Radiosezgirlikning modifikatsiyasi - Biologiya - Referatlar

Radiosezgirlikning modifikatsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

Radiosezgirlikning modifikatsiyasi, kislorod effekti Reja: 1. Ionlovchi nurlarning nisbiy biologik effektivligi. 2. Turli nurlarning muxitni ionlashtirishi. 3. Ionlovchi nurlarning biologik ta`siri xakida nazariy tasovurlar. 4. Ionlovchi nurlar biologik ta`sirining struktura meiabolik gipotezasi

Odam va xayvonlar nurga ta`sirchanligini urganishga kizikishning kattaligi, nixoyatda radiosezgirlikni boshkarishga, ya`ni nurga ta`sirchanlikni kuchsizlantirish yoki kuchaytirishga bulgan extiyoj bilan boglik. XX asr 40yillarining oxiri va 50-yillarning boshlarida, nurlanishdan ommaviy zararlanishning real xavfli tugilgan paytlarda nur ta`siridan muxofazalovchi moddalarni topish ustida ilmiy izlanishlar boshlandi va tez orada bunday moddalar topildi. Bu moddalarni nurlanishdan oldin organizmga yuborilgan takdirda, letal dozada nurlangan eksperimental xayvonlarning bir kismini tirik saklab kolish mumkinligi aniklandi. Nurning ta`sirini kamaytiruvchi moddalar radioprotektorlar (protector-ximoyalovchi) deb nomlandi. Xozirgi paytda un minglab kimyoviy birikmalarning radioprotektorlik xususiyati urganilgan. Nur ta`siridan kimyoviy muofaza kilish bilan birga, uning ta`sirini kuchaytiruvchi moddalarni aniklash ustida xam ishlar olib borildi. Bu moddalar radiosensibilizatorlar deb nomlangan va ular onkologiya amaliyotida, usmalarning nurga ta`sirchanligini oshirish, ularni tezrok va tulik emirishga erishishda muxim axamiyatga ega. Nurga ta`sirchanlikning modifikatsiyasi deyilganda, radiosezgirlikni u yoki bu tomonga uzgartish, ta`sirni kamaytirish tukimalar va organizmni ximoyalash yoki ta`sirchanlikni oshirish - sensibilizatsiya tushuniladi. Radioprotektorlar va radiosensibilizatorlar nurlanish oldidan kiritiladi. Ularning uzlari ob`ektning yashash kobiliyatiga ta`sir etmaydilar, ammo nurlash oldidan va nurlanish paytida radiomodifikatsiyalovchi ta`sir kursatadilar. Organizmga bir vaktda nur va radiomodifikatsiyalovchi faktor kombinatsiyada ta`sir etadi. Kombinatsiyada ta`sir kiluvchi xar kanday faktorlar effektivligi uch xil bulishi mumkin: a) additivlik - ikki faktorning birga kullanish natijasi ularning xar birini ta`siridan ikki baravar katta, shu faktorlardan birini aloxida ikki barobar katta dozada kullanganda chakiradigan effektidan ortik emas; b) potentsiyalash - bir faktor ta`sirini ikkinchi, uzi deyarli aktiv bulmagan faktor tomonidan kuchaytirilishi;

v) sinergizm - faktorlarning summar ta`siri ularning xar biri chakiradigan effektlarning oddiy yigindisida ortik, yoki effektlarning xar biri aloxida ikki marta dozada kullanishida chakiriladigan effektdan katta. Radiomodifikatsiyalovchi effektni baxolash uchun turt xil kursatgich kullanishi mumkin: 1.Tajriba va nazorat (nurlash+radiomodifikatsiya va fakat nurlash)da olingan absolyut kursatgichlarning farki. 2.Effekt indeksi - tajriba va nazorat kursatgichlarning nisbati. 3.Dozaning uzgarish faktori. 4.Modifikatsiya koeffitsienti. Radiomodifikatsiya indeksi asosan FUD asosida belgilanadi. Kislorod effekti (KE) deb radiobiologiyada kislorodning tukimalarda kontsentratsiyasini oshishi bilan uning nur ta`siridan zararlanishining kuchayishi tushuniladi. Va aksincha kislorodning kontsentratsiyasi kamaygan xollarda nurlanishdan zararlanish kamayadi. KE radiobiologiyada universal xodisa xisoblanadi. Tukimalarda kislorodning partsial bosimini uzgartish vositasida ob`ektning nurga ta`sirchanligini kerakli yunalishda uzgartish mumkin. KE xujayralar kul`turasini nurlashda va siyrak ionlar xosil kiluvchi nurlar ta`sirida yakkol kurinadi. Zich ionlovchi nurlar. (M. α - nurlari) bilan nurlanganda KE keskin kamayadi. Xujayralar (bakteriyalar) kul`turasi anaerob, azotli muxitda nurlansa letal doza 3 barobar ortadi. Agar anaerob kul`turalarni kislorod bilan boyitilsa nurga ta`sirchanlik ortadi, letal effekt kichikrok dozalarda ruy beradi. Buning sabablari bakteriyalar tarkibidagi suvning radioliz maxsulotlari muxitdagi yukori kontsentratsiyali kislorod bilan birikib kuprok perioksidli birikmalar xosil kilishi tufayli ruy beradi deb xisoblanadi (ON+O → NO 2 , N 2 O + +O - → N 2 O 2 , NO 2 +NO 2 → N 2 O 4 ). Nur ta`sirida makromolekulalarda ruy beruvchi uzgarishlarini kislorod ta`sirida kuchayishini kuyidagi tajribada xam kursa buladi. Agar impul`siv nurlashdan 20 msek (0,0000002 sek) oldin xujayralar kulturasining okseginatsiyasi ta`min etilsa,

shu xujayralarning zararlanishi ortadi, bakterial kul`turani kislorod bilan tuyintirish nurlashdan 5-10 msek keyin amalga oshirilsa radiatsiya ta`sirining modifikatsiyasi kuchaymaydi, anoksiya sharoitida nurlashdan keyin amalga oshirilgan oksigenatsiya bakterial kul`turaning tirik kolishini kupayishigi, olib keladi, ya`ni postradiatsion tiklanishni oshiradi. Demak kislorod nurlash paytida radiatsiyaning ta`sirini kuchaytiradi, nurlashdan keyin pastradiatsion tiklanishga ijobiy ta`sir kursatadi. Ionlovchi nurlarning nisbiy biologik effektivligi (NBE) Turli ionlovchi nurlarning muxiti ionlash kobiliyati bir xil emas. Ular uz yulida turlicha zichlikdagi ionlar xosil kiladilar, demak yulda energiya yukotishi (lineynaya poteriya energii-LPE) bir xil emas. Masalan, al`fa-zarrachalar tugri yunalish buylab utib, dastlab siyrak, uchish yulining oxirida uta zich ionlar – ionizatsiya ustini xosil kiladi. Bu nurlar urta xisobda tukimalarda 1mkm masofada un minglab juft ion xosil kiladi. Demak α nurlar yulda masofa birligida energiya yukotishi katta. Rentgen va gamma kvantlar atom elektroniga tuknash kelib undan elektron urib chikaradi. Bu elektronlar va betta nurlari muxitda siyrak, tukimada 1mkm masofada 50-100 juft ion xosil kiladi. Bu nurlarning yulda energiya yukotishi al`fa-nurlariga nisbatan ancha kichik. Proton va deytronlarning energiya yukotishi α –nurlariga yakin, ammo ular katta chukurlikka kira oladilar. Turli nurlarning muxitni ionlashtirishi Rentgen va gamma nurlari (1), urta (2) va yukori (3) energiyali elektronlar va α – nurlari (4) xosil xilgan ionlar zichligi va yulda energiya yukotish rasmda kursatilgan. Ma`lumki, biologik uzgarishlarning dastlabki zvenosi atom va molekulalarning ionlanishi xisoblanadi. Demak, ± ± ± 1 ___________________________ ± ± ±± ± ±± 2 ___________________________ ± ±± ±± ±±± ±± 3 ___________________________ ± ± ±±±±±± 4 ___________________________

nurning yulida ionlar zichligining ortishi bilan xujayralar zararlanishi ortib boradi, ularning tiklanish imkoniyati kamayib boradi. Ionlovchi nurning biologik ta`sir sifati, nisbiy biologik effektivlik (NBE) deb nomlangan tushuncha bilan belgilanadi. NBE nurning uz yulida, masofa birligida chizik buylab energiya yukotishiga, ionlar zichligi boglik. NBE-ning LPE (lineynaya poterya energiya chizikda energiya yukotish)ga bogligi uz maksimumiga ega. NBE -ning ortishi 10 KEV / mkmdan boshlanadi 100 KEV/ mkm-da maksimumga etadi, undan yukori mikdorda energiya yukotilishida NBE kamaya boshlaydi. Buning sababi, xujayraning ulishi ma`lum xajmda etarli mikdorda nur-yutgandan sung ruy beradi. Suzsiz energiya yutilishining ortishi dastlab NBE-ni oshiradi. Kursatgich ma`lum darajaga etgandan sung, energiya ulgan xujayrada yutila boshlaydi LPE ortib borishiga karamasdan, NBE ortishi tuxtaydi keyin kamaya boshlaydi. Sunggi yillarda ionizatsiyaning mikroskopik strukturalarida tarkalishi va uning xujayra uzgarishlari bilan alokasini urganuvchi matematik xisobli maxsus dozimetriyamikrodozimetriya yuzaga keldi. NBE ning nurlash shart-sharoitlari va boshka faktorlarga boglikligi. NBE uzgarmas doimiy kattalik emas. U birinchi navbatda urganiladigan ob`ektning xarakteristikasiga va kator boshka faktorlarga boglik. Ularning orasida axamiyatlilari: dozaning kattaligi, kuvvati, nurlash oldi va nurlashdan keyingi shart-sharoitlar, nur dozasi bulaklanishi, kislorodning mavjudligi, defitsiti yoki yukligi. NBE-ning dozaga boglikligi. Dastlab dozaning ma`lum darajaga kadar ortib borishi NBE-ni deyarli uzgartirmaydi. Dozaning yanada kutarilishi NBE xam ortishiga olib keladi. Kandaydir belgilangan bir dozada NBE eng yukori nuktaga etadi, dozaning bundan xam yukori darajaga kutarilishi NBE ning kamayishiga olib keladi. Doza kuvvatining ortishi xam NBE ga xuddi shunday ta`sir kursatadi. M. tukimalarni nurlashda doza kuvvati uta past umumiy doza tabiiy radiaktiv fon yoki professional nurlanishning maksimal ijozat etilgan dozasi darajasida (5rad/yil)

bulgan tagdirda NBEdarajasi nolga teng. Usmalarni davolash maksadida katta dozalar kullanadi. Bu xollarda doza kuvvati 0,1 Gr/min. va undan kichik bulsa biologik ta`sir kuchsiz, doza kuvvati 1-2 Gr/ minutga kadar ortib borishi nurning biologik ta`sirini xam ortishiga olib keladi. Doza kuvvati bir nechta 10 Gr/ minutga kadar kutarilganda biologik ta`sir kamayadi. Yoki yana bir misol. Terining cheklangan soxasi kiska muddat ichida 5 Gr dozada nurlanishi (doza kuvvati 1-Gr/ min.) oradan 2 xafta utgach terida eritemakizarish chikaradi: teri shishadi, ogrik paydo buladi, keyinchalik shu soxada sochlar vaktincha tushib ketadi. Ammo nurlanish vakti 100-marta uzaytirilsa (doza kuvvati 0,01 gr/min) ayni shu dozada, 5 Gr eritema chakirmaydi. NBE umumiy dozaning fraktsiyalarga (portsiyalarga) bulinishiga xam boglik. Dozaning bulaklanishi NBE-ni kamaytiradi. M. 5 Gr nur ikki bulakka bulib ikki kun davomida berilsa, eritema chakirmaydi. Bulaklab nurlash sharoitida eritema chakiruvchi umumiy doza 40-45 Gr ni tashkil etadi. Nur dozasi yanada kichik bulaklarga bulinsa M: bir martalik doza 0,0001 Gr bulsa teri oylar davomida nurlangan takdirda xam eritema rivojlanmaydi, fakat uzok muddatlardan sung terining distrofik uzgarishlari kelib chikishi mumkin. NBE, xujayra va tukimalarni nurlash oldi, nurlash payti va undan keyingi xolatiga xam boglik. Nurlash paytida va bevosita uning oldida tukimalarda modda almashinuv jadalligining oshishi, giperemiya – kon tomirlarining kengayish, konning kup kelishi, doimiy xaroratning kutarilishi, oksigenatsiyaning ortishi, tukimalarda yalliglanish yoki distrofik jarayonlarning mavjudligi NBE-ni oshiradi. Nurlashdan keyin xujayra va tukimalarda modda almashinishi yaxshilovchi faktorlar oksigenatsiyaning ortishi, kon aylanishining - vitaminlar, ozuka maxsulotlarning etarli bulishi nur ta`sirida yuzaga keluvchi uzgarishlarni kuchsizlantiradi, aks xollarda uzgarishlarning chukurlanishi ruy beradi. Umuman olganda ionlovchi nurlarning odam tanasi xujayralari va tukimalarga ta`sirining dozaga boglikligi kuyidagicha. Nurning ta`siri atom va molekulalar mikyosida karalsa, xar kanday kichik doza zararli ta`sirga ega deyish mumkin.

Chunki nur yutilgan atom, molekulalar ionlashadi, molekulalar strukturasi uzgaradi, xatto ular parchalanib ketadi. Ammo ionlanish natijasida moddalar kimyoviy aktivligining ortishining ijobiy tomonlari xam bor. Ba`zi xromosoma aberratsiyalari va mutatsiyalar konkret sharoitda ijobiy bulishi yoki kichik zararli uzgarishlarga javoban ruy beruvchi jarayonlar foydali bulishi mumkin. Tabiiy radiaktiv fon muxitning radiaktivligiga boglik. Uning xisobiga yil davomida odam organizmi oladigan doza 0,002-0,008 Gr ni tashkil kiladi va u xayot uchun zaruriy xisoblanadi. Uz vaktida M. Kyuri «radiaktiv muxit yashash uchun zaruriydir» deb ta`kidlagan edi. erda xayotning kelib chikishi xakidagi xozirgi zamon nazariyasida anorganik moddalardan organik moddalar, ulardan makromolekulalar, shu xisobdan oksillar xosil bulishi radiatsiyaning ta`siri tufayli ruy bergan deb xisoblandi. Bu jarayonlar ionlashgan atom va molekulalarning odatdan tashkari kimyoviy boglanishlari natijasidir. Xozirgi paytda radiaktiv fon turlicha bulgan regionlarda yashovchi xalklarning kasallanishi, ular umrining uzokligi ustida olib borilgan kuzatuvlar radiaktiv fon yukori bulgan geografik zonalarda- Alp, Tibet, Ximoloy toglarida yashovchilarda kasallanish kamrok, odamlarning umri uzokligi aniklangan. Xozirga kadar, radiaktiv fondan yukori doza odam uchun zararli deb xisoblanar edi, (kupchilik mutaxasislar xozir xam shunday deb xisoblaydi). Ammo ish faoliyatida, kasbi buyicha uzok yillar davomida nur oluvchi odamlar va yadro xalokatlaridan sung (Chernobil AES-ning avariyasi, Uralda Kishtim shaxri yakinida yadro portlashdan keyin va Techa daryosi xavzasida) yuzaga kelgan radiaktivlik yukori bulgan regionlar va boshka mamlakatlardagi xuddi shunday xududlarda yashovchilarni ustidan kuzatuvlar, uzok vakt davomida kichik dozalarda (>0,1 gr / 1yil) nurlanishning zararli ta`sirini kursatmadi. Nurning xujayra, tukimalar va organizmga zararli ta`siri yuzaga chikadigan eng kichik doza – ostona dozasi (porogovaya doza) xozirgacha aniklangan emas. Yutilgan doza 1 gr/yil bulganda kichik salbiy effektlar yuzaga kelishi mumkin.

Niska vakt ichida nurlashda xatto 0,3-0,5 gr doza nurga ta`sirchan xujayralarda dastlabki uzgarishlar chakirishi kupdan buyon ma`lum. NBE –ning nurning turiga boglikligini biz yukorida kurib chikkan edik. Turli xil nurlar uz yulida turlicha zichlikka ega ionlashish chakirgani tufayli ularning xujayraga ta`sir darajasi xam turlicha. Al`fa – nurlar, protonlar, deytronlar, π mezonlar utish yulining oxirida katta zichlikda ionizatsiya chakiradi va kuchli biologik uzgarishlar keltirib chikaradi. Beta nurlar va kvant tabiatli nurlarning nisbiy biologik effektivligi, al`fa nurlarinikidan un barobar kuchsiz. Ionlovchi nurlar ta`sir mexanizm xakida nazariy tasavvurlar Yadro fizikasining va molekulyar biologiyaning rivoji radiobiologiyadagi tasavvurlarni xam uzgarib turishiga olib kelmokda. Bu tasavvurlarga muvofik radiobiologik jarayonlarning dastlabki, boshlanish zvenolari radiofizik va biofizik jarayonlardir. Ular atomlar ionlanishi, nur energiyasining chizik buylab yukotilishi (LPE), molekulalar ionlanishi, ularning parchalanishi, radikallar xosil bulishi, mikromolekulalardagi uzgarishlar sanokda, matematik ifodalanadi va matematik konuniyatlarga buysunadi. Keyinchalik nur ta`siridan yuzaga keluvchi turli-tuman biologik jarayonlarni, matematik ifoda kilib bulmaydi va uning konuniyatlariga buysunmaydi. Ular asosan sifat kursatkichlarida ifodalanadi va bayon kilinadi, masalan: eritema, dermatit, yara nekroz va xokazo. Radiobiologiyaning asosiy paradoksi yutilgan energiya mikdori bilan rivojlangan uzgarishlarning ogirlik darajasini nomukobilligi, nur yutilishida xosil buluvchi ionlar soni uta oz bulishiga karamay kuchli biologik uzgarishlar kelib chikishidir. Buning sabablaridan biri, xujayraning tuzilish va funktsional jixatdan geterogenligi - bir xil emasligi buning natijasida kvantlar yoki karpuskulalar ta`siridan yuzaga kelgan xar bir ionga javob reaktsiya turlicha buladi. Nur muljalga tegdi-tegmadi printsipida yutiladi, deb xisoblanadi. Ingliz fizigi Dessauer gepotezasiga binoan nurning aloxida portsiyalari yutilishida mikrolokal kizish ruy beradi. Uning fikricha, xujayrada xayot uchun axamiyatli mikrostrukturalarda muljalda ma`lum bir sonli nur portsiyalari yutilgan takdirda radiobiologik uzgarishlar kelib chikadi.

Muljalga nurning tegishi ortib borishi, uzgarishlarning chukurlik darajasini oshiradi. Bu gipoteza buyicha muljalga bir portsiya nur tushishidan xam uzgarish kelib chikishi mumkin. Muljalga tushgan nur portsiyalari ortib borishi bilan unga proportsional ravishda uzgarishlar xam ortib boradi. Ammo muljalga zarbalar soni ma`lum chegaradan ortishi bilan ta`sir effektivligi geometrik regressiya buyicha kechadi. Radiobiologik effekt kup sonli tasodifiy zararlanishlarning yigindisidir. Tasodifiy effektlar stoxastika (extimoliy) effektlar deb xam ataladi. Bir xil dozada nurlangan xujayralarda nur portsiyalarini muljalga tegish-tegmasligiga boglik xolda turli darajada uzgarishlar kelib chikadi. Bu uzgarishlar realizatsiyalangan (amalga oshgan) yoki potentsial – xali amalga oshmagan, yashirin bulishi mumkin. Potentsial uzgarishlar organizmning javob reaktsiyasi natijasida tiklanishi, zararli uzgarish amalga oshmay kolishi, xujayraning tiklanishi mumkin yoki salbiy faktorlar ta`sirida realizatsiyalanish zararli uzgarishlar ruyobga chikishi mumkin. Bu salbiy faktorlar biosubstrat nurlanganda xosil buluvchi, yukori reaktivlikka ega maxsulotlar bulib, ular xujayralarda potentsial zararli uzgarishlarni realizatsiyasiga imkon tugdiradi yoki yangi uzgarishlar chakiradi. Bu maxsulotlar radiotoksinlar deb nomlangan. Birlamchi radiotoksinlar va zanjir reaktsiyalar gepotezasi. XX asrning 50 yillarida nurlangan xayvonlar jigaridan olingan tukimalar selavasi (tkanevaya v ы tyajka) soglom xayvonlar konining gemolizini chakirishi aniklangan va nurlanishda allakanday gemolitik faktor xosil buladi degan xulosaga kelingan. Keyinchalik ularning lipidlarga mansub moddalar ekani ma`lum bulgach, lipid radiotoksinlar (RT) deb atala boshlagan. RT fakat jigarda emas ingichka ichak, tuxum, buyrak, me`da, kon va boshka tukimalarda, usimliklar va mikroorganizmlarda xam paydo bulishi aniklangan. Tadkikotlarning kursatishicha, RT fakat gemoliz emas, nurlanishga xos boshka uzgarishlar xam keltirib chikarar ekan: xujayralar bulinishining tormozlanishi, kon ishlab chikarishning buzilishi, xromosomalarning zararlanishi

va xokazo. Radiotoksinlar chakiradigan effektlarni e`tiborga olib, ularni bir paytlar «leykotoksinlar» (leykopeniya chakiradi), gemolitik faktor (gemoliz chakiradi), tabiatini e`tiborda tutib «lipidli radiotoksinlar» (lipidlarga mansub) boshka nomlar bilan atalib kelingan. Radiotoksinlar tabiati tulik urganilgan emas. Radiotoksinlarning bir kismi litsitinning parchalanish maxsulotlari, xolin, xinonlar, ortokinonlardan iboratligi aniklangan. Radiotoksinlar ikki guruxga – birlamchi va ikkilamchi radiotoksinlarga bulinadi. Birlamchi radiotoksinlar biosubstratga nurning birlamchi ta`siridan yuzaga keluvchi biosubitrit biologik aktiv moddalardir. Ikkilamchi radiotoksinlar deb nur yutilgandan sung biosubstratning oksidlanishlari va birlamchi radiotoksinlar ta`siridan ikkilamchi zararlangan oksillar, xujayralarning emirilishidan xosil buluvchi zaxarli maxsulotlar kuzda tutiladi. Radiotoksinlar, bevosita nurlanmagan tukimalar xujayralarida zararli uzgarishlar chakira oladi. Tarusov va Emmanuel tomonidan oldinga surilgan kontseptsiyaga binoan, radiotoksinlarning xosil bulishida, nur ta`sirining dastlabki jarayonlarida lipidlarda va boshka moddalarda ruy beruvchi erkin radikalli oksidlovchi zanjir reaktsiyalar muxim axamiyatga ega. Lipidlar xujayra membranasining tarkibiy kismi bulib, ularning zararlanishi tirik xujayra biokimyosining xayot uchun nomukobil darajaga kadar buzilishiga olib keladi. Nurlashda yuzaga kelgan zanjir reaktsiyalar xujayralardagi tabiiy antioksidantlar, birinchi navbatda fosfolipidlarning parchalanishiga olib keladi. Bu esa uz navbatida lipidlar oksidlanishini kuchaytiradi. Shu nuktai nazardan karaganda, radiotoksinlar tukimalarda odatda mavjud bulgan tuyinmagan yog kislotalarining uz-uzidan tezlashib boruvchi oksidlanishini chakiradi. Buning natijasida xosil bulgan radiotoksinlar, boshka organik makromolekulalar oksidlanishining mediatori rolini uynaydi. Radiotoksinlarning nurlanish patologiyasi rivojlanishidagi potegenetik roli, nurlanishdan keyingi 1 sutka davomida utkazilgan detoksikatsiyaning effektivligi isbot kiladi. Bu paytda utkazilgan detoksikatsion terapiya (gemosorbtsiya,

gemodializ, gemodelyutsiya, diuretiklar) kondagi toksinlar kontsentratsiyasining kamayishi, postradiatsion uzgarishlarini kuchsizlantiradi. Ionlovchi nurlar biologik ta`sirining struktura metabolik gepotezasi Bu gepoteza 1955 yilda akademik A.M.Kuzin tomonidan olga surilgan. Bu gepotezaga binoan nurning fizikaviy yutilishidan keyin fakat radiatsion – kimyoviy jarayonlar rivojlanib kolmasdan, bu jarayonlarni kuchaytiruvchi biokimyoviy mexanizmlar ishga tushishi natijasida, kushimcha ravishda, reaktivligi yukori maxsulotlar xosil buladi. Bu maxsulotlar biologik axamiyatli makromolekulalarning emirilishga olib keladi, ulardan kichik molekulali toksik metabolitlar xosil buladi. Bu gipotezada postradiatsion effektlar kelib chikishida xal kiluvchi axamiyat, fakat yadro makromolekulalarining zararlanishiga berilib kolmasdan, tsitoplazmatik strukturalarning buzilishi, ularga xos bulgan normal tartibli jarayonlarning uzgarishiga xam aloxida urin beriladi. Xujayrada anik tartibli biokimyoviy jarayonlar zanjirini bir necha buginda buzilishi, bu buzilishlarni oksidlovchilar ta`sirida kuchaytirilishi, membranalar zararlanishi, fermentativ uzgarishlar, biokimyoviy jarayonlarni boshkarishning buzilishlari ogir asoratlarga olib keladi. Birlamchi radiotoksinlar ishtirokida ruy beruvchi postradiatsion uzgarishlarni kuyidagicha tasavvur kilinadi. 1. Radiatsiyaning suv, oksil, liponuklopproteidlar va xujayraning boshka moddalarida yutilishi. Ionlar, aktiv radikallar, xosil bulishi molekulalarda kuzgalish xolati yuzaga kelishi. 2. Birlamchi radiatsion- kimyoviy reaktsiyalar yuzaga kelishi (kislorod ishtirokida) perioksidlar va erkin radikalli semixinonlar xosil bulishi. 3. Birlamchi radiatsion kimyoviy jarayonlarning fermentativ oksidlanish reaktsiyalar aktivlanishi bilan birgalashishi.

4. Fermentativ oksidlanish reaktsiyalarining aktivlanishi va buzilishi. Buning natijasida kimyoviy va biologik aktiv moddalar mikdorining ortishi. Erkin radikalli semixononlar, xinonlar tuyinmagan yog kislotalarining perioksidlari va boshka biologik aktiv moddalar xosil bulishi. Bu moddalar DNK va DNP, xujayra ichki membranalariga ta`sir kursata oladigan radiotoksinlardan iborat. 5. Radiotoksinlarning xromosomalarga diffuziyasi, DNK-ga kimyoviy ta`siri – tsitogenetik effekt. Ta`sir darajasi – radiotoksinlarning xujayra yadrosida yoki undan tashkarida xosil bulishi, boshka moddalar bilan boglanish-boglanmasligi, xujayra membranalarining utuvchanligi, DNKning oksillar bilan muxofazalanishi, xujayra tsiklining fazasi va boshkalarga boglik. 6. Birlamchi radiotoksinlarning membranalarga diffuziyasi unga ta`siri va membrana xususiyatlarining uzgartirishi. Buning natijasida lizasomalardan erituvchi (lizislovchi) fermentlar (DNK-aza, RNK-aza, proteazalar va boshkalar) yoki mitoxondriyalar membranasining zararlanishi tufayli oksidlanuvchi fosforlanish reaktsiyalarining buzilishi. 7. DNK- strukturasida genetik informatsiya yukotilishi, informatsiya uzatilishining buzilishi, xujayra ichki membranalarining utuvchanligi va fermentlar aktivligining uzgarishi. 8. Ikkilamchi jarayonlar natijasida postradiatsion effektlarning ruyobga chikishi. Biz nurlanish patologiyasi rivojlanishining birlamchi toksinlar gipotezasi ustida batafsil tuxtalib utirmadik, chunki u yukorida keltirilgan A.M.Kuzinning struktura-metabolik nazariyasiga kup jixatdan uxshash va ikkala nazariyada xam postradiatsion uzgarishlar rivojlanishidan asosiy patoginetik rol` radiotoksinlarga berilgan. Tayanch suzlar: radioprotektorlar, radiosensibilizatsiya, radiomodifikatsiya, additivlik, potentsiyalash, sinergizm, kislorod effekti, nisbiy biologik effektivlik (mishen`) nazariyasi, radiotoksinlar, struktura - metabolik gepoteza.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 1. Yarmonenko S.P. Radiobiologiya cheloveka i jivotnix. M.: «Visshaya shkola». 1988. 2. Kudryashov.B.S, Berenfel`d «Osnov ы radiatsionnoy biofiziki» M. «Universitet» 1982. Qo`shimcha adabiyotlar 3.To`raqulov Yo. X. Biokimyo T.: «O`qituvchi» 1998. 4.Nikolaev A.Ya. Biologik ximiya. T.: «Ibn Sino» 1991.

O'xshashlar

Biotexnologiya obektlari E coli zamburuglarning umumiy xususiyatlari

O‘simlikshunоslik - qishlоq хo‘jаligining еtаkchi tаrmоg‘i ekаnligi

Маданий ўсимликларнинг келиб чиқиш марказлари

Ximoterapevtik preparatlar ularning immun sistemaga ta’siri antibiotiklar olinishi va biotexnologiyada ishlatilishi

Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi infeksion va uniug turlari yuqumli kasalliklarni davrlari microbiologik tekshirish usul va bosqichlari