirik mavjudotning radiosezgirligi shu turning filogenetik tarakkiyot narvonida tutgan urniga boglik. Filogenezning past pogonalarida turgan sodda mavjudotlar nurga rezistent. Eng sodda tirik mavjudot viruslar bulib, ular bir necha unlab makromolekulalardan iborat. Viruslarining nur ta`sirida zararlanishi asosan bevosita ta`sir tufayli ruy beradi. Nur, viruslar tarkib topgan makromolekulalarni M: virus DNK-sini kup joydan uzib, uning zanjir boglanishini tiklanmaydigan darajaga keltirgan takdirda ulim ruy berish mumkin. Buning uchun bir necha 100000 gr. nur yutilishi lozim. Shu urinda viruslarning subletal dozalarda nurlanishi natijasida mutant viruslar xosil bulishi mumkinligini aytib utish lozim. Tuzilishi murakkabrok, filogenez pogonasida virusga nisbatan yukorirokda turgan mavjudot - bakteriyalarning nurga ta`sirchanligini kuraylik. Bu mavjudot nisbatan murakkab tuzilishli. Unda ruy beruvchi radiatsion effektlar kisman nurning bevosita ta`siri, kisman vositali ta`sir xisobiga yuzaga keladi. Bakteriyalar strukturalari muxitidagi suv molekulalarining radioliz maxsulotlari, ulardan xosil bulgan perioksidlar ikkilamchi ta`siri radiatsion effektni kuchaytiradi. Nurga eng ta`sirchan biologik tur - sut emizuvchiladir. Sut emizuvchilarda nurning vositali, ikkilamchi ta`sirini oshiruvchi faktorlar kup. Oliy xayvonlar xayot faoliyatida nerv, endokrin, turli enzimatik va boshka gumoral faktorlar axamiyati yanada ortadi. Bu sistemalarda yuzaga keluvchi uzgarishlar xayvonlarni, ular orasida odamlarni eng nurga ta`sirchan kiladi. Biologik tur murakkablashib borishi bilan turli integratsiyalovchi faktorlar, radiatsion jarayonlarga aralashadi. Natijada nurga ta`sirchanlik ortadi. Albatta xar bir turning ichida radiosezgirlik bir xil emas. M.E.Coli 50 gr. Nur yutilganda, aksariyat kokklar 400-600 gr. dozada uladi. Keyingi yillari bundan bir necha un

marta ortik dozalarda ulmaydigan radiorezistent mikrokokklar - micrococcus radiodyrons yadro reaktorlarida neytronlarni yutish uchun foydalaniladigan suvda topilgan. Sut emizuvchilarni 30 kunda 50% ulimga olib keluvchi nur dozalari. Xayvon turi Nurning turi va energiyasi (KEV) LD 50/30 Gr. Sichkon X – 200 - 640 Sichkon (steril) X – 250 - 705 Kalamush X – 250 - 714 Nuyon X – 250 - 750 Dengiz chuchkachasi X – 250 - 450 Xomyachok X – 250 - 850 Itlar X – 250 - 250 Chuchkalar X – 1000 - 250 Eshaklar X – 1,1 mev - 255 Echki X – 200 - 240 Odamlar X-nurlar - 300(?) Maymunlar X-nurlar 300 Jadvaldan kurinib turibdiki, itlar, chuchkalar, eshaklar, echkilar, maymunlar va odamlarning nurga ta`sirchanligi eng yukori. Aytish kerakki, odamlar nurga ta`sirchanligining kursatgichi (LD 50/30 ) anik emas. Odam tanasi, bir tekis umumiy nurlanish sharoitida, nurga ta`sirchanligini yanada yukoriligini taxmin kilish mumkin.

Individual radiosezgirlik . Bir turga, xatto bir liniyaga mansub tana vazni, jinsi, yoshi bir xil xayvonlarning nurga sezuvchanligi bir xil bulmaydi. M: sichkonlar LD 50/30 dozada nurlansa ularning yarmi uladi. Bu individual radiosezgirlik mavjudligini kursatadi. Bu individni struktura funktsional tashkilligi, regenerativ va adaptiv imkoniyatlari, dastlabki kupayuvchi reaktsiyalarning kechishi, birlamchi radiatsion zararlanishlarning reparatsiyasi, organizmda metabolik va proliferativ jarayonlarning intensivligi va boshka fakat tirik organizmga xos faktorlarga boglik. Individual radiosezgirlik kuyidagi faktorlarga boglik bulishi mumkin: 1. Yoshga boglik. Yosh bolalar, ma`lum darajada uspirinlar va keksalar etuk kishilarga nisbatan nurga ta`sirchan. Bolalarning nurga ta`sirchanligining sababi yosh organizmda modda almashinuv darajasi, tukimalarda usish - yangilanishning faolligi baland. Keksalarda, organizmning reparativ regeneratsiya, tiklanish kobiliyatining pasayishi sababli radiosezgirlik yukori. 2. Jinsga boglik. Ayollar xomiladorlik, emizish (laktatsiya) davrida va xayz kirish oldidan nurga ta`sirligi yukori. Buning sababi, birinchidan, bu davrlarda organizmda garmonal fonning uzgarishi, modda almashinish, xujayralar funktsional aktivligining ortishi, nerv sistemasining uzgaruvchan (labil) va kuzgaluvchanligi. Ikkinchidan, xomiladorlik va laktatsiya davrida organizmda moddiy resurslarga talabning ortishi natijasida organizmda oksillar, vitaminlar va boshka moddalar tankisligi yuzaga keladi. 3. Odamlarda nurga ta`sirchanlik nerv sistemasining tipiga boglik bulishi mumkin. Nerv sistemasi kuzgaluvchan labil tipga mansub kishilar (xoleriklar, sangviklar) nurga ta`sirchan va aksincha termozlanish ustun bulgan tiplar (melanxolik, flegmatiklar) nisbatan kam ta`sirchan. Umuman olganda organizm fiziologik, narkotik, medikamentoz uyku paytida nurlanishida nur ta`siri kechrok va kuchsizrok rivojlanadi. 4. Nonda va organizmda kislorodning partsial bosimiga boglik. PO 2 ortishi nurga ta`sirchanlikni oshiradi. Kislorodning partsial bosimi faktorlarga -

atmosfera bosimi va undagi kislorod mikdori xamda ichki faktorlarga - upka ventilyatsiyasi va gaz almashinishiga boglik. 5. Endokrin bezlarining faoliyatiga boglik: gipertireoz, ayollarda esterogenlar, erkaklarda androgenlar kontsentratsiyasining ortishi, kandli diabet nurga ta`sirchanlikni oshiradi. 6. Organizmni kuchsizlantiruvchi ogir surunkali kasalliklar mavjudligiga boglik. Surunkali yiringli yalliglanishlar (abstseslar, osteomielitlar), tuberkulyoz, anemiya, leykopeniya va avitaminozlar, jigar, buyrak va yurakning dekompensatsiyalangan kasalliklari organizmni nurga ta`sirchan kiladi. Umuman, organizmning immunologik, muxofaza kobiliyatlarini pasaytiruvchi xar kanday faktor nurga ta`sirchanlikni oshiradi. Tayanch suzlar: radiosezgirlik, organlar,tukimalar, epiteliy, teri, moyakchalar, spermatogoniy, katarakta, me`da-ichak, kon-tomir, nafas, nerv, endokrin ajratish sistemasi, suyak-mushak paylar, individual radiosezgirlik.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 1. Yarmonenko S.P. Radiobiologiya cheloveka i jivotnix. M.: «Visshaya shkola». 1988. 2. Kudryashov.B.S, Berenfel`d «Osnov ы radiatsionnoy biofiziki» M. «Universitet» 1982. Qo`shimcha adabiyotlar 3 . To`raqulov Yo. X. Biokimyo T.: «O`qituvchi» 1998. 4.Nikolaev A.Ya. Biologik ximiya. T.: «Ibn Sino» 1991.

O'xshashlar

Organizmlar radiosezgirligi

Xujayralarning nur ta'siriga javoban uzgarishlari xujаyralar radiosezgirligi

Evolutsion jarayonning turli yo‘nalishlari

Turli biologik birliklarning hosil bo’lish qonunlari

Bir sathga va turli sathga mansub birliklar munosabati. Zidlanish va uning turlari