Саноат микробиологияси - Biologiya - Referatlar

Саноат микробиологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.376953125 KB

Ko'chirib olish

Саноат микробиологияси Режа: 1. Глюкозаизомеразанинг кашф этилиши 2. Микробиология саноатининг ривожи

Саноат микробиологияси Умуман, саноат микробиологиясининг ривожланиши фақат кўп тоннали қимматли озиқа ишлаб чиқаришни эмас, балки турли хилдаги физиологик фаол моддалар ишлаб чиқариш имкониятини беради. Микробиология саноати имкониятлари беқиёс. Уларнинг яна бир тармоғи ўсимлик қолдиқларидан (шох-шабба, ғўзапоя, маккажўхори пояси, сомон ва ҳ.к.) шакар ва унинг ўрнини босувчи маҳсулотлар ишлаб чиқаришдир. Олимларнинг тажриба-саноат синовлари ва ҳисобларининг кўрсатишича, бир тонна қуруқ ёғочдан 450-500 килограммга етказиб шакар ёки бир кубометр зичланган ёғоч қипиғи, дарахт парчалари ва ўтинидан эса 180-200 килограммгача шакар олиш мумкин. Олинган тоза шакар моддаси микробиология саноати учун оқсил моддалари, ачитқилар, витаминлар, спирт ва бир қатор моддалар ва маҳсулотлар ишлаб чиқаришга яроқли бўлади. Худди шу йўл билан глюкоза ишлаб чиқариш мумкин. Бунинг учун ўсимликнинг целлюлоза сақловчи қолдиқлари кимёвий ёки ферментатив ишлов берилади ва натижада 55 фоиз глюкоза ва 45 фоиз фруктозадан иборат аралашма олиш мумкин. Бундай аралашма ширинлиги бўйича биз одатланган сахарозага тенглашиб саноат йўли билан олинадиган лавлаги шакари ўрнини алмаштириши мумкин. Агар сахарозанинг ширинлик даражаси бирлик сифатида олинса, у ҳолда глюкоза ширинлиги - 0,7 ва фруктозаники – 1,2-1,3 га тенг. Глюкозаизомеразанинг кашф этилиши Глюкозаизомеразанинг кашф этилиши ва унинг кенг қўлланиши шакарли моддалар ишлаб чиқариш йўлида катта бурилиш ясади. Иммобилизация қилинган бу фермент ёрдамида АҚШ, Япония, Дания, Финляндия каби бир қатор мамлакатларда қанд лавлагидан эмас, балки анча орзон ва етарли бўлган хомашё маккажўхори донидан миллионлаб тонна шакарли озиқа маҳсулотлари ишлаб чиқарилмоқда.

Матбуот хабарларига қараганда, чорак аср аввал АҚШда 15 минг тонна глюкозоизомераза ферменти ишлаб чиқарилгани ҳолда, 1985 йилда бу ферментга бўлган талаб 65 минг тоннага етган эди. Эндиликда саноат микробиологияси, афтидан, ширин моддалар ишлаб чиқариш соҳасида мутлақо янги саҳифа очмоқда. Ғарбий Африкада иккита ўсимлик - тавмотокок даниелс ва диоскореофилл камминс ўсади, уларнинг меваси ниҳоятда ширинлиги билан кишини ўзига ром этади. Биокимёгарларнинг аниқлашича, уларнинг бу хусусияти монеллин деган оқсил моддасига асосланган экан. Диоскореофилл монеллини шакарқамишдан олинган шакарга нисбатан 1600 марта, тавмотокок монеллини эса 2500 марта ширин экан. Бир вақтнинг ўзида бу оқсиллар калорияси жуда паст бўлиб, семиришга мойил бўлган кишиларга жуда мос келади. Англия ва бир қатор бошқа мамлакатларда бу тропик ўсимликни Европа шароитида ўстириш йўлида кўп уринишлар бўлди. Бироқ уларни иқлимлаштириш учун (агар у ижобий якун топса) йиллар керак бўлиши аниқ. Бу маҳсулот билан қизиққан фирмалардан бири ген муҳандислиги услуби билан монеллин синтез қилиш қобилиятига эга бўлган микроорганизмларни ажратиш харажатларини ўз зиммасига олди. Англиянинг Кент университети профессори К.Стеси ходимлари билан ҳамкорликда юқоридаги услублар билан шу оқсилнинг шакарга нисбатан минг марта ширинроқ турини синтез қиладиган генни ажратиб олди ва бактерияга (ичак таёқчаси) ўтказди. Бактерия бу маҳсулотни ишлаб чиқара бошлади. Шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, янги микроорганизм одам организми тана ҳароратидан юқори ҳароратда ўсиб кўпайганлиги учун ҳам умуман хавфли эмас. Бундай микроорганизмларни саноат миқёсида кўпайтириш жуда катта самара бериши табиий ҳолдир.

Озиқ-овқат маҳсулотларини саноат асосида ишлаб чиқариш хусусида сўз юритилар экан, кимёгарлар ёки микробиологлар бизни ҳар хил таблеткалар билан боқишга ҳаракат қилмоқдалар шекилли, деган табиий савол туғилади. Академик А.Н.Несмеянов ва кимё фанлари доктори В.М.Беликов бунга шундай деб жавоб беришади, кундалик 100 грамм қуритилган оқсил, 450 грамм углевод ва 100 грамм ёғ порциясини таблетка қилиб ўраб бўлмайди... Олимлар одатдагидан мазалироқ, турлича ва иштаҳа билан истеъмол қилиниши лозим бўлган барча нарсаларни озиқага айлантиришни ўз вазифалари деб ҳисоблашади. АҚШ ва бошқа бир қатор мамлакатларда таркибий асоси гўшт бўлмаган, бироқ гўштга ўхшаган маҳсулотларни конвеер усулида оммавий равишда ишлаб чиқариш усули аллақачон йўлга қўйилган. Оқсил манбаи сифатида асосан соя оқсилининг қуюқлаштирилган шакли ишлатилади. Унинг эритмасидан (казеин ва тухум альбумини қўшиб ва қўшмасдан) яхна олинади, уларни махсус йигирув ускуналари ёрдамида матолар учун тайёрланадиган синтетик полимер толали махсус фильёрлар орқали ўтказилади. Тола қатлами ва доналарига сўнгги ишлов бериш натижасида тузилиши ҳайвон, балиқ ва парранда гўштига ўхшаш маҳсулотлар олинади. Кейин унинг ташқи тузилишига пардоз бериб, ҳиди ва таъми белгиланади (колбаса, сосиска, шницел, бифштекс, бекон, гўшт пастаси, паштет ва ҳ.к.). Бу тўғрисида кимё фанлари доктори В.Б.Толстогузов “Сунъий озиқ-овқатлар. Озиқ–овқат маҳсулотлари олишнинг янгича йўллари ва истиқболлари” деб номланган китобида батафсил тўхталган. Матбуот хабарларида қайд этилганидек, 100 хил турдаги сунъий гўшт ҳамда турли сут, крупа, макарон ва қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган саноат технологиялари такомиллашгач, шу услубда АҚШда йилига минглаб тонна озиқ-овқат маҳсулоти ишлаб чиқарилади. Европада 1995 йили қарийб уч миллион тоннадан зиёд сунъий гўштли маҳсулотлар ишлаб чиқарилган. Бироқ “гўштли” ёки бошқа турдаги оқсилли озиқ-овқат гўёки соя, сут, тухум оқсилидан ишлаб чиқаргандек қимматли озиқа оқсили ресурслари кўпайганлигидан далолат бермайди. Ачитқи оқсили биологик

қиммати ва таркибига кўра соя оқсилидан афзал ҳисобланади. Бироқ ачитқи оқсили дастлабки маҳсулотни қайта ишлашнинг ўзгача технологиясини талаб қилади. Бундай технология такомиллашмоқда. Шубҳасиз асталик билан қишлоқ хўжалик маҳсулоти бўлмаган хомашёдан тўла қимматли ҳамда гўшт, сут маҳсулотлари ва қанд лавлагининг ўрнини тўлдирувчи озиқ-овқат маҳсулотларини кенг миқёсда саноат йўли билан ишлаб чиқариш йўлга қўйилади. Гап бу ерда қишлоқ хўжалигининг саноат билан қандайдир рақобати тўғрисида эмас, балки ҳозирги куннинг долзарб муаммоси ҳисобланган аҳолини кундалик илмий асосланган норма бўйича озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабини биргаликда қондириш хусусида бормоқда. Дастлабки натижалар шундан далолат берадики, озиқ-овқат маҳсулотлари ва ўсимлик озиқасини ачитқи ва танқис аминокислоталар билан бойитиш натижасида ўсимлик оқсили самарадорлигини ошириш билан бир вақтда ўсимлик ва ҳайвон оқсили асосида олинадиган озиқа миқдорини тахминан икки мартагача ошириш мумкин. Бундан ташқари, микробиологик синтез йўли билан олинган оқсил ва бошқа озиқ моддалардан сунъий озиқ-овқат маҳсулотлари тайёрлаш учун фойдаланилганда тўла қимматли озиқа ишлаб чиқаришни амалда чекланмаган ҳажмда ташкил қилиш мумкин. Ёшлик даврини узайтириш, кексаликкача бўлган муддатни чўзиш, меҳнат ва ижодий қобилиятни узоқ йиллар сақлаб қолиш муаммолари кўп маънода одамнинг оқилона ва сифатли овқатланиши билан бир қаторда ўз вақтида ҳар хил касалликлардан ўзини ҳимоя қилишига ҳам боғлиқ. Қарилик ва мункиллаб қолиш ўз-ўзидан ўлимга сабаб бўлмайди. Геронтолог профессор В.В.Фролкисанинг таъбири билан айтганда, биронта ҳам ўлим ҳолати одамнинг касаллик жараёнисиз рўй бермайди. Кексайиб бориш жараёни одам ўлими эҳтимолини оширади ва ҳар қандай ҳолатда уни жар ёқасига етаклайди ва касаллик уни итариб юборувчи сабаб бўлади. Аҳолишунос Г.Ц.Урланиснинг фикрича, барча бактериал ва вирусли касалликларни йўқотиш ва кексайиб бориш жараёни устидан назорат қилиш билан биология фани кишилар умрини ўнлаб йилларга чўзиши эҳтимолидан

ҳоли эмас. У бунга фақат 2100 йилларда эришиши мумкин, деб ҳисоблайди. Бошқа олимлар бу масалага бир-мунча кўтаринки руҳ билан қарайдилар. Микробиологиянинг сўнгги йилларда молекуляр биология ва генетика билан мустаҳкам ҳамкорликда қўлга киритган муваффақиятлари бу ўзгаришларнинг эртароқ рўй беришига имкон беради. Фикримизнинг далили бир гуруҳ инглиз олимлари томонидан одам геноми таркибини ўқиб чиқилишидир. Бу одам умрини истаганча чўзиш имкониятларини кенгайтиради, албатта. Аммо шу керакми, ўзи? Микробиология саноатининг ривожи Микробиология саноатининг ривожи бугунги кунда ўта хавфли ҳисобланадиган бир қатор касалликлар олдини олиш ва уларни даволашнинг самарали янгича қудратли манбаига айланмоқда. Бунга бир неча мисол келтирамиз. Одамлар орасида кенг тарқалган юқумли касалликлардан бири гриппдир. Грипп эпидемияси ва ҳатто пандемияси (яъни бир ёки бир қанча худудларда аҳолини оммавий равишда қамраб олувчи эпидемия) бир-икки йилда такрорланиб туради. У кишилар соғлиги ва иқтисодиётга катта зарар етказади. 1918-1921 йиллари грипп пандемияси (ўша пайтда уни испанка деб аталган) натижасида юзлаб миллион кишилар касалланиб, жумладан йигирма миллиондан ортиқ киши ҳалок бўлган. 1957 йил мартда грипп пандемияси Хитойда пайдо бўлди ва апрелда қўшни ҳудудларга ҳам тарқалди. Натижада мамлакатимизда ҳам бир неча минг киши касалланган эди. Патоген (касаллик қўзғатувчи) бактерияларга таъсир қилувчи кимёвий воситалар ва антибиотиклар вирусларга таъсир қилмайди. Олимлар яратган вакциналар кўпинча, кутилган натижани беравермайди. Бундан ташқари бир типдаги грипп вирусига қарши яратилган вакцина бошқасига таъсир қилмайди ёки кам таъсир қилади. Ўз вақтида Собиқ иттифоқда «Главмикробиопром» олимлари томонидан яратилган грипп вирусига қарши ўта таъсирчан вакцина мана бир неча ўн йиллар мобайнида муваффақият билан ишлатиб келинмоқда.

Бу вакцинани ҳанузгача мамлакатимизга четдан олиб келиниши масаласининг долзарблигини ҳисобга олиб, вакцина ишлаб чиқариш технологиясини йўлга қўйиш лозим. Ҳар йилги грипп турлича бўлишини эътибордан четлатмаган ҳолда, аввало грипп қўзғатувчисини ажратиб олиш ва унинг асосида препарат тайёрлаш мақсадга мувофиқ бўлади. Гриппнинг олдини олишнинг самарали йўлларидан бири - олий сифатли концентрлашган интерферонни оммавий равишда ишлаб чиқаришни ўзлаштиришдир. Илгари интерферон донор қонидан олинар ва анча қимматга тушарди. Ҳозирги даврда интерферон ишлаб чиқариш учун жавобгар генни бактерияларга ўтказиш орқали бактериал интерферон ишлаб чиқарилди ва бир қатор давлатларда муваффақиятли амалга оширилмоқда. Илмий журналларнинг хабар беришича, олимлар интерферон синтез қилувчи одам генини ачитқи ҳужайраси хромасомаларига киритишга муваффақ бўлдилар ва бу микроб ҳужайраси интерферон ишлаб чиқара бошлади. Интерферонга бўлган талаб ортиб, уни қўллашнинг янги йўналишлари аниқланмоқда. Хусусан, хавфли ўсимталарни даволашда ҳам умидли натижалар олинмоқда. Профессор Г.Д.Засухина раҳбарлигида мутахассислар интерфероннинг организм ҳужайрасининг ўзгаришига олиб келувчи айрим кучли мутаген моддалар ҳамда хавфли ўсимталарни вужудга келтирувчи канцероген моддалардан ҳимоя қилиш қобилиятини аниқладилар. Ҳозирги пайтда чорва молларининг қутуриши ва бошқа бир қатор вирусли касалликларга қарши вакциналар ишлаб чиқариш технологиялари ҳам яратилган ва амалда ишлатилмоқда. Ген муҳандислиги усуллари билан бактериялар ёрдамида жигарнинг оғир вирусли касаллиги - В гепатитига қарши вакцина ишлаб чиқариш рўёбга чиқди. Эслатиб ўтиш жоизки, мамлакатимизда профессор Ш.А.Азимова раҳбарлигида яратилаётган технология ҳам яқин келажакда ишлаб чиқаришга тадбиқ қилинади. Шунингдек, вируснинг нуклеин кислоталарга

мос бўлган (специфик) нуклеаза ферменти топилди ва у вирусга қарши курашда қўл келмоқда. Жумладан микроб ферментларини тиббиётда қўллаш бўйича бир қатор ибратли ишлар қилинмоқда. Юқорида таъкидлаб ўтилганидан ташқари, оқсилни парчаловчи протеаза ферменти асосида яраларни даволаш учун янги доривор фермент препарати - протеазим (профезил) ишлаб чиқарилади. Аслида бу олинган ферментнинг аминоэтилцеллюлозага иммобилизация қилинган (мустаҳкамланган) кўринишидир. Хорижий илмий матбуот микроб ферментларни бир қатор касалликлар, жумладан ракни даволаш учун ҳам қўллашнинг баъзи имкониятлари тўғрисидаги хабарларни эълон қилди. 1982 йилда бир гуруҳ олимлар - Е.И.Чазов, В.Н.Смирнов, В.П.Торчилин, К.Мартинек ва И.В.Березин юрак-қон томири касалликларини даволаш учун иммобилизация қилинган ферментлардан фойдаланишнинг назарий, амалий ва клиник асосларини ишлаб чиққанликлари учун Давлат мукофотига сазовор бўлдилар. Улар - кардиологлар, кимёгарлар ва биологлар - дунёда биринчи бўлиб иммобилизация қилинган бактериал ферментли препаратлар ишлаб чиқариш ва уларни муваффақият билан қўллашнинг оригинал технологиясини ишлаб чиқдилар. Бу препаратлар қонга киритилганда томирларда қоннинг ивиб қолиши хавфининг олди олинади. Стрептодеказа препарати инфарктнинг оғир шакли билан оғриган беморлар аҳволини яхшилайди, унинг ривожланиши сусаяди. Кўзнинг шикастланишида ва операциядан кейинги мураккаб ҳолатларда стрептодеказа препарати кўз олмачасида тўпланадиган қонни эритиб юборади. Микроб индустрияси инсон саломатлиги йўлида хизмат кўрсатувчи даволаш воситаларининг илгари кўз кўриб, қулоқ эшитмаган қудратли ва мақсадли ишлаб чиқарувчисига айланмоқда. Ҳозирги замон фармакологияси муҳим ҳаётий жараёнларни бошқариш ва фаоллаштириш учун кўплаб дори-дармонлар ишлаб чиқармоқда. Микробиология саноати эса бу дори-дармонларни витаминлар, ферментлар

билан, ҳозирга келиб эса ген муҳандислиги ютуқлари асосида яратилган турли гормонлар (ўстириш гормонлари ва бошқалар) билан тўлдирмоқда. Микроорганизмларнинг ҳайратланарли хусусиятларидан бири – уларнинг инсон мияси олигопептидларини (ёки нейропептидларини), яъни унча катта бўлмаган миқдордаги аминокислоталардан иборат молекулаларни синтез қилиш имкониятларидир. Олигопептидлар нерв толаларидан ажраладиган ҳужайралараро ва тўқималараро сигнализатор ролидаги ҳужайралар фаоллигини бошқариб турадиган физиологик фаол моддалар бўлиб, уларнинг дастлабки 50дан ортиқроғининг бирламчи тузилиши ўрганилган ва аниқланган. Сўнгги йилларда эслаб қолиш ва хотирада узоқ сақлаш, оғриқ ҳиссини йўқотувчи олигопептидлар – анальгетиклар (анальгинни эслаб кўринг!) ҳамда тушни бошқарувчи олигопептидлар батафсил ўрганилди. Одам олий асаб фаолиятига таъсир кўрсатувчи нейропептидларнинг бундай табиий препаратлари тиббиёт ходимлари ихтиёрига берилса, улар касалликлар олдини олиш ва даволашнинг қудратли қуролини олганликларини тасавур қилиш мумкин. Ахир нейротоксинлар инсон организмига бегона бўлган модда эмас, балки ниҳоятда майин ва мураккаб тузилган одам мияси ҳаёт фаолиятининг маҳсулидир. Яқин келажакда биз дорихонадан микробиология услубида тайёрланган ақлни пешлайдиган, тезда эслаш ва керакли фактлар, қоидалару рақамларни хотирада узоқ сақлаб қолиш, оғриқни қолдириш (айтайлик, туғиш вақтида), мияга зарарли таъсир кўрсатмай туриб киши чарчаганда уни ширин уйқуга кетказиш имконини берадиган препаратларни харид қилиш имкониятларига эга бўламиз. Бу эса бошланиши, холос. Фан миянинг бошқа олигопептидлари функциясини аниқлаши билан ген муҳандислиги ва микробиология саноати мутахассислари одам организмининг бу бошқарув маркази фаолиятини яхшилайдиган янгидан-янги препаратлар ишлаб чиқаришни ташкил қилиши аниқ.

Биотехнология, микроб синтези ва ферментатив жараёнлар маҳсулотлари фақат қишлоқ хўжалиги ёки тиббиёт учунгина кутилмаган кўплаб янгиликлар олиб келган эмас. Бу маҳсулотлар ҳатто металлургия ва энергетика тармоқларида ҳам кенг қўлланиш имкониятлари кўзга ташланмоқда. Масалан, ер ости фойдали қазилма бойликларини қазиб олиш ва фойдаланишдан бошлайлик. Энг аввало, айрим бактериялар ажратадиган полисахаридлар асосида нефть ва газ қудуқларини кавлашни осонлаштирувчи мойлаш материаллари яратиш мумкин. Бир гуруҳ бошқа микроб полисахаридлари қудуққа солиб аралаштирилса, интенсив газ миқдорининг ортиши ҳисобига босим ҳам ошади ва оқибат натижада нефтнинг чиқиш ҳажми ва жадаллиги баланд бўлади. Микроб полисахаридлари тузилиши ва физик-кимёвий хоссаларига кўра, ўсимлик ва ҳайвон полисахаридларидан бирмунча фарқ қилади, ҳатто ўта ноёб хусусиятларга эга. Масалан, уларнинг айримлари ажойиб эмульгатор, ёпишқоқ эритмалар учун стабилизаторлар, қуюқлаштирувчи, тўлдирувчи сифатида ишлатилиши мумкин. Ачитқидан углеводородлар экстракцияси мобайнида ажралиб чиқадиган микроб ёғлари флотация усули билан фойдали қазилмаларни бойитишда яхши реагент сифатида кенг миқёсда ишлатиб келинмоқда. Табиий бойликлардан тежамкорлик билан комплекс фойдаланиш зарурлигини англаб етган бўлсакда, бари бир исрофгарчиликка йўл қўйилади. Бунга уларни қазиб олиш ва қайта ишлашда эскирган технологиялардан фойдаланиш ҳам сабабдир. Масалан, баъзи тоғ-кон металлургия комбинатларида мис рудасининг бешдан бир, айрим қатламларида эса ҳатто учдан бир қисми ер остида қолиб кетмоқда. Бошқа рангли металлар олишда ҳам шундай аҳвол. Қолаверса қолдиқлар таркибида яна минглаб тонна рангли ва нодир металлар мавжуд. Ахир махсус танланган микроорганизмлар суспензиялари ёрдамида олтин, мис, уран, кобальт ва

бошқа металлар эрувчанлигини оширган ҳолда яна кўплаб қўшимча компонентлар ажратиб олиш мумкин-ку! «Металлург микроблар» касб-кори турли-тумандир. Шундай қилиб, бактериялар ёрдамида қўрғошин-мис-маргимуш концентратидан маргимушни ажратиб олиш, мис-рух ва бошқа айрим концентратлардан олтин, уран, кумуш, мис каби элементларни ажратиб олиш технологиялари ишлаб чиқилган. Ривожланган мамлакатларда рангли ва нодир металларни рудаси камбағал бўлган конлардан ажратиб олишда микробиология услубларидан самарали фойдаланилаёган бир вақтда, бизда бунга фақатгина ҳайриҳоҳлик билан қаралмоқда, холос. Микробиология саноати маҳсулотлари қора металлургия, машинасозлик ва станоксозлик учун жуда фойдалидир. Микроб ёғи ҳосилалари - монокарбон ёғ кислоталари - юпқа пўлат листлари тайёрлайдиган прокат станлари валлари учун аъло даражадаги мойлаш материали ҳисобланса, микроорганизмлар фосфолипидлари коррозияга қарши қўлланадиган восита бўлиб хизмат қилади. Кимё саноати микроблар индустриясининг опасидир. Бу гапларда чуқур маъно бор. Бу тармоқлар ўртасидаги боғлиқлик кўплаб технологик жараёнларнинг ўзаро узвийлиги билан белгиланса керак. Эҳтимол, кимёгарлар учун қизиқиш туғдирмаган биронта микроб синтезини топиш қийин. Масалан, асосий маҳсулот – оқсилни олайлик. Ачитқи ёки бактериал оқсилни кимёвий синтез маҳсулотларига киритилганда улар сифатининг тубдан ўзгариши кузатилди. Шундай қилиб, оқсил билан бойитилган синтетик каучук табиий хоссаларга эга бўлса, синтетик тола табиий жунга яқин хусусиятларга эга бўлади. Кимёгарлар микроб полисахаридлари асосида биологик эриб кетадиган плёнка ишлаб чиқдилар, микроб ёғи асосида эса - лакларнинг янги барқарор турлари яратилди. Органик кимёда микроорганизмлар ва улар ферментларидан кенг фойдаланиш мумкинлиги аллақачон ўз исботини топган. Шу йўл билан

хоссалари аввалдан белгиланган биологик фаол моддалар синтез қилиш амалга оширилади. Жумладан, тиббиёт эҳтиёжлари учун ментол олиш муаммоси. Кимёвий синтез жараёнида ментолнинг иккита D - ва L - формаси тенг нисбатда (50:50) ҳосил бўлади, аслида эса тиббиётда L –формасига эҳтиёж бор. Уларни бир-биридан ажратиш учун микроорганизмлардан олинадиган липаза ферменти ишлатилади. Ментол ва валериан кислотаси аралашмасига липаза солиб аралаштирилганда L –ментолнинг валериан кислотали эфири ҳосил бўлади ва D –ментол ўзгаришсиз қолади, қолаверса D –ментол сувда эримайди. Шу тарзда уларни ажратиб олиш қулайдир. Микроорганизм ҳужайралари улар органеллалари ёки ферментлари иммобилизацияланган, яъни сунъий полимерга, сопол ёки биронта буюмга мустаҳкам «боғланган» ҳолатда турли органик бирикмалар трансформацияси учун жуда катта истиқболлар очади. Иммобилизация қилинган ҳужайра, органелла ёки фермент реакция муҳитида бўлишидан қатъий назар, реакция пировард маҳсулоти билан аралашмайди ва у билан бирга ювилиб кетмайди. Унинг реакцион фаоллиги узоқ вақт, ҳатто ойлаб сақланиб туради. Шу туфайли ферментация жараёнлари маҳсулдорлиги бир неча баробар ошиб боради. Кўҳна Самарқанд, Бухоро, Хива ва Шаҳрисабз шаҳарлари архитектураси кишини лол қолдиради. Эҳтимол, саройлар, қалъалар қурилишида тухум оқсили (ёки бошқа табиий оқсил) ишлатилган бўлса ажаб эмас. Бундай фикрлар беихтиёр қурилишда микроб оқсилидан фойдаланишнинг истиқболлари томон чорлайди. Сабаби бетонга микроб оқсилини қўшилиши унга янгича жуда муҳим қимматли сифат бахш этади. Микроорганизмлар иштирокида синтезланадиган моддалар ва бирикмалар ранг-барангдир. Шу билан бир вақтда табиатда бактериялар, замбуруғлар ва сувўтлар таъсирида парчаланмайдиган ва ўзгармайдиган биронта моддани топиш мушкул. Шунинг учун ҳам атроф-муҳитни ҳимоя қилишда, саноат оқава сувлари ва чиқиндиларини зарарсизлантириш ҳамда бир вақтнинг ўзида улардаги қимматбаҳо моддаларни ажратиб олиш

жараёнларида микробиология услубларидан фойдаланиш кўп афзалликларга эга. Бундай хулоса чиқиндисиз технологик жараёнларни яратишни назарда тутади. Энергетика муаммоларини ҳал қилишда ҳам микробиология услубларидан фойдаланиш бугунги кунда улкан аҳамият касб этмоқда. Дастлабки босқичда анъанавий ферментация усулларидан фойдаланиб, юқори калорияли ёқилғилар, жумладан этанол, метан, водород ва ҳ.к. олиш муаммолари турибди. Бунинг учун таркибида целлюлоза ва крахмал сақлаган ёғоч, маккажўхори дони, сўтаси ва пояси, ғўзапоя ва бошқа қишлоқ хўжалик хомашёлари ҳамда гўнг ва шу каби чиқиндилардан кенг фойдаланиш йўлга қўйилган. Иккинчи босқичда эса қуёш энергиясини микробиологик катализ тизими орқали трансформация қилиш технологиясига ўтишни кенг кўламда амалда жорий қилиш лозим. Бразилия ва бошқа бир қатор мамлакатларда автомобиль ёқилғиси сифатида газохол деб номланадиган аралашмадан кенг фойдаланилади. Бу аралашма асосан маккажўхори дони крахмалидан олинган 10-20 фоиз этил спирти ва бензиндан иборат бўлиб, оддий бензинга нисбатан ҳам арзон, ҳам фаол ва экологик тозароқ. Масалан, АҚШда ўтган асрнинг 80-йиллари бошларида газохол 2500 тадан ортиқ ёқилғи қуйиш шахобчасида сотилган. 1990 йилда бу мақсадда этанол ишлаб чиқариш 42 миллиард литрга етган ва унинг 26 миллиард литри маккажўхоридан олинган. Шунинг учун тез ўсиб, қисқа вақтда етарли биомасса ҳосил қиладиган ўсимликлар плантацияларини кенгайтириш ҳам муҳим бўлиб боради. Ҳисобларга қараганда, органик моддаларни микробиологик йўл билан метанга айлантирилиши катта фойда келтириши мумкин. Бу фикрнинг исботи сифатида қуйидаги мисолни келтирамиз. Спиртли ачитиш жараёни кўпи билан 20 фоиз энергия бериши мумкин. Кўп компонентли микроблар системаси бўлган метан тенк аппаратларда эса парчаланадиган глюкозанинг 83 фоизгача энергияси сақланиб қолади. Дунёнинг кўпгина илмий марказларида микроорганизмлар органеллалари ёки ферментларининг иммобилизациялашган формалари ёрдамида қуёш

энергиясидан фойдаланиб, сувдан водород олиш ва шу водород асосида биологик ёқилғи элементларидан электр энергияси олиш имкониятлари устида ишлар олиб борилмоқда. Бу тўла маънода микробиологик, биотехнологик қуёш энергияси ва шу билан бирга машинасиз энергетика деганидир. Унинг катта энергетикадаги салмоғи қандайлигини аниқ айтиш мумкин бўлмасада, фермент электр станциялари имкониятлари хусусида кимё фанлари доктори С.Д.Варфоломеев шундай деб ёзади; «Бундай энергия ҳосил қилувчилар умумий қуввати бир литрга 100 киловаттни ташкил этади. Бу жуда катта миқдор, агар бу миқдорнинг атиги бир фоизига эришсак ҳам энергия ҳосил бўлиши ва ишлаб чиқарилиши назарияси ва амалиёти тараққиётига салмоқли ҳисса қўшган бўлардик». Хусусан қўшимча қилиш лозимки, ҳозирги кунда биологик ёқилғи элементларининг лаборатория моделлари ишлаб турибди. Микробиологик конверторлар назаримизда космик кемалар, хусусан узоқ давом этадиган сайёралараро парвозлар учун ҳаётий жараёнларни таъминловчи тубан тизимларнинг муҳим бўғинига айланиб қоладилар. Олимлар фикрларига қараганда, космосда тубан сувўтлари, бактериялар ва замбуруғларнинг бундай тизими одам (ёки ҳайвон) ажратадиган карбонат ангидрид ва органик чиқиндиларни оқсил-витамин–углеводга айлантириб, экипаж рационининг бир қисмини таъминлаши мумкин бўлади. Булардан ташқари, бундай микроб ассоциациялари кема бортида ўстириладиган ўсимликлар билан ҳамкорликда фазогирлар нафас олишлари учун зарур миқдорда кислород билан таъминлаб туришлари ҳам мумкин бўлади. Шунингдек, биологик ёқилғи элементлари ҳам қуёш батареяларига қўшимча равишда космик кеманинг турли агрегатлари фаолиятини таъминловчи энергия манбаи сифатида фойдали бўлишлари ҳам мумкин. Микробиология саноати ўз тараққиёти жараёнида қишлоқ хўжалиги, озиқ-овқат саноати ва бир қатор оғир саноат тармоқлари техник тараққиётига катта таъсир кўрсатмоқда. Эндиликда генетиклар ДНК молекуласини рекомбинация қилиш техникаси, микроорганизмларнинг хусусиятлари

аввалдан белгиланган янги штаммларини олиш усулларини ўзлаштириб олдилар. Микробиология саноати шундай уфқларни очмоқдаки, уларни кечагина фараз ҳам қилиш мумкин эмас эди. Ҳаётнинг ўзи микробиология саноатида биотехнологияни иқтисодиётнинг барча соҳаларида жорий этишда етакчи, ҳаракатга келтирувчи куч сифатида илгари суради. Мамлакатимиз ва жаҳон илғор тажрибаларидан келиб чиқиб, биологияда, хусусан, унинг айрим қисмларида рўй бераётган ўзгаришлар бундан далолат беради. Биотехнологиянинг энг аҳамиятли томонларидан бири шундаки, у ўзининг кўп қирралилиги билан бир қатор улкан муаммоларни, масалан анъанавий равишда қўлланиб келинаётган хомашё, энергия, озиқ–овқат маҳсулотлари ресурсларининг чекланганлиги ва ниҳоят атроф-муҳитнинг ифлосланиши билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишнинг янгича йўлларини излаб топиш имконини беради. Фундаментал фанлар ривожи, инсоннинг материя ҳаракатининг янада мураккаб шаклларини англаб етиши янги технологик жараёнлар яратилишига, илмий-техник жараёнларнинг анъанавий бўлмаган йўналишларининг пайдо бўлишига олиб келган ва олиб келаверади. Аллақачон одат бўлиб қолган халқ хўжалигини техник қуроллантиришнинг механизациялаш ва электрлаштириш каби иборалари ўрнини эндиликда умум эътироф этган ибора автоматлаштириш (асосан, электротехника асосида) ва кимёлаштириш эгаллади ва бу табиатда умуман учрамайдиган ва йўқ моддалар – пластмассалар ва бошқа синтетик моддалардан турли қурилмалар ясаш имконини берди. Биология фани ютуқларидан технологияда фойдаланиш фақат қишлоқ хўжалиги ва тиббиётда эмас, балки саноатда илмий-техник тараққиётнинг янги йўналиши – ижтимоий ишлаб чиқаришни биологиялаштиришга айлантиришдан дарак бермоқда. Эволюция каби инсон томонидан бошқариладиган селекциянинг вазифалари, унинг ҳозирги ютуқлари хусусида фикр юритар эканмиз,

келажак фақат қишлоқ хўжалигининг ривожи билангина эмас, балки биологик ишлаб чиқариш саноати, яъни ишлаб чиқаришда ҳаётнинг маданий шаклларидан фойдаланишга ҳам кўп маънода боғлиқ эканлигини эътироф этишимиз лозим. Шу маънода микробиология саноати - саноатни биологик асосга ўтказишда биринчи қалдирғоч, десак хато қилмаган бўламиз. Ижтимойи ишлаб чиқаришни биологиялаштириш экологлар учун ҳам улкан аҳамиятга эга. Чунки мамлакат ижтимоий турмушининг барча жабҳаларида табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва бунда атроф- муҳитга тузатиб бўлмас зарар етказилишининг олдини олиш муаммоси экологларни ҳам ташвишга солаётгани аёндир. Олимларнинг кўп фикрлари (уларни эса истаганча келтириш мумкин) бугунги кунда долзарб бўлмасада, уларни башорат дейиш мумкин. Бироқ яқингача фақат назарий фикр бўлиб ҳисобланган анча гаплар кун сайин ҳаётий ҳақиқатга айланмоқда. Биотехнология ва биологиялаштириш ижтимоий ишлаб чиқаришнинг бошланғич, эндигина ташкил топаётган тараққиёт босқичида турибди. Шунинг учун ҳам бу илмий-техник инқилобни атрофлича тўлиқ ва батафсил таърифлангани йўқ. Унинг ташкил топиш муддати, албатта оз вақт талаб этади. Унинг тараққий этиши муқаррар равишда кўп сармоялар ва руҳий тўсиқларни енгиб ўтиш билан боғлиқдир. Булар ишончсизлик, ҳар-хил гумонлар ҳамда иккиланишларда ўз ифодасини топади. Бироқ ҳаёт керак бўлса, ўз ҳукмини ўтказади. Биология жонли организмлар табиатини ўрганар экан, таниқли кимёгарнинг таъбири билан айтганда, унда мудраб ётган кучга ўз ҳукмини ўтказади, уни абадий қуёшдай уйғотиб, кишилар фаровонлигини оширишнинг улкан имкониятларини кашф этиш орқали ишлаб чиқаришнинг қудратли баҳодирларига айлантиради.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979.

O'xshashlar

Мева ва сабзавотлар микробиологияси

Сабзавотлардан тайёрланадиган махсулотлар микробиологияси

Мевалардан ишлаб чиқарилган махсулотлар микробиологияси

Ем-хашак, сув ва ҳаво микробиологияси

Микробиология предмети, вазифалари ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги