Ўсимликларнинг чидамли навларини етказиш усуллари. Инфекция манбайи ва селекциянинг ютуқлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB

Ko'chirib olish

Ўсимликларнинг чидамли навларини етказиш усуллари.Инфекция манбайи ва селекциянинг ютуқлари Режа. 1. Касалликка чидамли навларни етиштиришдан мақсад ва унинг вазифалари. 2. Ўсимликларни чатиштириш усуллари ва муамолари. 3. Инфекция манбайи деб нимага айтилади? 4. Ўсимликларни суний усулда зарарлаш йўлларини айтинг. 5. Ўсимликларнинг чидамлилигини баҳолашнинг йўллари қандай? 6. Селекция фанининг ютуқлари қандай? 7. Адабиётлар :1 , 2 ,4,5,8.

Қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлигини оширишда, уларнинг касалликларга нисбатан чидамлилигини таъминлашда агротехник тадбирлар билан бирга селекция фани ютуқларидан фойдаланиш муҳим иқтисодий самара беради. Селекция йўли билан яратилган навлардаги хусусиятлар ўсимликнинг генетик механизми билан боғланган бўлиб, наслдан-наслга ўтиб боради. Шунинг учун чатиштириш усулларини тўғри танлаш муҳим назарий аҳамиятга эгадир. Чидамли навларни етиштириш учун ялпи танлаш, гибридлаш ва якка мутагенез усулларидан фойдаланилади. Ялпи танлаш чидамли навларни яратишда кенг қўлланиладиган усулдир.Бунда ўсимликнинг касаллик ва ҳашоратларга нисбатан чидамлилик хусусиятини якка тартибда танланилади. Маълум навдаги ўсимликларнинг гетерозигота популяциялар ҳар хил бўлади. Бир хил шароитли инфекцион фонда ўсаётган ўсимликлар ичида айрим ўсимликлар чидамлиликни намоён қилса, айримлари эса нисбатан чидамсизликни намоён қилади. Энг чидамли хусусиятларни намоён қилган ўсимликларни танлаб олиб турли касалликларга чидамли навлар келтириб чиқазилган. Масалан кунгабоқарнинг зарпечак ва қоракуяга, зиғир ўсимлигининг фузариозга чидамли навлари яратилган. Ялпи танлаш усули ҳар йили янгидан танлов олиб боришни талаб қилади. Чатиштириш (гибридлаш) усули - ўсимликларни тур ичида, турлараро ва оилалараро чатиштирилади. Чатиштириш жараёнида чидамлилик хўжалик аҳамиятига эга хусусиятларни бир навда намоён қилишга тўғри келади, яъни ҳосилдорлик, маҳсулот сифати, касалликка чидамлилик хусусияти назарда тутилади. Маданий ўсимликлар орасида чидамли навларни учратиш қийин, лекин ёввоий турдаги ўсимликларда чидамлилик ёрқин ифодаланган. Масалан ёввоий ғўзада вилтга чидамлилик хусусияти, бегона ўтларда хашоратларга чидамлилик ёрқин ифодаланган. Табиий генофонда учрайдиган ўсимликларнинг бундай хусусиятларидан маданий ўсимликларнинг фойдали хусусиятларини умумлаштириш учун уларни

чатиштириб янги навлар яратиш мақсадга мувофиқдир. Бу хусусиятлардан фойдаланиб ғўзанинг вилтга чидамли навлари яратилган. Cунъий мутагенез усули - чидамли навлар яратишда янги йуналиш ҳисобланади. Бунда радиактив нурланиш, нейтронлар, кимёвий моддалар ва физик-кимёвий факторлар таъсиридан фойдаланилади. Бу факторлар таъсирида табиатда йўқ мутацияларни олиш имконини беради. Масалан қоракуя касаллиги чидамли буғдой навлари гамма нурлар таъсирида ҳосил қилинган. Турлараро ва оилалараро фарқ қиладиган ўсимликларни чатиштириш жараёнида гулларнинг гуллаш давридаги тафовут ёки гул тузилишидаги тафовутлар мавжудлиги учун улар чатишмай қолади, уруғ ҳосил қилмайди ва стерил қолади. Вегетатив усулда кўпайувчи ўсимликлардан картошка, узум, мевали ва резавор ўсимликлари вегетатив кўпайиш хусусиятига эга бўлганлигидан уларда кўпайиш тўхтамайди. Бундай ўсимликларда узоқ формаларини чатиштириш аҳамиятга эга. Лекин уруғ учун ўстирилган ўсимликларда авлодларнинг чатиштириш жараёнида кам уруғ ҳосил қилиш хусусиятининг ҳосил бўлиши ечимини топиш лозим бўлган масала ҳисобланади. Махсус кимёвий усулларни қўллаш натижада хромосомалар сонини ортириш усули ишлаб чиқилган. Масалан Колхицин моддаси таъсирида хромосомалар сони 2 марта ортирилади, лекин ҳужайра бўлиниши сақланиб қолади. Натижада полиплод хромосомага эга бўлган ҳужайралар ҳосил бўлади. Сунъий ҳосил қилинган полиплоидда турларнинг чатишмаслик хусусиятини йўқотади. Масалан картошканинг ёввоий тури Sоllanum bulbacastanum 2n-24 хромосомага, маданий тури Sоllanium tuberasum 2n - 48 хромосомага эга бўлганлигидан улар бир-бири билан чатишмайди. Ёввойи картошка ўсимлиги фитофтора касаллигига юксак чидамлилик хусусиятини намоён қилади. Ундаги хромосомасини икки баробор ортириб касалликка чидамли навлар ҳосил қилинган. Лекин бундай тадқиқот ишларида чатиштириш жараёнида фойдали хусусиятлари билан бирга, ёввойи нав учун

хос бўлган кам ҳосил бериш, маҳсулот сифатининг ёмонлашуви ҳам кузатилади. Бундай ёмон кўрсаткичларни йўқотиш учун яратилган янги навни маданий навлар билан қайта чатиштирилади. Селекция давомида ёмон хислатлар мунтазам йўқотилиб борилади. Янги нав яратишда мураккаб чатиштириш усулидан ҳам фойдаланилади. Бу усулда чатиштиришда фойдаланилган навлар ареали кенгайтирилиб, ўсимликларнинг комплекс хусусиятларидан фойдаланиш назарда тутилади. Касалликларга чидамли навларни яратиш жараёнида ҳосил бўлган гибридларнинг кейинги авлодларида ўсимликларнинг ҳашорат ва касаллик қўзғатувчиси билан муносабатда бўлишида ҳосил бўладиган белгилар миқдорига боғлиқдир. Селекция ишларида навларнинг касаллик ва ҳашоратларга чидамлилиги нав синаш участкаларидаги табиий зарарланган жайларда олиб борилади. Лекин табиийй шароитларда касаллик қўзғатувчилар ва ҳашоратлар зарари бир хил миқдорда ўсимликка таъсир кўрсатмайди. Шунинг учун, навларнинг чидамлилик даражасини текшириш ишлари махсус ҳосил қилинган инфекцион фонларда ёки провокацион фонларда ўтказилиши мақсадга мувофиқдир. Лаборатория шароитида қўлланиладиган экспресс методларда ўсимликлар учун хос бўлган айрим белгиларни чанг қоракуя касаллиги билан зарарланишини аниқлаш учун споранинг уруғчи тумшуқчасида ўсиш тезлиги ва уруғнинг зарарланиш даражаси аниқланади. Лабаротория методидан фойдаланиш асосида патогеннинг ўсимлик ичига кириб келиш механизмини ва патогеннинг тарқалиш тезлигини ўз вақтида аниқлаш имконини беради. Ўсимликларнинг касалликларга чидамли навларини яратишда ва уларнинг чидамлилигини синаб кўришда инфекцион фон ва инфекция миқдори асосий роль ўйнайди. Инфекцион фон - ўсимликни зарарлаш имконига эга бўлган касаллик қўзғатувчиларнинг тупроқда мавжудлиги ва уларнинг ўсимликни зарарлай олиш хусусиятига айтилади. Инфекция миқдори деб - касаллик қўзғатувчиларининг (бактерия ҳужайраси, замбуруғ

спораси, вирус доначалари) ўсимлик юзасига таъсир этувчи миқдорига айтилади. Инфекцион фонлар ҳосил қилинишига қараб икки гуруҳга бўлинади: табиий ва суний инфекцион фонлар. Табиий инфекцион фонларни ҳосил қилиш учун тупроқда бир хил шароитда узоқ муддат давомида бир хил ўсимликларни мунтазам этиштириш натижасида ҳосил қилинади. Бундай фонлар Республикада пахта якка хокимлиги вақтида тупроқда Fusarium, Verticillium замбуруғларининг кўп миқдордаги инфекцион фонларини ҳосил бўлишига олиб келди. Суний инфекцион фонлар ҳосил қилиш учун касаллик қўзғатувчиси лаборатория шароитида алоҳида ўстирилиб, кейин ўсимликка ёки тупроққа солинади. ғўзанинг вилтга чидамлилигини текшириш учун суний фон ҳосил қилиш Н. Соловев (1950) усули асосида ҳосил қилинади. Бунинг учун Vertisillium, Fusarium замбуруғлари турлари алоҳида стерелизация қилинган сулида ўстирилиб бир га ерга 400 кг миқдорда солинади. Бундай ҳосил қилинган инфекцион фонларга биринчи йил касалликка чидамсиз навлар экилиб синаб кўрилади. Келгуси йилдан бошлаб янги навлар синаб кўрилади. Тупроқдаги экологик ҳолатни ўзгартириш асосида намлигини, тупроқ структурасини, экиш муддатларини ўзгартириш асосида ўсимликни синаш учун провокацион фонлар ҳосил қилинади. Инфекция миқдори - касаллик келтириб чиқарувчисини ўсимликка таъсир этишга қодир бўлган касаллик қўзғатувчилари спора миқдори тушинилади. Улар миқдорига қараб минимал, максимал, оптимал бўлиши мумкин. Буғдойнинг қаттиқ қора куя касаллигини келиб чиқишини синаш учун 1 кг буғдой уруғига 1-10 г қора куя замбуруғи хламидоспораларидан фойдаланилади. Касалликни келиб чиқиши, тарқалиши ва зарарини ортиб боришида касаллик қўзғатувчиларнинг манбалари асосий роль ўйнайди. Инфекцияни бирламчи манбаи деганда унинг қаердан келиб чиқиши назарда тутилади.

Бирламчи инфекция тупроқда, уруғда, омборхоналарда, ҳавода, меҳнат қуролларида бўлиши мумкин. Иккиламчи инфекция дейилганда, касаллик ўсимликда тарқалиб, уни зарарлаб қайтадан споралар ҳосил қилиш хусусияти назарда тутилади. Илмий ишлар олиб боришда инфекция манбалари табиий ва сунъий усулда ҳосил қилинади. Инфекцион фон деганда касаллик қўзғатувчиси сақланадиган, ўсимликни зарарлайдиган манбанинг мавжудлиги назарда тутилади.Инфекцион фон табиий ва сунъий бўлиши мумкин. Табиий инфекцион фон тупроқда бир жойда узоқ муддат давомида бир хил ўсимликни узлуксиз ўстириш натижасида ҳосил бўлган инфекция манбаига айтилади. Масалан, Fus à rium , Verticillium - вилт касаллиги тўпланган далалар. Илмий кузатишларда зарур касалликлар маълум шароитда қўзғатувчисини тупроқга тўплаш асосида ҳосил қилинади. Бунинг учун замбуруғ соф культураси ўстирилиб кейин тупроқга солинади. Ўсимликни сунъий усулда зарарлаш усуллари. 1. Тупроқ орқали зарарлаш. 2. Уруғни зарарлаш. 3. Баргни зарарлаш. 4. Гулни зарарлаш. Ўсимликларнинг чидамлилигини баҳолашда ўзига хос талабларга амал қилишга тўғри келади. Дала шароитида кўпгина касалликларни келиб чиқиши, зарари ҳар хил бўлганлигидан уларни турли баҳолаш мумкин эмас. Шунинг учун касалликнинг зарарини кўрсатиш учун баргни зарарланиш усулидан фойдаланилади. Бу усулдан фойдаланиб картошканинг фитофтора, буғдойни чириш, занг билан касалланишини аниқлашда фойдаланилади. Бунинг учун, ўсимлик барги 0,00004 % бензимидазол эритмасига солиб, 12 соат ичида 20 0 С ҳароратда зарарланади. Дарахт ўсимликларини Т шаклдаги кесилган жойидан зарарлантирилади. Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилиги патологик жараённинг бориши, ўсимликнинг ҳимояланиш хусусияти билан боғлиқдир. Шунинг учун дастлаб инфекция бор йўқлиги аниқланади.

Абсолют чидамлили навларда касаллик намоён бўлмайди. Чидамсиз навларда касаллик белгилари ички ва ташқи белгилари намоён бўлади. Шунинг учун навларни синашда чидамли ва чидамсиз навларга ажратилади. Яратилган ўсимлик навларининг чидамлилигини баҳолаш табиий шароитда касаллик энг кучли тарқалиши мумкин бўлган жойларда олиб борилади. Лекин табиий шароитда ҳамиша касаллик ёки ҳашоратлар кўпайиш имконига эга бўлавермайди.Табиий шароитда маълум навни зарарловчи рассалар ҳам бўлмаслиги мумкин. Шундай рассалар ҳосил бўлиши ҳам муҳимдир. Шунинг учун навларни синаш ишларини кунгилгидагидек ташкил қилиш учун инфекцион фонлари ташкил қилишни талаб қилади. Шунинг учун ўсимликларни махсус ташкил қилинган фонларда лаборатория методларидан фойдаланиб уларнинг келиб чиқишини прогноз қилиб синаб кўрилади. Лаборатория шароитида ҳосил қилинган фонлар касалликнинг агрессив формаларини танлаб олиш асосида уларнинг келажакда намоён бўлиш механизмини очиш имконини беради. Экин майдонининг 10-15 % чидамли навлар экилади. Навлар яратилиши зарарли химикатлар ишлатмасликка олиб келади. Табиатни муҳофаза қилиш имконини беради. Экинлар ҳосилдорлиги ортади. Одесса - 3 нави занг касаллигига чидамлилиги сабабли ҳосил 3-4 ц, Безостая - 1 8-20 ц ҳосилдорлик ортади. Қанд лавлаги илдиз чиришидан ҳосил кўпайиши 2-3 марта ортади.ғўзанинг Тошкент навлари 2 марта кўп фойда келтирди. Узоқ формаларни чатиштириш асосида - буғдой - буғдойиқ, тритикал, мохорка, кунгабоқар каби ўсимликларнинг Полессия - 70 - септариоз ва қора куяга Краснодарская - 39 - занг, Ильичевка - қўнғир занг қора куяга, илдиз чиришига, Днепетровский 247, маккажўхори навлари, ингичка толали ғўзанинг АШ 25, 5904 - И навлари яратилган.

$Адабиётлар: 1. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислохатларни чуқурлаштириш дастури 1998-2000 йиллар.- Т:«Ўзбёкистон» .- 1998 2. К.В.Попкова . Учение об иммунитете растений .- М:.Колос.-1979. 3. К.В.Попкова, З.П Качалова . Практикум по иммунитету растений.- Москва . Колос.- 1984. 4. М.В.Горленко . Краткий курс иммунитета растений к инфекционным заболеваниям . М: Высшая школа.-1973. 5. Л.В.Метлицкий , О.Л.Озерецковская. Фитоиммунитет. М:, Наука.-1963. 6. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к насекомўм. М:, ИЛ.- 1953 7. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к повреждениям насекомых \ Современные проблемы энтомологии\ М:, ИЛ.-1961. 8. И.Д.Шапиро, Н.А.Вилкова . Устойчивость сельскохозяйственных культур к вредителям. М:, Изд. МСХ СССР, ВНИИ ТЭИСХ.-1975. 9. А.Шералиев. Тутнинг фузариоз касаллиги , Т:,Фан.-1992.$

O'xshashlar

Селекцияда янги нав ва зот яратиш

Ўсимликларнинг касалликларга чидамлилик селекцияси

Ўсимликларнинг касаллик ва ҳашоратларга иммунитети фанининг мақсади ва вазифалари

Ўсимликларнинг кўпайиши

Эволюцион таълимотнинг амалии ва назарий ахамияти