Radiobiologik jarayonlarning fizik-kimiyoviy asoslari - Biologiya - Referatlar

Radiobiologik jarayonlarning fizik-kimiyoviy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Radiobiologik jarayonlarning fizik-kimiyoviy asoslari Reja: 1. Nurlanishda lipidlarning erkin radikali. 2. Nuklein kislotalarda nur ta`sirida uzgarishlar. 3. Nurlanishning tsiklik nukleotidlar va fermentativ sistemaga ta`siri. 4. Oddiy oksillarda nur ta`sirida ruy beradigan uzgarishlar. 5. Radiotoksinlar

Ionlovchi nurlarning biologik ta`siri, rentgen-radiologiyaning dastlabki oylaridanok vrachlar va biologlarga ma`lum buldi. 1996 yilning oxiriga kadar rentgen tasvirlar olish jarayonida bemorlar va texniklar terisida ruy bergan uzgarishlar xakida 23 ma`lumot ilmiy matbuotda chop etildi. Biologik uzgarishlarning kelib chikish mexanizmlari xakida turli fikrlar bildirildi, gipotezalar yuzaga keldi. Ma`lum vakt davomida nur yutilishida ajralgan issiklik ta`sirida xujayrada uzgarishlar ruy beradi degan faraz xukumron buldi. Ammo keyingi kuzatuvlar va xisoblar, xatto tukimalar nekrozini chakiradigan dozada nurlanishda ajralgan issiklik mikdori, e`tiborga arzigudek emasligini kursatdi. M.100 Gr nur tukimalarda chukur nekroz chakiradi, bu paytda ajralgan issiklik 0,2 mKal ni tashkil etadi. Suzsiz bu mikdor issiklik sezilarli uzgarish chakirishga kodir emas. Uzok vakt davomida xujayraning xayot uchun axamiyatli nurga suzuvchan kichik bir kismi-mishen`», zararlanishi, uning emirilishiga olib keladi deb taxmin kilindi, ammo bunday «mishen`» topilmadi (avval bu mishen` xujayra yadrosi, keyinrok-yadrocha deb taxmin kilingan edi). Gipoteza isbotlanmadi. Xozirgi zamon nazariyasiga binoan, ionlovchi nurlar ta`sirida ruy beruvchi fizik protsess bulib, - biosubstrat atomlarining ionlanishi va kuzgalishidan iborat. Nur ta`sir etgan atomdan elektron uchib chikadi, natijada bu atom musbat zaryadli atomar ion xolatiga utadi. Atomdan ajralgan elektron nur ta`sir etmagan boshka atom orbitasiga kushiladi va uni shunday zaryadli atom, ionga aylantirishi mumkin. ≈ A → e - + A + e - +B → B - Bu jarayon 10 -13 sekund ichida ruy beradi. Kvant atom elektroniga tuknash kelib unda yutilgach yukoladi, karpuskulyar nurlar xam atom elektroniga uz energiyasini berib sekundning uta kichik ulushi ichida nur sifatida yukoladi. Tirik mavjudot organizmi, shu xisobda odamlar va xayvonlar, ma`lum bir tipdagi molekulalardan tashkil topgan. Suv odam massasining 75% tashkil kiladi, mineral tuzlar-10%, yoglar, uglevodlar va oksillar kolgan 15% ni tashkil etadi. Extimollar nazariyasiga binoan, atomlar ionlanishi shu molekulalarning xar birida bulishi mumkin va u turli biologik uzgarishlarga olib kelishi mumkin. Organizmning asosiy massasi suv molekulalaridan iborat bulgani uchun nurning

aksariyati shu molekulalarda yutiladi. Nur, suv molekulasi atomlaridan elektron urib chikarib, bu molekulaning ionlanishiga olib keladi. Ma`lumki atom va molekulalar, ionlashgan va kuzgalgan xolatda kimyoviy aktivlik ortadi va odatda kuzatilmaydigan jarayonlarni yuzaga keltiradi. Birinchi navbatda molekulada atomlarning uzaro boglanishining buzilishi, suvning radiolizi ruy beradi: M. ≈ N 2 O > e- +N 2 O+ → N+ + ON e- + N 2 O → N 2 O- → N + ON- Suvning radioliz produktlari-vodorod va gidroksil ionlar xamda aktiv erkin radikallar uzaro ekzotermik reaktsiyalarga kirishadi va turli birikmalar xosil kiladi. Parchalanish maxsulotlarining bir kismi uzaro birikib molekula tiklanishi mumkin, shu bilan birga molekulyar vodorod perioksidlar xosil bulishi mumkin: N + +N → N 2 + ON+ON - → N 2 O 2 - N 2 + +N 2 O>N 3 O+ N + Bulardan tashkari radioliz produktlari muxitdagi kislorod atomlari bilan birikib kuyidagi moddalar xosil kilishi mumkin: N+O → ON. N+O 2 → NO 2 ON+O → NO 2 NO 2 +O → NO 3 NO2+NO2 → N2O4 N2O2+O2 → N2O4 Bu moddalar perioksidlar guruxiga kiruvchi moddalar bulib, kuchli oksidlovchi xisoblanadi. Biologik muxitdagi suvning radiolizi fizik jarayonidir. Radioliz maxsulotlaridan perioksid birikmalarining xosil bulishi kimyoviy jarayonlar xisoblanadi va u kimyoviy konunlar bilan kechadi. Bu jarayonlar birlamchi radiatsion kimyoviy jarayonlar deb xam ataladi va sekundning juda kichik bir ulushida, 10 -10 sek ichida ruy beradi. Yukorida keltirilgan reaktsiyalar natijasida xujayralarda kup mikdorda faol (aktiv) oksidlovchi radikallar va kuzgalgan molekulalar xosil buladi (ON, NO 2 , N 2 O 2 ). Erkin radikallar, ionlovchi radiatsiyaning boshka organik birikmalari va molekulalarga ta`siri natijasida xam xosil buladi: RN+ON → R+N 2 O; R+O 2 → ROO; RN+NR 2 → N 2 O 2 +R; R+O 2 → ROO; ROO+NON → ROON+ON Xisoblar buyicha organizmda 10 Gr nur yutilgan takdirda xujayrada 1000.000 radikallar xosil buladi. Ularning xar biri kislorod ishtirokida oksidlanish

zanjir reaktsiyasi berishi mumkin: RN → RN + → R+N + Organik moddalar, shu xisobda turli makromolekulalarda, ruy beruvchi bu reaktsiyalar nur yutilishi jarayonida suvning radiolizi bilan bir vaktda yoki undan bir laxza kechrok, sekundning ulushlaridan sung ruy beradi. Nurlanishda xosil buluvchi radikallar orasida uzok yashovchi (dolgojivu щ ie) vodorod perioksidi molekulalari xam mavjud. Ular paydo bulgan joydan ancha nariga etib borishi va nur ta`sir etmagan organik molekulalarni oksidlashi, shu yusinda xujayraning ichki strukturalarida ikkilamchi uzgarishlar chakirishi mumkin. Radikallar xosil bulishi jarayoni xamma organik moddalar uchun universaldir. Ayni shunday jarayonlar xujayraning xayot uchun axamiyatli turli molekulalari –oksillar, fermentlar shu xisobda DNK molekulalarida rivojlanishi mumkin. Xozirgi paytda eng nurga ta`sirchan jarayonlar sifatida yoglarning, tuyinmagan yog kislotalarining perioksidli oksidlanishi, DNK molekulasining degradatsiyasi uning tuzilish strukturasining buzilishi, xujayra membranasinining zararlanishi xisoblanadi. Birlamchi biofizik jarayonlarni sxematik ravishda kuyidagi uch etapdan iborat deb tasavvur kilish mumkin: 1. Biologik membrana lipidlarida radikallar, birlamchi perioksidlarning xosil bulishi va tuplanishi. 2. Antioksidant sistemalar aktivligining pasayishi. 3. Ikkilamchi radikallar xosil bulishi va perioksidlarning tuplanishi; ionlovchi nurlarning biomolekulalarga bevosita ta`siri bilan bir katorda erkin radikallar va perioksidlar orkali ikkilamchi ta`sir kursatishi. Bu davrda lipidlarning oksidlanish imkoniyatlari, yopishkokligi, gidrofilligi uzgaradi, avtoregulyator mexanizmlar ishga tushadi. Lipidlar bilan bir katorda DNK, RNK, turli fermentlar va oksil molekulalarda nur ta`sirida ionlanish, radikallar xosil bulishi, molekulyar - strukturada - atomlar boglanishining buzilishi, makromolekulaning bulaklarga (fragmentlarga) ajralishi ruy beradi. Ionlovchi nurlarning bevosita va vositali ta`siri tafovutlanadi. Bevosita ta`sir deb biosubstratning xayot uchun axamiyatli molekulalarda, birinchi navbatda

oksillarda nurning tugridan-tugri yutilishi, molekulalarning ionlanishi, radikallar xosil bulishi natijasida rivojlanadigan biologik uzgarishlar tushuniladi. Vositali uzgarishlar - suv radiolizi maxsulotlari, boshka organik birikmalar ionlanib parchalanishida paydo buluvchi vodorod va gidroksil ionlar xamda erkin radikallar ta`siri ostida nur bevosita ta`sir etmagan biomolekullar emirilishi natijasida yuzaga keluvchi jarayonlar tushuniladi. Murakkab tuzilishli tirik mavjudotda nurlanish chakiradigan biologik uzgarishlarning aksariyatini vositali ta`sir tashkil kiladi. Xujayradan kichik mavjudotlarda, M: viruslarda postraditsion uzgarishlar asosan bevosita ta`sir natijasida yuzaga keladi. Viruslar, bir necha unlab yirik makromolekulalardan, asosan aminokislotalardan tarkib topgan. Uning zararlanishi nur ta`sirida virus makromolekulalar ichki boglanishining uzilishi natijasida yuzaga keladi. Murakkab tuzilishga ega mavjudotlarda, nur ta`sirida ruy beruvchi uzgarishlar, kuprok vositali ta`sir orkali chakiriladi. Nur ta`sirida biosubstratning asosiy tur molekulalari va strukturalarda ruy beruvchi uzgarishlarni kurib chikaylik. Nurlanishda lipidlarning erkin radikali perioksidli oksidlanishi Kup xujayrali mavjudotlarda, xujayralarda lipidlarning perioksidli oksidlanishi kuchsiz va turgun (bir xil) buladi. Bu jarayon biomembranalar tarkibiga kiruvchi lipidlarning yangilanib «buzilib - tuzilib» turishini ta`min etadi. Lipidlarning perioksidli oksidlanishi endogen antioksidlovchi moddalar nazorati ostida turadi. Oksidlanish jarayonlari lipidlarning normal tarkibini saklaydi, biomembranalarning yopishkokligi (vyazkost`)ni me`yorda bulishini ta`minlaydi. Bular orkali xujayra metabolizmiga, ta`sir kursatadi, membranalar bilan boglik fermentlar, tsiklik nukleoproteidlar sistemasi bilan aloka kiladi. Nur ta`sirida biomembranadagi lipidlarning erkin radikalli perioksidli oksidlanishi shiddatli ravishda faollashadi. Postraditsion davrda xosil buluvchi gidroperioksidlar, perioksidlar va lipidlar oksidlanishining boshka maxsulotlari biomembranadagi fermentlar, inaktivatsiyasi, oksillar emirilishi, biomembranalar funktsiyasi va strukturasining buzilishiga olib keladi.

Nurlanishda biomembrana lipidlari oksidlanishining kuchayish sabablaridan biri xujayralarda bu jarayonni boglovchi antioksidlash faktorlarining kuchsizlanishidir. Nuklein kislotalarda nur ta`siridagi uzgarishlar Nuklein kislotalar - yadro oksillari tarkibining asosiy kismi bulib, kup biostrukturalarning (xromosoma, ribosoma, infrosoma) va viruslarning tarkibiga kiradi. Bu makromolekulalar ichida eng axamiyatlisi yadro DNK-si xisoblanadi. Ionlovchi nurlar tanlanib tuplanadigan aloxida xujayra strukturalari yuk. Atomlarning kanday birikma yoki xujayra strukturasi tarkibiga kirishidan kat`iy nazar, nur yutilishi atomlar elektronlarining zichligiga boglik. Nur, xujayradagi turli makromolekulalar katori DNK molekulasida ionlanish, radikallar xosil bulishi, unda atomlarning uzaro boglanishining buzilishi, ya`ni molekulalar strukturasining uzgarishi, molekulyar zanjirning birlamchi uzilishiga olib kelishi mumkin. DNK molekulasining ayni shunday uzgarishlari, suv va boshka molekulalar radiolizi natijasida paydo bulgan erkin radikallar va perioksidlar vositasida xam ruy beradi. DNK polinukleotidlari zanjir iplarining uzilishi, DNK- membrana kompleksi (DNK-membrana) boglanishlarning buzilishiga, DNK emirilishiga olib keladi. Ayni bir vaktda DNK -DNK, DNK-oksil chatishmalari, agregatsiyalari xosil buladi. Nur ta`sirida DNK-katobolizmi (DNK - degradatsiyasi), - dezoksinukloziuriya pirimidin, dezoksiribonukleozidlar, timidin, dezoksiuridin va dezoksitsitidinning siydik bilan ajralishining ortishi sifatida aks etadi. Bu uzgarishlarning darajasi rivojlanaetgan patologiyaning ogirligiga, yutilgan dozaga boglik. Kichik dozalar DNK- membrana boglanishini kuchsizlantiradi, katta dozalar DNK strukturasi dissotsiatsiyasining buzilishi, DNK - membrana kompleksining uzilishi DNK degradatsiyasiga olib keladi. Nurlanishning tsiklik nukleotidlar va fermentativ sistemaga ta`siri Tsiklik nukleotidlar xujayra metabolizmining fiziologi, biokimyoviy boshkaruvchilari (regulyatorlari) xisoblanadi va ular zararli tashki ta`sirlarda darxol endogen resurslarni safarbar kiladi; patologik jarayonlarda xujayra va tukimalarni nerv va garmonal faktorlarga ta`sirchanligining oshishiga, patologiyaning chukurlanishiga sabab buladi.

Tsiklik nukleotidlarning postradiatsion buzilishlari kuyidagilardan iborat. Nurlanishning birinchi kunlardanok TsAMF doimiy kontsentratsiyasining pasayishi; TsAMF-ning ortishi; TsAMF sistemasining garmonlariga nisbatan reaktivligining uzgarishi; TsAMF va TsGMF mikdorini boshkaruvchi fermentlar aktivligining uzgarishi; TsAMG-ga boglik oksillar fosforlanishining buzilishi. Ma`lumki, fermentlar organizmda biokatalizatorlar rolini uynaydi. Tirik mavjudotning xujayra va tukimalarida ruy beradigan xar kanday biologik jarayon shunga mas`ul maxsus fermentlar ishtirokida ruy beradi. M. RNK, DNK, sintezi RNK-za DNK-za ishtirokida, xujayra nafas olishi - kislorodni uzlashtirish -oksidaza fermenti ishtirokida va xokazo. Nurning bevosita yoki bilvosita ta`siri natijasida ferment molekulasi strukturasidagi uzilish va kayta tuzilish uning inaktivatsiyasiga olib keladi, molekula zanjirining uzilishlari uning emirilishiga olib kelishi mumkin. Natijada xujayrada biokimyoviy jarayonlar izdan chikadi. Fermentativ uzgarishlar tufayli ruy beradigan jarayonlar uch yunalishda bulishi mumkin : 1. Xujayra fermentlarining zararlanishidan kelib chikuvchi tukimalardagi biokimyoviy uzgarishlar. 2. Nerv, endokrin sistemasining funktsiyasini ta`minlovchi fermentlar inaktivatsiyasi tufayli ruy beradigan regulyatorlar buzilishlar. M: kalkonsimon bezda tutilgan anorganik yod tirozin bilan tirozinaza ishtirokida birikib iodtirozinlar xosil bulishining buzilishi. Yod peroksidaza fermenti ishtirokida oksidlanadi, sung tirozinaza fermenti ishtirokida yodtirozinlar xosil buladi. Yodtirozinlar kushilib diodtirozin, ular birikishidan triyodtironin va tetrayodtironin (tiroksin) xosil buladi. Bu jarayonlar maxsus fermentlar ishtirokida amalga oshadi. Nalkonsimon bez garmonlari sintezining buzilishi organizmda shu garmonlar ishtirokida ruy beradigan jarayonlarning buzilishiga sabab buladi. Nerv gangliyalarida elektr impul`slari bir sinapsdan ikkinchisiga uzatuvchi ferment atsetilxolin inaktivatsiyasi turli organ va tukimalarda kechuvchi jarayonlarni markaziy nerv sistemasi tomonidan

boshkarilishining buzilishiga olib keladi, ya`ni nerv impul`slari periferiyadan markazga etib bormaydi va aksincha. 3. Ma`lum bir tur yadro oksillari, shu jumladan yadro DNK-si sintezini ta`minlovchi fermentlarning nur ta`sirida zararlanishi, nukleotidlar sintezining buzilishiga, bu esa uz navbatida xujayra bulinishining buzilishiga sabab bulishi mumkin. Fermentlar aktivligining nur ta`siri ostida uzgarishi ma`lum diagnostik axamiyatga xam ega - ba`zi fermentlar aktivligining uzgarishi asosida nurlanishni aniklash mumkin. Fermentlarning nurlanishni indikatsiyasi uchun yarokliligi turlicha bulib, ularni ikki kategoriyaga bulish mumkin. 1. Nurlanishni aniklash uchun yaroksiz: DNK-aza, RNK-aza, aminotransferaza, katepsinlar, proteaza, achchik fosfataza, katalaza va uning izofermentlari, tripsin, xolinesteraza, laktatdegidrogenaza va uning izofermentlari. Bu yukorida nomlari keltirilgan fermentlar nur ta`sirida kam zararlanadi degan ma`noni anglatmaydi, fakat ularning kon va siydikdagi kontsentratsiyasi bu fermentlarning uzgarishlarini tulik aks ettirmaydi. 2. Radioindikatsiya uchun yarokli fermentlar: α -al`dolaza α -amilaza va ishkoriy (shelochnaya) fosfataza. α - al`dolaza - fruktozaning ishkoriy parchalanishida ishtirok etadi. Nurlanishdan keyin (10-14 Gr) dastlab bu fermentning bosh miya, buyrak va mushaklardagi mikdori kamayadi va bu fermentning inaktivatsiyasi natijasida yuzaga keladi. Keyinchalik nurlanishdan 2-18 soat utgach, fermentning kondagi mikdori kamayadi. α - amilaza fermenti sulak tarkibiga kiradi va u kraxmalni glyukoza va mal`tozaga parchalaydi. Sulak bezining nurlanishdan 10-12 soat utgach α - amilaza sintez kiluvchi xujayralar emirilish natijasida bu fermentning kondagi mikdori shitob bilan kutariladi (normaga nisbatan deyarli 20 marta ortadi). Ishkoriy fosfataza - kon plazmasi fermenti bulib, u fosfor kislotasining turli eritmalarini parchalaydi. Nurlanishdan keyin bu fermentning tukimalardagi mikdori uzgaradi. M: ishkoriy fosfataza granulotsitlar (neytrofillar)dagi aktivligi nurlanishdan keyin kamayadi va bu kamayish yutilgan dozaga boglik. Bu

fermentning aktivligi nurlanishni biokimyoviy indikatsiyasi maksadlarida kullanishi mumkin. Oddiy oksillarda nur ta`sirida ruy beradigan uzgarishlar. Boshka kupgina yukori polimerli moddalar katori oddiy oksillarda nur ta`sirida kuyidagi uzgarishlar ruy beradi. 1. Oksilning fizika - kimyoviy, biologik xossalari va molekulyar massasi uzgarmagan xolda molekulaning shakli (konfiguratsiyasi) uzgaradi. 2. Oksil molekulalari agregatsiyasi (skleivanie-yopishish) - uzaro yopishishi ruy beradi molekulyar ogirlik ortadi. 3. Molekulaning emirilishi, uning uglevodli boglanshilarining uzilishi, molekulyar ogirlikning kamayishi ruy beradi. 4. Agregatsiyalangan oksil molekulalari tuzilishining usti va ichki kismidagi aktiv gruppalarning kimyoviy uzgarishlari, birinchi navbatda oksidlanish va tiklanish (okislitel`no - vosstanovitel`n ы y) jarayonlar yuzaga keladi. Bu uzgarishlar turli kombinatsiyalarda bulib, ular umumiy nom bilan oksil denaturatsiyasi - xayotiy xususiyatlarning yukolishi deb ataladi. Radiatsiya ta`siridan yuzaga kelgan uzgarishlar oksillarni ul`tratsentrafugalashda sedimentatsiya tezligining ortishi, oksil eruvchanligining kamayishida kurish mumkin. Nurlash dozasining ortishi oksillar agregatsiyasini kuchaytiradi. Molekulalar agregatsiyasi, disul`fid boglanmalar xisobiga chatishmalar xosil bulishi ul`trabinafsha nurlar yutilishining, yoruglik nurining sochilishining uzgarishda uz aksini topadi. Aminokislotalar. Aminokislotalarning eritmalari etarli darajada katta dozalarda nurlanganda (bir necha ming Gr), ularda, oksidlanuvchi dezaminlash (okislitel`noe dezaminirovanie) va ammiak ajralishi, oksidlanishli dekorboksillanish (okislitel`noe dekarboksilirovanie), oksikislotalar xosil bulishi xamda ularga mos al`degidlar xosil bulishi kuzatiladi. Sul`fagidril guruxlarga ega aminokislotalar (tioaminokislotalar) nurlanishida SN guruxni disul`fid guruxga aylanishi, disul`fid kuprikchalar NS=SN xosil bulishi, oltingurgutli vodorod ajralishi ruy beradi. M.

Glyutationning nurlanishi uni disul`fid shakliga keltiradi; metioninning nurlanishi uni disul`fid shakliga keltiradi, merkaptan xosil bulishiga olib keladi. Purinlar va pirimidin asoslari. Purinlar (adenin, guanin, siydik kislotasi) va pirimidin asoslar (timin, uratsil, tsitizin) nurlanishida amin guruxning yukolishi, aminsizlanish (dezaminirovanie), xalkaning oksidlanishi okislar va perioksidlar xosil bulish yuzaga keladi. Uglevodlar. Oddiy uglevodlar (shakar) eritmasining nurlanishi, ularning oksidli parchalanishiga va uran kislotalar xosil bulishiga olib keladi. Uglevodlar zanjiri kiskaradi, shakar molekulasidan al`degidlar ajralib chikadi. Xuddi shunday, glyukozaning nurlanishi uning molekulasini turli kislotalarga (glyukuron, glyukon, kant kislotalari) ga, farmal`digid arabinoza, α -eritrozalarga parchalanishi, dioksiatseton xosil bulishiga olib keladi. Disaxaridlar (mal`toza, saxaroza, laktoza) va trisaxaridlar nurlanganda kislorod boglamlari uzilib, ular shakarga aylanadilar. Yoglar va yog kislotalari. Yukorida nurning organizmda lipidlarga nurning ta`siri xakida suz yuritilgan edi. Neytral yoglar va yog kislotalarini «in vitro» sharoitida katta dozalarda nurlash, ularning parchalanishi va organik perioksidlar xosil bulishiga olib keladi, kislotalarning kush boglanishlari ortib borishi bilan nur ta`sirida uzgarishida turli fizikaviy va kimyoviy sharoitlar ma`lum rol` uynaydi. M: perioksidlar xosil bulishi tezlashadi. Nur ta`sirida turli moddalarning uzgarishida fizikaviy va kimyoviy sharoitlar ma`lum rol` uynaydi. Mvasalan, perioksidlar xosil bulishining zaruriy sharti kislorodning ishtiroki xisoblanadi. Ikkinchi muxim sharoit, suvli muxitning mavjudligi. Xar kanday modda kuruk xolatda past kimyoviy reaktivlikka ega yoki mutlak aktiv emas. Kimyoviy aktivligi moddalarning eritma xolatida, molekulalar dissotsiatsiyalangan sharoitda namoyon buladi va ma`lum bir kontsentratsiyada optimal darajaga etadi. Nator eksperimental tadkikotlar turli kimyoviy birikmalarning nur ta`sirida uzgarishni xam, ularning kontsentratsiyasiga boglikligi, moddaning nurga ta`sirchanligining optimal kontsentratsiyasi mavjudligi, undan yukori yoki past kontsentratsiyalarda ta`sirchanlik pasayishi aniklangan. Buning sabablaridan biri, suvning radioliz maxsulotlari N + va ON -

ionlari aktiv radikallar va ulardan xosil bulgan perioksidlar ikkilamchi ta`sir kursatib uzgarishlarni chukurlashtirishi xisoblanadi. Ta`sirchanlik radiatsiya yutilishida xosil buluvchi ionlar zichligi, xarorat, muxitda kislorod mikdori va boshka faktorlarga xam boglik. Radiotoksinlar. Nurlanish patalogiyasi rivojlanishning molekulalar mexanizmlari orasida radiotoksinlar muxim axamiyatga ega. Radiotoksinlar paydo bulish vakti va biologik ta`sir karab ikki guruxga – birlamchi va ikkilamchi radiotoksinlarga bulinadi. Birlamchi radiotoksinlar, lipidlar, nuklein kislotalar, oksillar va boshka organik tabiatli makromolekulalarda ruy beradigan dastlabki radiobiologik uzgarishlarning maxsuli bulib, ular xayot uchun axamiyatli turli molekulalar, shu xisobida DNK bilan munosabatga kirishib uning strukturasi, genetik kodining buzilishiga olib kelishi, biologik membranalarni zararlashi, fermentativ reaktsiyalarni uzgartirishi mumkin. «Radiotoksin» degan ibora XX asrning 50 yillarida mashxur patofizolog- radiobiolog olim P.D. Gorizontov tomonidan fanga kiritilgan. Radiotoksinlar nurlangan tukimalarda buzilgan, anomal metabolizm tufayli xosil bulgan biologik aktiv gumoral moddalar bulib, ular nurlangan organizmda ortikcha mikdorda tuplanadi va tarkaladi. Organlar, tukimalar xamda turli tizimlarga zaxarli ta`sir kursatadi, funktsional va strukturaviy uzgarishlar chakiradi, nurning ta`sirini chukurlashtiradi. Kup olimlar yagona nur radiotoksinni izlashgan, ammo universal radiotoksin topilgan emas. Radiotoksinlar turli biologik makromolekulalarning dizmetabolik maxsulotlaridir. Ular orasida xinonlar va semixinonlar muxim urin tutdi. Bu moddalar nur ta`sirida fenollar oksidlanishining kuchayishi natijasida yuzaga keladi. Xinoid radiotoksinlarning xosil bulishi kuyidagicha tasavvur kilinadi: nurlanish paytida xujayrada biosubstratinning aktiv radikallari xosil buladi, ular xujayrada fenollarni oksidlaydi, oksidlanish maxsulotlari xujayra fermentlarning xam aktivligini uzgartiradi va kup mikdorda ortoxinonlar xosil bulishi imkon tugdirdi.

Xinoid radiotoksinlar xujayra yadrosida suriladi va unda DNK sinteziga tuskinlik kiladi. Yadro DNK- si sintezining boglanishi, xujayra bulinishining buzilishiga va uning ulimiga sabab buladi. Nur kasalligi rivojlanishida toksimiyaning axamiyatini P.D. Gorizontov itlarda aykash kon aylanishi xosil kilib utkazilgan eksperimentlarida yakkol kursatib bergan. Aykash kon aylanish xosil kilingan itlarning birini nurlash, ikkinchi itda xam nurlanish kasalligiga xos bulgan uzgarishlar keltirib chikaradi. Ma`lumki, nur ionlar xosil kilib usha laxzada yukolib ketadi va tanadan tanaga kon orkali kuchib utishi mumkin emas. Ammo nur ta`sirida tukimalarida xosil bulgan va konga tushgan toksinlar ikkinchi itga utib toksik uzgarishlar chakiradi. Radiotoksinlarning nurlanish patalogiyasiga kushgan mikdorini ulchash kiyin. Kup olimlar fikricha bu «xissa» organizmdagi radiatsiya chakirgan effektining 50% dan kupini tashkil kiladi. Buning isboti tarikasida, utkir nur kasalligining klinikasida dastlabki kunlaridanok intoksikatsiya alomatlari ustun turishi, bu kasallikni bir necha kun ichida 100% ulimga olib keluvchi toksemik formasi mavjudligi, utkir nurlanish kasalligini davolashda detoksikatsion terapiyaning effektivligini kursatish etarli. Radiotoksinlarning talay kismini lipid radiotoksinlar tashkil etadi. Bu moddalar va yog kislotalariga nur ta`siridan kelib chikkan gidroperioksidlar, perioksidlar, epoksidlar, al`degidlar, ketonlar, tuyinmagan erkin yog kislotadan tashkil topgan. Lipid radiotoksinlarning tukimalarda tuplanishi nurlanishning dastlabki minutlaridayok boshlanadi va radiatsion toksemiyada bosh rolni unaydi. Yukorida keltirilgan kupdan ma`lum va urganilgan radotoksinlar - xolin, xinonlar, oksil – lipid radiotoksinlardan tashkari, endi urganilayotgan toksik moddalar xam ma`lum. Bular poliglyutomat va uning analoglari - timidin, absiz kislota, sial kislota, malonol`degid, kabi kichik molekulyar biologik aktiv moddalar, aminokislotalar va ularning parchalanishi maxsulotlaridir. Toksik xususiyatli aminokislotalar. Radiobiologiyaning dastlabki davrlarida radiatsion toksemiya litsitinning radiolizi natijasida xosil buluvchi xolin tufayli deb xisoblanar edi. Xozir ma`lum bulishicha xolining toksik effekti kuchsiz, toksik

ta`sir extimol kuprok litsitinning boshka radioliz maxsulotlari- fosfolipidlar, tuyinmagan yog kislotalar, ularning perioksidlari yoki lizolitsitin tufaylidir. Nurlanishda tukimalarda kup mikdorda gistamin tuplanishi va uning biologik ta`siri xakida ma`lumotlar kup. Nurlanishdan sung bu moddaning tukimalaridagi mikdorni ortishi, birinchidan, boglangan, aktiv bulmagan gistaminni erkin, zaxarli formaga aylanishi natijasida ruy bersa, ikkinchidan, nurga sezuvchan xujayralarning yalpi ulishi natijasida kup mikdorda gistamin va gistaminsimon moddalar xosil bulishi mumkin. Gistaminning toksik ta`sir diapazoni keng bulib, u kup xujayralar, organlar va tukimalarda davomli uzgarishlar chikaradi. Ikkilamchi radiotoksinlarga gistamin va oksillar parchalanish maxsulotlari litsitin fenollar kiradi. Ular birlamchi radiatsion kimyoviy jarayonlar tugagach, keyingi dakikada, soatlarda postraditsion biokimyoviy va fiziologik buzilishlar natijasida xosil buladi va nurlanish patalogiyasi rivojlanishining keyingi etaplarida ishtirok etadi. Tayanch suzlar : biologik ta`sir, «mishen`» nazariyasi, ionizatsiya, suv radiolizi, radikallar, perioksidlar, lipidlar, nuklein kislotalar, fermentlar, oksillar, aminokislotalar.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 1. Yarmonenko S.P. Radiobiologiya cheloveka i jivotnix. M.: «Visshaya shkola». 1988. 2. Kudryashov.B.S, Berenfel`d «Osnov ы radiatsionnoy biofiziki» M. «Universitet» 1982. Qo`shimcha adabiyotlar 3. To`raqulov Yo. X. Biokimyo T.: «O`qituvchi» 1998. 4. Nikolaev A.Ya. Biologik ximiya. T.: «Ibn Sino» 1991.

O'xshashlar

Gen molekulyar biologiyasi. Genetik jarayonlarning molekulyar mexanizmi

Radiobiologiya tarixidan umumiy malumot

Protoplast hosilalari va ularning tarkibi

Radiosezgirlikning modifikatsiyasi

Embriologiya asoslari