Ем-хашак, сув ва ҳаво микробиологияси - Biologiya - Referatlar

Ем-хашак, сув ва ҳаво микробиологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Е м-хашак, сув ва ҳаво м икробиологияси Режа: 1. Чорвачиликда ишлатиладиган ем-хашаклар. 2. Чорва озиқаларини ачитиш. 3. Саноат усули билан микробли оқсил олиш. 4. Озиқ ачитқилари ишлаб чиқариш.

Чорвачиликни ривожлантиришда ҳайвонларни хилма-хил ем-хашак билан боқишга катта аҳамият берилади. Фойдаланилаётган ҳамма турдаги озиқлар кимёвий таркибига ва молларга бериш учун қай даражада тайёрланишига қараб ўсимлик ва ҳайвон озиқларга бўлинади. Ўсимликлардан тайёрланадиган озиқлар: кўкат озиқ, дағал озиқ, сенаж, ширали озиқ, концентрат озиқ, ва озиқ-овқат чиқин-дилари. Уларнинг сифати, ҳазмланиши ва тўйимлилиги тайёрлаш ва сақлаш вақтидаги микробиологик жараёнларга боғлиқ. Микроорганизмлар нафақат илдизда, унинг барги, танаси, мевасида ҳам бўлади. Уларнинг озиқларни тайёрлаб сақлашда аҳа-мияти катта. Микроорганизмлардан сақлаш учун озиқлар қури-тилади, сенаж ёки силос қилинади. Дағал хашак. Қишлоқ хўжалик ҳайвонлари учун қишки озиқ рационининг асоси ҳисобланади. Дағал хашакка пичан, сомон, чори (тўпон) киради. Пичан қорамол, қўй, эчки ва отлар учун энг қимматли дағал озиқ ҳисобланади. Унинг тўйимлиги ўсимликнинг биологик тарки-бига, ўтларни ўриб-йиғиб олиш муддати, қуритиш ва сақлаш усул-ларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Энг яхши пичан дуккакли ва ғалла-симон ўтларнинг гуллай бошлаган даврида ўрилган кўкатидан тай-ёрланади. Энг қимматлиси беда пичанидир. Оддий пичан табиий ва сунъий ўтлоқзорларда тайёрланади. Сомон-похолни баҳолашда унинг рангига, поясининг майин дағаллиига, ялтироқлигига, ҳар хил ўтлар аралашганлигига ва қан-дай сақланганлигига аҳамият берилади. Чанг босган, салга синув-чан, лой ҳиди келиб турган озиқларни молларга бериш тавсия этилмайди. Тўпон уруғ қобиқлари, барг, дон, бегона ўт уруғлари ва бош-қаларнинг майда-чуйда қисмларидан иборат. Тўйимлилиги жиҳа-тидан ўша ўсимликларнинг сомонидан юқори туради. Уни молларга бериш олдидан

буғланади, намланади, ширали озиқларга аралаштирилади ёки силос бостиришда фойдаланилади. Дағал хашакларни қуритишдан мақсад, ўсимликларнинг ор-тиқча сувини йўқотиб, органик моддаларни тўла сақлашдир. Қу-ритиш натижасида бактериялар ва замбуруғларда алмашинув жара-ёни пасаяди ва улар тез ривожланмайди. Иссиқлик ]20 о С да дан, намлик 17% дан ошса, турли микроорганизмлар яхши ривожлана бошлайди. Замбуруғлар эса намлик 15%, иссиқлик ]10 о С да ҳам яхши ривожланади. Натижада пичандаги озиқ моддалар пар-чаланиб, қора рангли бўлиб қолади. Сенаж - бу консервалаш бўлиб, 50-55% сўлитиб олинган ўт-лардан тайёрланади. Сенаж бостирилган жойга сув ва ҳаво кир-маслиги керак. Сенаж силослашдан кескин фарқ қилади. Силос асосан сут кислотасининг ачиши, қандда органик кислоталарнинг тўпланиши ҳисобига консервация қилинади. Сенаж тайёрлашда эса бундай жараён бўлмайди. У кўп йиллик ўтлардан, асосан бошоқли ва дуккакли ўсимликлардан тайёрланади. Силос чорва молларни қишда, қурғоқчил худудларда эса ёзда ҳам, яъни хужаликда бошқа турдаги ширали озиқлар етишмай қолган пайтда арзон, сершира озиқ билан таъминлаш имконини беради. Силослаш тўғри ташкил қилинганда, ўтлардаги қимматли озиқ моддалар-оқсил, витамин ва бошқалар тўла сақланиб қолади. Озиқларни истеъмол қилиш учун микробиология усули билан тайёрлаш ачитиш дейилади. Ачитқилар озиқларни фақат озиқ моддалар билан бойитмасдан турли витаминлар ва ферментлар билан бойитади. Табиатда ёввойи ачитқилар ўсимлик мева гул-ларида доимо бўлади. Озиқларни ачитиш учун ачитқиларни лабо-раторияда маданийлаштирилган ва сунъий озиқ муҳитларида ўс-тириб, кўпайишига мослаштирилган. Маданийлаштирилган, яъни саноатда қўлланиладиган ачитқиларга пиво, хамирни ачитадиган ва вино ачитқилар киради. Улар бир-биридан ачитиш активлиги билан, спирт ҳосил қилиши билан, крахмални шакарга олиб бо-

риши билан ажралиб туради. Ачитқилар таркибида 48-52% оқсил, 13-16% углеводлар, 2-3% ёғ, 22-40% азотсиз экстрактив моддалар бўлади. Ачитқилар бошқа турли микроорганизмлар сингари ри-вожланиб, кўпайиш учун ўзиги хос моддалар, О 2 ва маълум тем-пературани талаб қилади. Ачитадиган муҳитда чиритувчи, ёғ кис-лотали ва бошқа зарарли микроблар ривожланмаслиги керак. Улар ҳар хил ўсимликдан тайёрланган муҳитда ривожланади. Аммо ачи-тиш протеини кам ва углеводлари кўп ўсимликлардан тайёрланган озиқларда яхши ўтади. Ачитиб тайёрланган озиқларни ҳайвонларга оз-оздан берилади. Озиқ ҳайвонларга синггандан сўнггина рационга қўшиш мумкин. Саноат усули билан микробли оқсил олиш. Оқсилни саноат усули билан ишлаб чиқаришда микроорганизмларнинг аҳамияти катта. Чунки саноат чиқиндиларидан (маккажўхори сўтаси, шелу-ха, арратўпон ва бош.) фойдаланиб, ҳайвонлар учун керакли оқ-силларни ишлаб чиқариш мумкин. Бу усулда оқсил ишлаб чиқа-риш йил фаслларига, об-ҳаво омилларига боғлиқ эмас, буларнинг ўзгариб туриши ишлаб чиқаришга тўсқинлик қилмайди.Бундан ташқари тез ва арзонга тушади. Мисол учун 500 кг тирик вазнли сигир бир суткада 0,5 кг , 500 кг ачитқи микроорганизмлари эса 24 соатда 50 т оқсил ҳосил қилади. Ачитқи қуруқ модданинг 30-50% ини оқсил ташкил қилади. Демак, ачитқининг ўзи юқори даражали оқсил манбаи ҳисобланади. Шунинг учун инсонлар сахаромицет ачитқилардан қадим замондан фойдаланилади. Улар пиво,нон, сутли масаллиқларда бўлади. Шу турдаги ачитқиларни кўпайтириш учун турли истеъмол қилинмайдиган маҳсулотлардан фойдаланиш мумкин. Масалан, ачитқиларни нефть ва тўйинмаган углеводо-родда кўпайтирса бўлади. Бу муҳитларда ачитқилар ривожланиб, биомасса ҳосил қилади. Микроблар озиқ сифатида фақат нефтдан эмас, балки турли газлардан ҳам фойдаланади. Мисол учун 3 т ме- тандан 1 т оқсил олиш мумкин. Табиий газдан ҳосил бўлган оқсил моддасининг ранги оқ, порошок сифат, ҳиди, таъми йўқ. Тар-кибида 50%

оқсил, кўп миқдорда В гурухидаги витаминлар, асосан В 12 витамини ниҳоятда кўп. Озиқ ачитқилари ишлаб чиқариш. Етарли миқдорда оқсил ва витаминлари бўлмаган озиқ чорвачилик ва паррандачиликнинг талабларини қондира олмайди. Соғилмайдиган сигир организми бир суткада 504-800 гр , соғин сигир эса 1500 гр ҳазм бўладиган оқсил талаб қилади. Ҳозирда озиқ оқсили етишмовчилиги кузатил-моқда. Шунинг учун озиқ рационига кўплаб гидролиз ва целлю-лоза корханаларида олинадиган озиқ ачитқилари қўшиб берилади. Гидролизат ачитқилар таркибида биологик тўла қимматли озиқлар бўлиб, оқсил, витамин ва минерал моддаларнинг манбаи ҳисобланади. Озиқ ачитқилари ўзларидаги аминокислоталар миқ-дори бўйича ҳайвонот дунёсидан олинадиган оқсиллар миқдорига яқин туриб, оқсил-витаминли қўшимча сифатида ишлатилади. Гидролиз ва гидролизат технологик жараёнининг асосий мақсади- таркибида қанд бўладиган сифатли эритмадан озиқ ачитқилари ишлаб чиқаришдир. Гидролиз тезлатиш мақсадида катализаторлар қўлланади, улардан энг активлари сульфат, сульфид ёки хлорид кислотаси ҳисобланади. Гидролиз 175-190 даражада ва шу ҳароратга тегишли босимда олиб борилади. Ачитқи биомассасининг тўпланиши учун тегишли идиш, экиладиган ачитқининг тоза культураси, озиқ муҳити ва етарли ҳаво бўлиши керак. Ачитқилар бир ҳужайрали моғор микроорганизмлари бўлиб, миқдорида қанд моддалари бўлган озиқ муҳитларида ўсади. Ачитқи биомассаси ҳосил бўли-шида, озиқ муҳити таркибидаги углеводородлардан витамин ва оқсиллар ҳосил бўлишини таъминлайдиган. Мураккаб фер-ментатив реакциялар кечади. Гидролиз саноатида Candida ва Torulopsis туркумига кирадиган ачитқилар киради. Ачитқининг то-за культурасини лабораторияда ўстириш бир неча босқичларда амалга оширилади. Озиқ муҳити сифатида ҳамма стадияларга

ней-тралланган гидролизат қўлланади. Озиқ муҳитига 1 м 3 га 10 л ҳи-собидан ачитқи автолизати қўшилади, бу эса ачитқиларнинг кўпа-йиш жараёнини тезлаштиради ва уларни физиологик активлигини оширади. Экиладиган ачитқиларни ўстириш 3 босқичда: озиқ му-ҳитини сув билан иситиш ёки совутиш ва тақсимлаш амалга оши-рилади. Ачитқи ўстириш умумий ҳажми 500 л бўлган кичик ачи-тувчи идишда, 4,5-5 м 3 бўлган катта ачитувчи идишда ва ҳажми 12-15 м 3 бўлган аппаратда амалга оширилади. Микробиологик жараёндан юқори самара олиш учун ачитқиларнинг индивидуал физиологик хусусиятларини билиш ва ҳисобга олиш зарур. Чунки ачитқи жараёнининг асосий мақсади биомассани кўпайтиришдир. Ўстирилган ачитқилар аппаратидан ачитқи суспензия чиқарилади. Сўнгра флотация билан ачитқиларни ажратиб олиб, ювилади ва суюлтирилади. Ачитқи концентрати 22-25% қуруқ модда қолгунча буғлантирилади ва намлиги 8-10% бўлгунча қуритилади. Тайёрланган ачитқилар қоғоз қопларга солиниб, омборларга, сўнгра истеъмолчиларга юборилади. ҲАВО МИКРОБИОЛОГИЯСИ Атмосфера ҳавосига микроорганизмлар асосан тупроқдан, Ўсимликлар, хайвонлар ва одамлардан келиб тушади. Микроорганизмлар одатда ҳавода муаллақ турган майда чанг ва сув томчилари билан биргаликда туради. Ҳавода суюқлик (томчилар) бЎлмагани сабабли у микроорганизмлар ривожланиши учун қулай муҳит бЎлиб хизмат қилмайди. Ҳавода микроорганизмлар вақтинча ҳаёт кечириши, уларнинг кЎпчилиги эса маoлум вақт ичида қуриши ёки қуёш радиацияси таoсирида ҳалок бЎлиши мумкин. Ҳаво микрофлораси миқдори ва таркиби бЎйича турли-туман бЎлиб у табиий шароит, йил фасли, жойнинг умумсанитар ҳолати ва бошқа факторлардан боғлиқ ҳолда Ўзгариб туради. Денгиз устидаги, тоғлардаги, Арктиканинг музлик далаларидаги ҳаволарда микроблар миқдори ниҳоятда

оз (1 м 3 да саноқли) бЎлади. Улар аҳоли яшайдиган жойларда, хусусан шаҳарларнинг саноатли туманлари ҳавосида кЎп бЎлади. Аҳоли яшаш жойларидан узоқлаша борган сари ҳаводаги микроорганизмлар миқдори камая боради. Тирик микроорганизмлар ниҳоятда кам бЎлсада, ҳатто старотосферада топилган. Қишда ёзга нисбатан ҳавода микроорганизмлар анча кам бЎлади. Ҳавода микроорганизмларнинг камайишида дарахтлар ва, умуман, кЎкламларнинг роли ниҳоятда катта. Дарахтларнинг барглари ва кЎкламларнинг чанг сақлаш қобиляти ниҳоятда катта бЎлгани учун кЎкаламзорлар кЎп бЎлган жойларнинг ҳавоси микробиологик нуқтаи назардан анча тоза бЎлади. Бундан ташқари Ўсимликларнинг фитонцидлари микроорганизмларга ҳалок этувчи таoсир кЎрсатадилар. Аҳолиси 1 млн. дан ортиқ бЎлган шаҳар маркази ҳавосининг ҳар 1 м 3 да 3000 тага яқин, шаҳар ичидаги паркда – 1000 та, шаҳар ташқарисидаги паркда эса 500 та бактерия борлиги аниқланган. Ҳаво микрофлорасининг таркиби муқаррар эмас. Ҳавода, одатда, ҳар хил микрококкилар, сарциналар, спора ҳосил қилувчи ва спорасиз таёқчасимон бактериялар, замбуруғлар споралари, ачитқи замбуруғлари; касаллар ва бациллаташувчилар гапирганида, аксирганида, йЎталганида ажралиб чиқадиган касаллик қЎзғатувчи микрорганизмлар ҳам учраши мумкин. Ҳаво орқали қатор инфекцияли касалликлар (сил, стафилококки ва стрептококки, грипп ва бошқалар) юқтирилади. Ишчи ва одам яшайдиган хоналарнинг ҳавосида микрорганизмлар миқдори уларнинг санитар-гигиеник ҳолатига боғлиқ бЎлади. Одамлар тЎпланганда, шамоллатиш ёмон бЎлганда, хоналарни нотЎғри тозалаганда ҳавода микроорганизмлар миқдори кЎпаяди. Озиқ-овқат саноати корхоналарида, ишлаб чиқариш цехлари ва маҳсулот сақлайдиган жойларда нафақат ҳавонинг маoлум ҳарорати ва намлигини сақлаш лозим, балки бу жойларни тоза сақлаш ҳам зарур. Савдо

ва умумий овқатланиш корхоналарининг ёрдамчи хоналарида ва унинг атрофида ҳар хил чиқиндилар тЎпланишига йЎл қЎймаслик лозим. Ҳаво санитария нуқтаи назаридан икки микробиологик кЎрсатгич билан баҳоланади: ҳавонинг 1 м 3 да бактерияларнинг умумий сони хамда санитария-кЎрсатгичли микроорганизмлар миқдори. Санитария-кЎрсатгичли микроорганизмлар қаторига гемолитик (қоннинг эритроцитларини эритувчилар), стрептококки ва стафилококкилар киради. Улар юқори нафас олиш йЎллари, бурун шилимшиғи ва одам оғиз бЎшлиғининг доимий «хЎрандалари»дирлар. Корхона тавсифига қараб ҳавонинг ҳар 1 м 3 да бактериялар сони 100-150 дан ортиқ бЎлмаслиги лозим. Одам яшайдиган хонадон ҳавосининг шартли равишда қабул қилинган тозалиги унинг ҳар 1 м 3 да 1500 тагача бактерия ва 16 та стрептококкига тенг, ифлоси эса 2500/м 3 бактерия ва 38 та стрептококкига тенг. Уй жойларини Ўз вақтида бЎяш, деворларни, шифтни оқлаш, доимий равишда ҳЎл латта билан тозалаб туриш, шамоллатиш кабилар ҳавода микроблар миқдорини сезиларли даражада камайтиради. Айрим ҳолларда хона (озиқ-овқат маҳсулотлари сақланадиган ва ш.Ў.)га юбориб туриладиган ҳаво микроорганизмларни сақлаб қолувчи махсус филтр орқали Ўтказилади, ба p зан эса дезинфекция қилиниши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бундай ҳолларда одам учун зарарсиз, ускуналарни бузмайдиган ҳамда рангсиз ва ҳидсиз бЎлган дезинфекция қилувчи моддалардан фойдаланиш лозим. Дезинфекция қилувчи моддалардан уларни буғ ёки суюқ ҳолда механик сочиш йЎли билан фойдаланиш қулайдир. Айрим ишлаб чиқариш цехлари, даволаш корхоналари, музлатгич уйлари ҳавосини дезинфекция қилиш учун ултрабинафша нурланиш ёки озонлаш усулларини қЎллайдилар.

СУВ МИКРОБИОЛОГИЯСИ Табиий сувлар ҳам тупроқ сингари кЎпгина микроорганизмларнинг ҳаёт кечириши учун муҳит бЎлиб хизмат қилади ва улар бу ерда яшайди, кЎпаяди. Углерод, азот, олтингугурт, темир ва бошка элементларнинг айланиш жараёнида иштирок этади. Табиий сувлардаги микроорганизмлар миқдори ва сифат таркиби турли тумандир. Ер ости сувлари. Ер ости (артезиан, булоқ, қудуқ) сувларининг микрофлораси таркиби асосан сув сақловчи тупроқ қатламининг чуқурлигидан ҳамда унга ташқаридан ифлос қилувчи моддалар тушганидан қанчалик ҳимоя қилинганлигига боғлиқ. Катта чуқурликларда жойлашган артезиан сувларида микроорганизмлар кам бЎлади. Унчалик чуқур бЎлмаган қудуқларнинг сувларига ернинг юқори қатламларидан ифлос сувлар сизилиб Ўтиши сабабли уларда микроорганизмлар миқдори ниҳоятда кЎп бЎлади ва, ҳатто, касаллик қЎзғатувчи микроблар ҳам учраши мумкин. Қанчалик сув ер усти қатламига яқин жойлашган бЎлса шунча унда микроорганизмлар миқдори кЎп бЎлади. Ер усти сувлари. Бу очиқ ҳавзалар сувларидир (дарё, кЎл, сув омбори ва ш.Ў.). Сувнинг кимёвий таркиби, сувдан фойдаланиш усуллари, яқин атроф майдонларининг тузланиш даражаси, йил фасли, метриологик ва бошқа шароитларга қараб бундай сувларда микрофлора миқдори ва тури ниҳоятда катта интервалда Ўзгаради. Ўз микрофлорасидан ташқари очиқ сувларга ташқаридан ҳам микроорганизмлар келиб тушади. Чунончи, катта саноат корхоналари мавжуд туманлардаги дарё сувининг ҳар 1 см 3 да юз минглаб ва ҳатто, миллионлаб бактериялар мавжуд бЎлиши мумкин. Бундай корхоналарга эга бЎлмаган туманларда эса ҳар 1 см 3 да юзлаб ёки минглаб бактериялар бор. Сув ҳавзаларининг қирғоққа яқин жойларида, хусусан, турғун сувларда микрорганизмлар миқдори қирғоқдан узоқ жойларга нисбатан анча кЎп.

Микроорганизмлар кЎпроқ сувнинг устки қисмида жойлашган, лекин лойқада улар ниҳоятда кЎп, хусусан, лойқанинг устки қатламларида бактериялар гЎё парда ҳосил қилгандек кЎп миқдорда бЎлади. Улар сув хавзаларида модда алмашинуви жараёнида катта рол Ўйнайдилар. Сув ҳавзаларида микроорганизмлар миқдори баҳорги оқимлар ёки қаттиқ ёмғирлар пайтида ниҳоятда ошиб кетади. Сув ҳавзаларидаги сувнинг кимёвий таркиби ва ундаги микроорганизмлар миқдори бу ҳавзаларга хЎжалик-маиший ёки саноат оқава сувлари юборганда кескин Ўзгаради. Органик ва минерал қЎшимчалар билан биргаликда сув ҳавзасига катта миқдорда микроорганизмлар юборилади, уларнинг орасида касаллик қЎзғатувчилари ҳам бЎлиши мумкин. Улардан кЎпчилиги, масалан, ичак инфекциясини қЎзғатувчилар, узоқ муддатда (ҳафталаб ва, ҳатто, ойлаб) сувда Ўз ҳаётини сақлаб қолиши мумкин. ХЎжалик мақсадлари ва истеoмол қилиш учун сув манбаси сифатида очиқ сув ҳавзалари ва ер ости сувларидан фойдаланадилар. Ичимлик суви. Таркиби ва хусусиятларига кЎра ичимлик суви эпидемик жиҳатдан хавфсиз, кимёвий таркиби жиҳатдан зарарсиз ҳамда органолептик (та o ми) жиҳатидан мазали бЎлиши керак. Одатда бу жиҳатлардан энг мос келадигани артезиан сувлари бЎлиб, улар тозалашга муҳтож эмас. Очиқ ҳавзалардан олинган сувни ичимлик сувига айлантириш мақсадида унинг физик ва кимёвий хусусиятларини яхшилаш ва микроорганизмлардан бартараф қилиш учун тозалайдилар. Ичимлик сифатида ишлатиладиган сувни тозалаш бир неча босқичда олиб борилади. Аввал маoлум тиндириш ҳавзаларида сув муаллақ заррачалардан озод қилинади. Бундай тозалашни самарали олиб бориш мақсадида коагулянтлардан фойдаланилади. Асосий коагулянтлар бЎлиб алюминий ва темир тузлари хизмат қилади. Сувдаги карбонат ангидриди тузлари билан коагулянтларнинг реакцияси натижасида палағдалар сифатида чЎкмага тушадиган алюминий ёки уч валентли темирнинг (темир тузлари

ишлатилганда) гидрооксидлари ҳосил бЎлади. Палағдалар чЎкмага туша туриб Ўзлари билан муаллақ турган заррачалар ва микроорганизмларни эргаштириб олиб кетадилар. Тиндирилгандан сЎнг сувни филтрлайдилар. Филтр маҳсулоти сифатида кЎпинча кварц қумини ишлатадилар. Филтрнинг юқори қисмида катта миқдорда микроорганизмларни тутиб қолган парда ҳосил бЎлади. Ҳозирги пайтда филтрлаш коагуляция билан биргаликда олиб борилмоқда. Бунда филтр маҳсулоти сифатида адсорбция қилиш хусусиятига эга бЎлган моддалар ишлатилмоқда, масалан, коалин, бентонит. Филтрдан Ўтган сув заррачалардан тЎла озод бЎлсада, микроорганизмлардан қисман тозаланади. Унда айрим бактериялар ва, ҳатто, касаллик қЎзғатувчилар ҳам қолиши мумкин. Шунинг учун сув филтрлашдан сЎнг зарарсизлантирилади, яoни кЎпинча хлорлаш йЎли билан дезинфекция қилинади. Аксарият ҳолларда газ шаклидаги хлордан, ба p зан эса бошқа хлор сақловчи моддалар (гиперхлоридлар, хлорли оҳак, хлорамин)дан фойдаланилади. Хлор ҳатто ниҳоят кам миқдорда (мг/дм 3 нинг бир қисми) ҳам кЎпгина микроорганизмларга ҳалок этувчи таoсирини Ўтказади. Бактерияларнинг споралари вегетатив ҳужайрадан чидамлироқ. Озод хлордан ташқари хлорнинг гидролизи натижасида сувда ҳосил бЎладиган диссоцияланмаган хлорат кислотасининг молекуласи ( H О Cl ) хлорга нисбатан Ўта бактерицидлик хусусиятига эга. Микроорганизмларга гипохлорит иони (О Cl - ) ҳам қирувчи сифатида таoсир қилади. Бу ион хлорат кислотасининг диссоциацияси натижасида ҳосил бЎлади. Бактерицидлик хусусиятига хлорнинг сув билан реакцияси натижасида ҳосил бЎладиган атомар кислород ҳам таoсир кЎрсатади. Органик моддаларнинг миқдори сувда қанча кЎп бЎлса дезинфекция учун сарфланадиган хлорнинг миқдори шунча кЎп бЎлиши керак, зероки хлорнинг бир қисми уларни оксидлашга сарфланади. Қолдиқ (фаол) хлор

етишмаганида сув зарарсизланмайди, ортиқчаси эса сувга ёқимсиз та o м ва ҳид беради. Сув та o миноти амалиёти. Ҳозирги кунда янги – сувни озонлаштириш ва бактерицид ултрабинафша нурлари билан ишлов бериш усуллари қЎлланилмоқда. Озонлаштириш сувга фақатгина бактерицид таoсир кЎрсатиб қЎймасдан унинг мазасини яхшилайди. Ултрабинафша нурланиш фақатгина ранги ва лойқалиги сезиларли бЎлмаган сувларга берилади. Ичимлик сувининг сифатини баҳолаш кимёвий, органолептик ва бактериологик кЎрсатгичларнинг мажмуаси асосида олиб борилади. ГОСТ 2874-97 га кЎра 1 см 3 сувда бактерияларнинг умумий сони 100 дан ошмаслиги лозим, ичак таёқчаларининг сони эса (коли-индекс) 1 дм 3 сувда 3 дан ортиқ бЎлмаслиги, коли-титр эса – 300 см 3 дан кам бЎлмаслиги зарур. Очиқ сув ҳавзалари ва қудуқларнинг суви коли-индекси 10 дан ортиқ бЎлмаганда (коли-титр – 100 см 3 дан ортиқ), бактерияларнинг умумий сони 1 см 3 да 1000 дан ортиқ бЎлмаганда сифатли ҳисобланади. Очиқ сув ҳавзалари ва қудуқларнинг сувлари етарлича ифлосланиши мумкинлигини назарда тутиб, уни бактериобиологик баҳолаганда ичак таёқчасидан ташқари микроорганизмларнинг бошқа санитар кЎрсатгичларини текширадилар. Булар фекал ифлосланиш (одам чиқиндилари)ни кЎрсатувчи энтерококки ва Cl . р erfringens ларнинг ҳамда сувда органик моддалар кЎплигини кЎрсатувчи Р r о teus бактерияларининг мавжудлигидир. Озиқ-овқат саноати ҳамда умумий овқатланиш корхоналари учун ишлатиладиган ичимлик сувларига қЎйилган санитар-гигиеник талаблар бир хил. Оқава сувлар. Бу саноат корхоналарида ишлаб чиқаришнинг ҳар хил жараёнларида ишлатилган ва турли органик ва минерал моддалар билан ифлосланган сув. Бундай ифлосланган сувларни саноат оқава сувлари дейилади.

Катта миқдорда ифлосланган сув аҳолининг тоза сувни хЎжалик мақсадида ишлатиши натижасида ҳам ҳосил бЎлади. Бундай сувларни хЎжалик оқава сувлари деб атайдилар. ХЎжалик оқава сувлари миқдори аҳоли яшайдиган пунктнинг шарт-шароитига қараб ҳар бир кишига бир кеча- кундузда 125 литрдан 420 литргача тЎғри келади. Оқава сувларда органик ва минерал чиқиндилардан ташқари, катта миқдорда ҳар хил микроорганизмлар мавжуд бЎлади, уларнинг орасида патогенлари ҳам бор. Оқава сувларни улар ҳосил бЎлган жойдан олиб чиқиш махсус қоидалар билан амалга оширилади. Сув ҳавзаларида оқава сувларни оқизишдан олдин улар тозаланиши лозим. Сувларни тозалаш даражаси оқава сувнинг миқдори ва унинг кимёвий таркибидан ҳамда улар тушадиган сув ҳавзасининг тавсифидан боғлиқ бЎлади. Оқава сувларни тозалаш турли усуллар билан амалга оширилади: физик, кимёвий ва биологик (биокимёвий). Механик тозалаш – тиндиришдан сЎнг органик моддалари кЎп бЎлган оқава сувларини биологик усулда тозалайдилар. Бу усул аэрорб ва анаэроб микроорганизмларнинг биокимёвий ҳаёт фаолиятидан фойдаланиш, у микроорганизмларнинг ҳужайрасида конструктив ва энергетик модда алмашинуви жараёнида органик ва минерал моддаларни Ўзлаштира олиш хусусиятига асослангандир. Аэроб биологик тозалаш табиий ва сун p ий шароитларда олиб борилади. Табиий шароитда тозалаш оқава сувларни шу мақсад учун ажратилган махсус далаларда тупроқ қатламидан филтрлаб Ўтказишга асосланган. Бу жойларни филтрация ва суғориш далалари деб атайдилар. Оқава сувларни табиий шароитда тозалаш биологик тозалаш ариқларида ҳам Ўтказилади. Микроорганизмлар тупроқ қатламидан Ўтаётган сувдаги органик моддаларни исте o мол қилиб оксидлайдилар ва ноорганик моддаларга айлантирадилар, яoни минераллаштирадилар. Органик моддалардан тозалашдан ташқари тупроқда сувдаги микроорганизмларнинг 99 %-и

сақланиб қолади. Ер қатламидан Ўтган тозаланган оқава сув зовур қувурларига йиғилади ва у ердан очиқ сув ҳавзаларига келиб тушади. Суғориш далалари филтрлаш далаларидан бир вақтнинг Ўзида бир даладан ҳам оқава сувни тозалаш ҳам қишлоқ хЎжалиги Ўсимликлари (Ўт, сабзавот, мевали дарахтлар ва ш.Ў.)ни Ўстириш учун фойдаланиши билан фарқ қилади. Бир хил юзадаги суғориш далалари филтрлаш далаларига нисбатан анча кам сувни тозалайдилар, лекин Ўсимликлар оқава сувлардаги органик моддаларни минераллаштириши натижасида ҳосил бЎлган қимматли Ўғитдан фойдаланадилар. Биологик ариқлар – бу сун p ий равишда кетма-кет туташтирилган сув ҳавзалари бЎлиб, уларга суюлтирилган оқава сув юборилади. Уларда сувнинг тозаланиши табиий Ўз-Ўзидан тозаланадиган сув ҳавзаларида борадиган жараёнларга Ўхшаб кетади. Энг кЎп қЎлланиладиган оқава сувларни сун p ий биологик тозалаш усули махсус тозалаш иншоотларида – биологик филтрлар ва аэротенкларда олиб борилади. Биологик тозалаш механик тозалашдан бошланади. Биологик филтр (биофилтр) ичи катта ғовакли модда (дағал қум, шағал) билан тЎлдирилган идишлардан иборат. Мана шу маҳсулот орасидан сувни филтрлаб Ўтказадилар. Биофилтрларга ҳавони узатиш (аэрация қилиш) табиий ва сун o ий (мажбурий), яoни ҳавони бутун ҳажмда ҳаво пуркагичи ёрдамида узатиш усуллари бЎлиши мумкин. Бундай филтрларни аэрофилтрлар деб атайдилар. Идиш ичида тЎлдирилган модда юзасида турли туман организмлар (микроорганизмлар, содда Ўсимликлар ва бошқалар) ривожланиб у ёки бу даражадаги қувватга эга бЎлган биологик парда ҳосил қилиши мумкин. Оқава сувларни микроорганизмларнинг биологик пардаси таoсирида тозалаш 2 босқичдан иборат. Аввал углерордли органик моддаларни оксидлайдилар ва азот сақловчи органик моддаларни аммонийлаштирадилар. Органик моддаларнинг асосий қисмини оксидлагандан сЎнг ҳосил бЎлган

аммоний тузларини оксидлаб нитрат ва нитрит кислотасига айлантирадилар. Биринчи босқич идишда жойлаштирилган модданинг юқори қаватларида содир бЎлса, иккинчи босқич чуқурроқ қаватларда боради. Аэротенклар сув ҳавзалари бЎлиб, унда оқава сувлар билан биргаликда маoлум миқдорда асосий массаси микроорганизмлардан иборат бЎлган палағда шаклидаги фаол лойқа қЎшилади. Оқава сув билан фаол лойқа аралашмаси аэротенклардан Ўта туриб фаол аэрация қилинади. Аэротенкка келиб тушаётган ҳаво кислород манбаи бЎлиб лойқани доимий равишда бутун ҳажмда муаллақ ҳолда сақлаб туриш билан биргаликда суюқликни интенсив равишда аралаштириб туради. Бу эса фаол лойқадаги микрорганизмларнинг оқава сувдаги органик моддалар ҳамда кислород билан тЎлароқ контактда бЎлишига шароит яратади. Аэротенкларда худди биофилтрлардагидек жараён – оқава сувдаги органик моддаларнинг бирин-кетин биокимёвий оксидлаши боради. Оқава сувининг яхши аэрация бЎлиши сабабли аэротенкларда жараён биофилтрларга нисбатан ниҳоятда тез боради. Биопарда ва фаол лойқадаги микроорганизмларнинг сифат таркиби тозалаш иншооти ишининг кЎрсатгичи бЎлиб хизмат қилиши мумкин. Биофилтр ва аэротенклардан Ўтгач сув биопарда ва фаол лойқадан озод б ў лиши учун тиндиргичларга бориб тушади, шундан кейингина тоза сув сув ҳавзасига юборилади. Ба o зан сув тиндиргичдан чиқаётганида хлор ёки хлорли оҳак билан дезинфекция қилинади. Оқава сувларни тозалаш жараёнида катта миқдорда органик моддалар, микроорганизмлар, шу жумладан патоген микроорганизмлари мавжуд чЎкмалар ҳосил бЎлади. ЧЎкмаларни қайта ишлаш ва зарарсизлантириш метантенкларда олиб борилади. Турли бижғиш ва чириш жараёнлари натижасида чЎкманинг мураккаб органик бирикмалари (оқсиллар, мойлар, клетчатка ва бошқалар) спиртлар, органик кислоталар, эфирлар ва газ ҳолатидаги маҳсулот (карбонат

ангидриди, аммиак, метан, водород)ларга айланади. Газ ҳолатидаги маҳсулотлар орасида метан 60-65 %-ни ташкил қилиб, у ёнувчи газ сифатида ишлатилиши мумкин. Бижғиган чЎкмани сувсизлантирадилар, қуритадилар ва қишлоқ хЎжалиги далаларига Ўғит сифатида жЎнатадилар, брикетланган ҳолатда эса у ёнилғи сифатида ишлатилиши мумкин. Сув ҳавзаларининг ифлосланганлиги ва Ўз-Ўзидан тозаланиши. Сув муҳити ва унда яшовчи организмлар Ўзаро жипс боғланган. Тозаланмаган ёки яхши тозаланмаган сувни сув ҳавзасига тЎкканда унда яшовчи жониворларнинг ҳаёт шароити кескин Ўзгаради. Тозаланган сувда яшовчи кЎпгина организмлар Ўрнига сув ҳавзасида тозаланмаган сувда яшай оладиган бошқа микроорганизмлар ривожлана бошлайдилар. Сув ҳавзаларининг органик моддалар билан ифлосланиш даражаси сапроблик деб аталади. Органик моддалари мавжуд оқава сувларни тЎккан жойда кЎпгина сапрофит микроорганизмлар ривожлана бошлайдилар ва сувда улар томонидан ҳосил қилинадиган чириш ва бижғиш жараёнлари фаол кеча бошлайди. Сув ҳавзасининг Ўта ифлосланган полисапроб деб аталувчи соҳасида бактериялар миқдори ҳар 1 см 3 сувда бир неча миллионга етади. Сув ҳавзасини органик моддалар ва бактериялардан бу усулда тозалаш табиий Ўз-Ўзини тозалаш деб аталади. Унинг жадаллиги сув ҳавзасига тушадиган ифлосликнинг миқдори, унинг таркиби, тоза сув билан аралашиш даражаси, сувнинг кислород билан т ў йиниши ва ҳароратига боғлиқ. Табиий сув ҳавзаларининг суви Ўз-Ўзидан тозаланиш хусусиятига эга бЎлсада, йирик миқдорда органик ифлос моддаларнинг ҳавзанинг катта қисмини қамраб олиши санитария нуқтаи назаридан хавфсиз бЎлмайди ва истеoмол қилишга яроқсиз бЎлади. Шунинг учун оқава сувларни тозаламасдан сув ҳавзаларига оқизиш мумкин эмас.

O'xshashlar

Мева ва сабзавотлар микробиологияси

Саноат микробиологияси

Сабзавотлардан тайёрланадиган махсулотлар микробиологияси

Мевалардан ишлаб чиқарилган махсулотлар микробиологияси

Микробиология предмети, вазифалари ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги