Prokariot va eukariotlar bakteriyalarning struktura tuzilishi xujayralarning katta va kichik molekulalari - Biologiya - Referatlar

Prokariot va eukariotlar bakteriyalarning struktura tuzilishi xujayralarning katta va kichik molekulalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB

Ko'chirib olish

Prokariot va eukariotlar bakteriyalarning struktura tuzilishi xujayralarning katta va kichik molekulalari Reja: 1. Prokariot bakteriyalarning struktura tuzilishi. 2. Eukariot bakteriyalari haqida ma’lumot berish. 3. Mikroorganizmlarning yadro apparati. Bakteriyalarning doimiy va doimiy bo‘lmagan komponentlari. 4. Mikroorganizmlar asosiy organogen elementlari bilan tanishish va ularning axamiyatini o‘rganish.Uneversal elementlar bilan tanishish; 5. Kichik molekulalar va katta molekulalar yoki makromolekulalarning axamiyatini

Tirik materiyaning tarkibiga kiruvchi asosiy kimyoviy moddalar bir ho‘jayrali va ko‘p hujayrali mavjudotlar uchun bir xil bo‘lsa-da, o‘ziga xos tuzilishlari sezilarli farq qiladi. Masalan, hamma tirik mavjudotlarning hujayrasida proteinlar, nuklein kislotalar, polisaharidlar singari polimerlar bo‘ladi, lekin ular har bir tur uchun o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Jumladan, glikolaktil kislotalar faqat ma’lum bakteriyalar hujayra devorida; ipsimon zamburug‘lar hujayrasi oqsillari hayvonlar organizm oqsillaridan, garchi ular bir turdagi aminakislotalarga ega bo‘lsada, o‘zaro farq qiladi. Turning nasliy tavsifi o‘ziga xosligini belgilovchi DNK, garchi bir xil g‘isht-bloklar–dezoksiriboza, fosfat kislotasi, ikkita purin (adenin, guanin) va ikkita pirimidin (timin, sitozin) asoslaridan iborat bo‘lsada, turli organizmlarda har xil bo‘ladi. Hujayra devori. Mikroorganizmlar turli xil sharoitlarda yashaydi, shuning uchun ular harorat, rN, bosim, muhit tarkibi o‘zgarishlariga chidamli bo‘lishi kerak. Bunda hujayra chidamliligini qattiq tuzilishga ega bo‘lgan hujayra devori ta’minlaydi. SHu tufayli hujayra yuqori ichki osmatik bosimni ko‘tara oladi (5– 20MPa). Hujayraning qattiqligi shaklini saqlashda yordam beradi. Ba’zi mikroblarda hujayra devori yo‘qolib ketgan - bularga mikoplazmalar kiradi (ilgari ular Pleuro-pneumonia-like organisms PPLO deb atalgan). Ular o‘zining pleomorfligi, oziq muhitlarda reproduktivligi (ularning reproduktiv birligining eng kichik miqdori 125–250 nm), penitsillinga chidamliligi, biror bir bakterial hosil qiluvchi shaklga o‘tolmasligi bilan ajralib turadi. Mikoplazmalar shakliga ko‘ra halqasimon, ipsimon, tayoqchasimon, spiralsimon, bo‘lishi mumkin. Hujayra devorining mavjud emasligi vaqtinchalik holat bo‘lib, u tashqi muhit omillari ta’siri (fermentlar, antibiotiklar) hisobiga yuzaga kelishi mumkin. Bunda grammanfiy bakteriyalar hujayra devori mutlaqo mavjud bo‘lmagan protoplastlarni hosil qiladi. Hujayra devori qisman mavjud bo‘lsa, sferoplast deb ataladi. L-shaklli bakteriyalarda (SHotlandiyadagi Lister nomli institut nomidan olingan) hujayra devori nuqsonli bo‘lib, ular qattiq ozuqa muhitlarida ko‘payadi va koloniyalarni hosil qiladi, ularning ayrimlari barqarorlashadi, boshqa birlari esa, ayniqsa, 15...30 % jelatin yoki 2,5 % agar-agar mavjud bo‘lganda, dastlabki hosil

qiluvchi shakliga reversiya (lotincha reversio – qaytish so‘zidan) bo‘ladi. Oqsil sintezi ingibitorlari, masalan, tetratsiklin guruhiga kiruvchi antibiotiklar bunday riversiyaga to‘sqinlik qiladi. SHunday qilib, mikoplazmalarni protoplast, sferoplastlar va bakteriyalarning L-shakli bilan birlashtirish mumkin emas, chunki ular orasida genetik bog‘liqlik yo‘q. Hujayra devori nuqsonli bakteriyalar mikoplazmalardan farqli ravishda hosil qiluvchi hujayralar (masalan, kapsulali polisaharid va streptokokklarning L-shakli M-proteini)ga xos bo‘lgan ayrim hujayradevor moddalarini sintez qilishni davom ettirishi mumkin. Aniqlanishicha, grammusbat bakteriyalarda hujayra devorining egiluvchan karkasi ko‘p qavatli, grammanfiy bakteriyalarda esa bir qavatli bo‘ladi. Grammusbat bakteriyalar hujayra devorining qalinligi 15–80 nm gacha, grammanfiy bakteriyalarda 8 nm ga etadi. Zamburug‘larning hujayra devori ikki fazadan iborat tabiiy kompozitbo‘lib, birinchisi mikrofibrillyar matritsa, ikkinchisi – matriksning amorfli to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. Zamburug‘larda hujayra devorining qalinligi 1 mkm gacha boradi. Fermentativ gidrolizdan foydalanib, zamburug‘ hujayralaridan protoplastlar ajratib olish mumkin. Zamburug‘larning hujayra devori bakteriyalarga qaraganda egiluvchan (rigid) va ko‘p qismi uglevod komponentlaridan tuzilgan. Grammusbat bakteriyalar hujayra devorida uglevod saqlovchi polimerlar grammanfiy bakteriyalar hujayra devoriga nisbatan ko‘p bo‘ladi, lekin grammanfiy bakteriyalar arxitektonikasi buning oqibatida soddalashib qolmasdan, aksincha juda murrakablashib ketadi. Hujayra devori bilan aks ettirilgan mikroorganizmlar yuzasi silliq bo‘lmaydi. Buni elektron mikroskop orqali olingan rasmlarda ko‘rish mumkin. Pusht hujayra- sporalari yuzasi o‘ziga xos xilma xillik bilan ajralib turadi. Prokariotlarda membranani tilakoidlar, fikoblisomalar, aerosomalar, xlorosomalar va karboksisomalar tashkil etadi. Oxirgi uchta organellarda membrana hosil bo‘lishi oxirigacha o‘rganilgan emas. Tilakoidlar tashqi tomoniga fikobilisomalar birikkan elementar membranalar tizimidan iborat.

Aerosomalar yoki gazli vakuollar fototrofli va xemotrofli suv bakteriyalarida (sianobakteriya, qirmizi oltingugurt bakteriyalari, yashil bakteriya, ba’zi arxeobakteriyalarda) mavjud bo‘ladi. Ular gaz pufakchalaridan tashkil topgan bo‘lib, tuzilishi 75x(200–1000) nm o‘lchamli, qalinligi 2 nm ga teng membrana bilan o‘ralgan konussimon uchli kovak silindr shaklida bo‘ladi. Pufakchalar membranasi orqali barcha oddiy gazlar o‘tadi, shuning uchun ularning to‘ldirilgan shaklda saqlanib turishi muhitda erigan gazlarga bog‘liq bo‘ladi. Gazli vakuolalar suv mikroorganizmlarining suzuvchanligini taminlaydi va tartibga solib turadi. Sigarasimon pufakchalar [50x(100...150)nm] ko‘rinishidagi xlorosomalar (xlorobiumvezikullar) yashil fotosintez qiluvchi bakteriyalarda kuzatiladi. Ular bevosita hujayra membranasi ostida joylashgan. Xlorosomalar qalinligi 3..5nm bo‘lgan bir qavatli membrana bilan o‘ralgan. Ularda fotosintez apparatining faqat ma’lum bir qismi, aynan antena vazifasini bajaruvchi pigmentlar joylashgan. Karboksisomalar yoki poliedralli tana (50–500 nm) fotosintez qiluvchi ba’zi xemilitotrofli (masalan, nitrifitsiyalanadigan) bakteriyalarda uchraydi. Bakteriyalar qalinligi 3,5 nm bo‘lgan bir qavatli mebrana bilan o‘ralgan. Ularda SO 2 ni fiksatsiya jarayonida asosiy vazifani bajaruvchi ribulozodifosfatkarboksilaza yoki karboksidismutaza mavjud. Eukariotik mikroorganizmlarda hujayra membranasi endoplazmatik retikulum bilan uzviy bog‘langan. Membrana va retikulum uch qavatdan iborat. Pereplazmatik bo‘shliqqa qaragan yuza qavatida diametri 11 nm bo‘lgan bittadan joylashgan subbirlik bor; ichki sitoplazmaga qaragan tomonda esa bu subbirlik guruhlangan bo‘lib, 2–5 va undan ko‘pdir. Ular fermentlar kompleksi bo‘lishi mumkin degan taxmin mavjud. Endoplazmatik retikulum silliq va g‘adir-budir bo‘ladi. Unga tashkiliy moddani sintezlovchi oqsil - ribosamalar yaqin joylashadi. Retikulum hisobiga hujayra o‘ziga xos bo‘limcha (kompartment)larga bo‘linadi. Endoplazmatik retikulum yadroga so‘riladi va shuning hisobiga yadro membranasi hosil bo‘ladi. U mikroskop orqali hujayrada kuzatsa bo‘ladigan kanallar, pufakchalar va sisternalar tizimini tashkil etadi. Miqdor va sifati ularning funksional faolligiga

bog‘liq. Sisternalar oziq muhiti zaxirasini tashkil etuvchi vakuolalarni, xususan markaziylarini ham shakllantiradi. Membrana vakuolasini ba’zan tonoplas deb ham ataladi. Xloroplastlar membranasi ikki qavatli suv o‘tlaridan tashkil topgan. Ularning tashqi qavati mitoxondriya membranasiga juda o‘xshash. Ichki membrana parallel qavat shaklidagi doimiy bo‘lmagan guruhlar shaklida xloroplastlarning uzun o‘qi bo‘ylab joylashgan (lamellalar). Eukariotik mikroorganizmlarda endoplazmatik retikulum hayvon va o‘simliklar hujayrasidan ko‘ra kuchsiz rivojlangan, shunga qaramay u Golji apparati bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, yaxshi rivojlangan va birlamchi lizosom, fagosom, segresomlar hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Golji apparati parallel ravishda qadoqlangan disk shaklidagi valiksimon kengaygan va uzunasiga pufakchalar bilan qoplangan diktiosom-plastinkalardan iborat. Lizosomalar birlamchi va ikkilamchi bo‘ladi. Birlamchi gidrolaz fermenti bo‘lgan bir qavatli lizosoma Golji apparati elementlaridan normal sharoitda o‘sish va ko‘payishda eukariot hujayrasini markaziy vakuolga so‘rilgunga qadar shakllanadi. Bu so‘rilish namoyon bo‘lishi bilan zahiradagi moddalar gidroliz qilinib, tarkibida birlamchi lizasomalar bo‘lgan markaziy vakuola ikkilamchi lizosomlarga aylanadi. Agar hujayra ekstremal sharoitda bo‘lsa, uning fiziologik funksiyasi juda kuchayadi, natijada nordon fosfatazalarda to‘planuvchi fagosomalar va segresomalar hosil bo‘ladi. Fanga maxsus fermentdan iborat bir qavatli membrana bilan o‘ralgan gidrogenosomalar va peroksisomalar ma’lum. Zamburug‘larda xitosomalar va lomasomalar bo‘ladi. Xitosomalar – tarkibida xitinsintaza mavjud bo‘lgan mikrovizikulalardir (diametri 40–70 nm). Xitosomada mikrofibrill xitin sintezlanadi. Lomasomalar- hujayrali membranalar hosilasidir. Membranalar ichki qavatida gumbazsimon shishlar pufakchalar va granulalar ko‘rinishida shakllanib, ular keyinchalik periplazmatik bo‘shliq tomon shishadi. Funksional jihatidan lomasomalar kam o‘rganilgan.

Kapsulalar shakllanishida prokariotlarning quyidagi turlari - leykonostoklar (Leuconostoc mesenteroides), pnevmokokklar (Streptococcus pneumoniae), turli batsillalar (Bac.licheniformis), tuproq tarkibidagi ba’zi erkin yashovchi, azotdan iborat bo‘lgan bakteriyalar (Azotobacter chroococcum) va boshqalar shuningdek, turli xil eukariot hujayralar (A.pullulans, Cryptococcus neoformans, Lipomyces lipofer, Rhodotorula glutinis) qatnashadi. Tabiiy sharoitda odamning ba’zi mikrofloralari shakli uzun polisaharidli fibrilldan iborat bo‘lgan, glikokaliks ishlab chiqaradi va ular hujayraning organizmga yoki hujayralarga zich yopishib olishini ta’minlab beradi (Streptococcus mutans). Xivchinlar prokariot va eukariotlarning alohida turlarida rivojlangan harakatlanuvchi organlardir. Ular vibrionlarga, ko‘pgina enterobakteriyalarga, spirill, spiroxeta, tripanosom, zamburug‘ zoospora va boshqalar uchun harakterilidir. Xivchinlar ilmoq yoki blefaroplastlarda yoki bazal tanada hujayra devori bilan bog‘langan. Zamburug‘larda blefaroplast ko‘pincha yadro bilan iplar (rizoplasta) yordamida bog‘langan. Rasmda ko‘rsatilganidek, bazal tanalar halqa jamlanmalariga va sterjenga kiritiladi. Grammusbat bakteriyalarda 2 ta halqa (M va S), grammanfiylarda esa ular 4 tadan iborat bo‘ladi ( M,S,P,L). Xivchinlar soni har xil mikroorganizmlarda turlicha; bir qutbli (monotrix) Vibrio metschnikovii, bir qutbda xivchinlar tutami (lofotrix) Ps. Aeruginosa , ikkala qutbda xivchinlar tutami (amfitrix) Spirillum species, hujayraning hamma yuzasida joylashgan (peritrix) Proteus vilgaris . Xivchinlar diametri – 20–30 nm, ba’zan 60 nm, uzunligi -5 dan 50 mkm gacha bo‘ladi. Bir qator sodda zamburug‘larda xivchinlar zoosporalar va harakatchan gametlar (ba’zan ular kiprikchalar deb ham ataladi) uchun harakterli bo‘lib, ba’zida ular protozoy organizmlarning alohida turlarida ham uchraydi. Xivchinlar o‘zida bir komponentli tizimni namoyon qilib, buramalar va to‘lqinsimon aylanalardan iborat. To‘lqin uzunligi har bir tur uchun doimiydir, masalan 2,5 mkm Salmonella typhimurium xivchinlar uzunligi. Buramasimon bakteriyalardagi spiroxetalar harakatlarini o‘q atrofidagi ipchalar, ikki qator xivchinlardan tuzilgan hujayra devori qoplab turadi.

Agar bakteriyalarda xivchinlar shakli bir xil bo‘lsa, zamburug‘larda ular ikki tipga bo‘linadi; qamchisimon (to‘qilgan) yoki tebranuvchi va yaltiroq tangachalar bilan qoplangan. Hujayralar xivchinlar bilan birgalikda 4 turga bo‘linadi: oxirida joylashgan bitta xivchin, oldinda joylashgan bitta xivchin bilan, ikkita ikkala tomonda, ikkita ikkala tiplarga kiruvchi xivchinlar Kiprikchalar yoki fimbriyalar (12-v rasm) xivchinlarga nisbatan qisqa va ingichka bo‘lib, ko‘pgina grammanfiy bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlarda mavjud. Ularning diametri 8,5– 12,0 nm; uzunligi – 10,0 nm gacha (ba’zilari 2 mkm gacha) bo‘lishi mumkin. Kiprikchalar xivchinli va xivchinsiz organizmlarda bo‘ladi. Oddiy va jinsli tukchalar yoki sex-kiprikchalar farqlanadi. Jinsli tukchalar bir hujayrada ikkitadan ko‘p bo‘lmaydi. Kiprikchalar adgeziyada (yopishishda) va jinsiy konyugatsiyada ishtirok etadi. Sitoplazma (gialoplazma) eukariotlarga nisbatan prokariotlarda gomogenroq bo‘ladi. Masalan, o‘suvchi mitselii uchlaridagi giflar to‘liq sitoplazma bilan to‘ldirilgan bo‘ladi, ulardan ma’lum bir uzoqlikda, asosan hujayraning qarish davrida vakuoli shakllanadi. Vakuola hujayra sharbati bilan to‘ldirilgan bo‘lib, ularda zaxira moddalari – purin va pirimidinlar, aminokislota, polifosfatlar, ba’zi vitaminlar zaxirasi joylashgan. Vakuola hujayra turgori (elastikligi)ni ta’minlab turadi, uning tashqi shaklini saqlab turish va o‘sishi uchun zarur bo‘lib, qisman yuqori organizmlar hujayralarida lizosom vazifasini bajaradi. Sitoplazmada yadro tomonidan sintezlangan ribosoma yig‘iladi. Sitoplazma - geterogen sistema bo‘lib, unda dispers muhit va dispers faza farqlanadi. Dispers muhit sifatida suv va unda erigan kichik molekulyar moddalar, dispers faza – yuqori molekulyar birikmalar: oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va ularning kon’yugantlari namoyon bo‘ladi. Oqsillar va uglevodlar molekulasi atrofida suvli pardalar sitoplazma butunligini va molekulalarni turg‘unlashtiradi. Erkin va bog‘langan suvlar nisbati turli mikroorganizmlarda turlicha, u bir xil shtammlarda yoshiga qarab o‘zgaradi. Atseton, metanol, etanol erkin suvlarni oson yig‘ib oladi va suvni gidratlangan pardalarda makromolekulyar strukturalar koagulyasiyasiga olib keladi.

Sitoplazmada bir moddalar haqiqiy suyuqlik ko‘rinishida (noorganik tuzlar, vitaminlar, aminokislotalar, monozalar) boshqalari esa – kolloidli holatda bo‘ladi (oqsillar). Hujayra ichi osmotik bosimi, masalan bakterial hujayralar ekvivalentligi 10–20% li saharozali eritmalarda foydalaniladi (bunday saharozali eritmalar sferoplastlar va protoplastlarni kuchaytirish maqsadida in vitro ishlatiladi). Ko‘pgina molekulalar sitoplazmada zaryadlangan, ulardan oqsillilari bir vaqtda musbat va manfiy zaryadlarni olib boradi. Demak, gidratli qobiqlar, kolloid xususiyatlar va elektrik zaryadlar sitoplazmalardagi yuqori doimiylikni ta’minlab turadi. Intaktli (lotincha intactus - tegilmagan) hujayralarda sitoplazma yopishqoqligi suvlar yopishqoqligiga teng keladi, lekin hujayra bo‘linishi vaqtida u birdan kuchayadi, bu jarayonda zol gelga - tiksotropiyaga aylanishi kuzatiladi. Masalan, axromatin veretinning ko‘payayotgan eukariot hujayralarida shakllanishi. Sitoplazmaning erkin oqsillari, odatda, koeffitsenti 3S va 6S ( 1S svedberg– birlik -10 13 sm /s/ed polya) oralig‘ida bo‘ladi. Mikroorganizmlarning yadro apparati. Mikrob hujayrasi yadrosida (boshqa organizm hujayrasida ham) nasliy axborot DNK shaklida joylashgandir. Bu axborotlar maxsus oqsil molekulasining sintezlanish jarayonida ishlab chiqariladi. Bunday jarayon tez-tez sodir bo‘lib, u turli tizimlar bilan bog‘liqligi uchun ham uni yadro apparatiga kiritsa bo‘ladi: prokariotlarda-nukleoid, rapidosomalar, to‘siqli mezosomalar, ribosomalar: eukariotlarda yadro, yadrocha, nukleolemma, porosomalar, sentriola, mitotik apparat, ribosomalar. YAdro. Protariot hujayrasi sitoplazmasida yadro (nukleoid) DNKning miqdori yuqori bo‘lgan soxa, yopiq ipcha ko‘rinishida tasvirlangan (8-rasmga qarang.) Ipchalar hajmi masalan, ichak tayoqchasida –1,4·10 6 x3 nm, og‘irligi 1·10 –14 g va M=6·10 6 kDa bo‘ladi. Bunday DNK uzunligi –1,4 nm bo‘lib, yig‘ilgan holatda xromasomalar yig‘indisidan iborat. Uning bir tomoni ikkita qiz hujayralari bo‘linishida muhim rol o‘ynovchi mezosoma to‘siqlariga yopishgan xromosomadan iborat. Ko‘pgina mikroorganizmlar hujayralardagi o‘zi ko‘paya oluvchi avtonom genetik elementlar sifatida plazmidalar namoyon bo‘ladi. Ularga

G‘ faktorlar (ingliz tilidan hosildor demakdir); R-faktorlar (inglizcha-qarshilik). Col-faktorlar, profaglar; ba’zi organik birikmalar bilan plazmidalar degradatsiyasi (kamforalar, salitsil kislota); kriptik yoki yopiq plazmidalar kiradi. Barcha mashhur plazmidalar – 100 gacha gendan iborat ikki zanjirli DNK (M =1·10 4 ...7·10 4 kDa) dan iborat. Plazmidalar xo‘jayin hujayralar uchun zarur tarkib bo‘lib xizmat qilmaydi, yo‘qolishi yoki aksincha tashqaridan tanlab olinishi ham mumkin. Eukariot mikrob hujayrasi sitoplazmalardan ikki qavatli membrana bilan ajratilgan, endoplazmatik retikula bilan bog‘langan, shakllangan yadroga ega. YAdroda DNK va asosiy oqsil gistonlar mavjud. Saccharomyces cerevisiae da bitta xromasoma DNK sining (17 ta dan) molekulyar massasi 6·10 5 kDa ni tashkil qiladi. Eukariot hujayralarda yadro shakli ko‘pincha yumaloq bo‘lib, uning hajmi o‘rtacha 1–6 mkm diametr. YAdro ribosoma va ribosomal RNK hosil bo‘luvchi joy – yadrochaga ega. U amorf moddalar bilan qoplangan to‘r ko‘rinishidagi zich, qattiq granula va qalinligi 4–8 nm dan iborat ingichka iplardan tashkil topgan. YAdro qobig‘i ichki va tashqi membranalardan iborat bo‘lib, hajmi 10...12 nm bo‘lgan porosomalar, yoki yadroning teshiklarini ham o‘z ichiga oladi. Ular teshiklar ustida do‘ppayib turuvchi ikki tomonining uzunligi 50 nm bo‘lgan amorfi-fibrilyarli diafragma –qopqoqchalar bilan to‘ldirilgan. Achitqi yadro pardasining 1mkm 2 ga 10...15 ta teshikcha to‘g‘ri keladi. YAdro miqdori hujayrada turlichadir. Kokksimon bakteriyalarda, odatda, tayoqcha shaklidagi bitta nukleoiddan iborat – ikki va uning ikkiga ko‘paygan yadroning desinxronizatsiya o‘sish tezligi bo‘linish tezligiga bog‘liq bo‘ladi. YUqori zamburug‘larning vegetativ hujayrasi bitta va ko‘p yadrodan iborat. Past zamburug‘lar polinuklearlidir (ko‘p yadroli), bunday zamburug‘lar senotsitli deb ataladi. YAdro va yadro membranasi parchalanishdagi mitoz bo‘linish davrida eukariot hujayralar bipolyar tarkibga ega bo‘lgan elpig‘ich shaklidagi mitotik apparatni hosil qiladi. Bu tarkib oqsil subbirliklarini o‘z ichiga oluvchi (M-50–60 kDa) 20– 30 nm diametrdan iborat mikronaychalardan tuzilgan. Mikronaychalar tartibli

tarkibga ega bo‘lib, qisqarish xususiyatiga ega. Ular hujayra qutblarida joylashgan sentiriolalardan chiqadi. Sentriolalar shuningdek, silinrik tuzilishga ega bo‘lib, 9ta juft mikronaylardan iborat. Ribosomalar. Prokariot va eukariot hujayralarda ko‘p miqdorda nukleoproteinli qism mavjud. Bakteriya ribosomasining hajmi o‘rtacha 20x30x30 nm; eukariot hujayrasi ribosomalari kattaroq–20x40x40 nm, ularning molekulyar massasi 2,7 ·10 3 -4,4· 10 3 kDa bo‘ladi. Bakteriyalar ribosomasi 70S sedimentatsiya konstant tipiga kiradi; zamburug‘li esa 80S ga tegishli. Ribosomada maxsus oqsil sintezi amalga oshiriladi. Bu ko‘rinishda ular to‘planib , polisomalar yuqori sedementatsiya konstantaga ega bo‘ladi. Ribosomalar hujayra yadrosida eukariotlar paydo bo‘ladi. Mikroblar har qanday boshqa organizmlar kabi erda keng tarqalgan elementlardan evolyusiya natijasida kelib chiqqan. Bu elementlarning kamroq yoki ko‘proq qismi, odatda, mikrob hujayralarida uchraydi. Asosiy organogen elementlarga azot, vodorod, kislorod va uglerod kiradi, ular hisobiga 2 dan 60% gacha atom hissasi to‘g‘ri keladi. Mikroelementlar guruhiga kaliy, kalsiy, magniy, natriy, oltingugurt, fosfor, xlor kiradi; ularga 0,02 dan 0,1% gacha atom hissasi to‘g‘ri keladi. Ultramikroelementlar – bor, vanadiy, temir, kobalt, kremniy, marganets, mis, molibden, rux 0,001% atom hissadan kamroqni tashkil etadi. Asosiy elementlar e’tiborga sazovor bir qator xususiyatlarga ega: 1. ular elektronlar jufti hisobiga hosil bo‘ladigan mustahkam kovalent bog‘larni hosil qila oluvchi elementlar ichida eng engillaridir (kovalent bog‘lar mustahkamligi elementlarning atom massalariga teskari proporsionaldir); 2. bir-birlari bilan juda oson o‘zaro ta’sirlashadi; 3. azot, kislorod, uglerod bir bog‘ va qo‘sh bog‘ hosil qila oladi, shu sababli ulardan hosil bo‘ladigan birikmalar soni keskin ortadi; 4. uglerod boshqa uglerod atomlari va azot bilan uchbog‘ hosil qila oladi; 5. uglerod - uglerod bog‘lari hosil bo‘lishi hisobiga juda ko‘p sondagi turli xil organik molekulalar shakllanadi;

6. har bir uglerod atomi atrofida juftlashmagan elektronlar hisobiga tetraedrik konfiguratsiya vujudga kelgani uchun uglerod birikmalari turli xildagi uch o‘lchamli tuzilishga ega. SHuningdek, universal elementlar tushunchasi ham mavjud. Ularga N, H, Fe, K, O, Na, S, C va P kiradi. Ular tirik hujayralarning har qanday turi uchun struktur- funksional ahamiyatga ega bo‘lgani uchun universal elementlar deyiladi. Boshqa elementlar (mikro va ultromikroelementlar) ahamiyati kamroq deb qaraladi; Cu, Co, Na, Ce, Mn, Mo, Zn, Se, Ni, W . Erda hayot evolyusiyasi jarayonida tirik sistemalardagi ion tarkibi va balansi o‘zining doimiyligi bilan ajralib turgan (hozirda ham shunday). Sayyoramizda hayot paydo bo‘lganidan beri o‘tgan milliardlab yillar davomida barcha hujayralarda dengiz suviga xos bo‘lgan (kam konsentratsiyada) ion balansi saqlanib keladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, hatto odamda ham saqlanib qolgan belgini, ya’ni hayot suvda paydo bo‘lganini ko‘rsatadi. YUqorida sanab o‘tilgan barcha elementlar ikkita shartli guruhga bo‘lish mumkin bo‘lgan molekulalarni hosil qiladi: ya’ni kichik va katta molekulalar. 1-guruhga boshlang‘ich yoki tashqaridan kirib keluvchi molekulalar kiradi: H 2 O, CO 2 , N 2 , Mg +2 , Ca +2 , NO 3 - , SO 4 2- , PO 4 3 - , Cl - , K + va boshqa ionlar,– organik kislotalarning oraliq molekulalari, riboza, aminokislotalar kabi qurilish bloklari, mononukleotidlar, monozalar, quyi oligozalar (oddiy shakar), glitserin, yog‘ kislotalari. Katta molekulalar yoki makromolekulalarga nuklein kislotalar, oqsil, polisaharidlar va lipidlar kiradi. Bular hammasi polimer molekulalardir. E. soli misolida shu narsa aniqlanganki, kichik molekulalar hujayra umumiy massasining 73% ini tashkil qiladi; bundan 70% suv hissasiga, 1% noorganik ionlarga, 2% boshqa kichik molekulalar hissasiga to‘g‘ri keladi. Hujayra umumiy massasining 27% ni makromolekulalar tashkil qiladi, bundan 15% oqsillar, 6% RNK, 3% uglevodlar, 2% yog‘lar, 1% DNK. Bu ikki guruxga mansub molekulalarning bunday nisbati hujayralarning ko‘plab turlari uchun xos.

Har bir hujayraga to‘g‘ri keladigan har bir turga mansub bo‘lgan molekulalar soni quyidagicha: -noorganik ionlar – 12, oraliq molekulalar va qurilish bloklari – 500, oqsillar – 3000, RNK – 1000, uglevodlar – 50, yog‘lar – 40, DNK – 1 [(suvsiz kichik molekulalar jami – 512, makromolekulalar – 4091)]. Bu raqamlardan quyidagi xulosani chiqarish mumkin: mikroorganizmlar (boshqa organizmlardagi kabi) hujayralarida suv dispersion muhit sifatida son jihatidan ustundir; suvni hisobga olmaganda, hujayra massasining katta qismini kichik molekulalarga qaraganda makromolekulalar tashkil qiladi; genlar funksiyasining mahsuli bo‘lgan oqsillar boshqa makromolekulalardan ko‘proq; makromolekulalar ichida gen axborotini saqlovchi va tashuvchi DNK molekulalari eng kam foizni tashkil qiladi. Suv . Suv molekulalari kichik molekulalarga kiradi, uning mikroorganizmlar hayotiy faoliyatidagi ahamiyati juda katta. Suv miqdori turli hujayralarda 60-90%, hatto bakteriyalar sporalarida 18-20% gacha bo‘ladi. Suv molekulalari molekulalararo vodorod bog‘ini hosil qilib, oson o‘zaro ta’sirlashadi. Qattiq holdagi suv (muz) uchun taxminan 10 ta modifikatsiya ma’lum: I, Ic, II, ….VIII va shishasimon muz, bunda molekulalar vodorod bog‘lari O-N ... O va to‘rtta qo‘shni molekulalar bilan shunday bog‘langanki, kislorod atomlari tetraedr burchaklarida va markazida joylashadi. Suvning barcha shakllari juda katta makromolekulalardir. Bu narsa go‘yoki bir-biriga teskari bo‘lgan mikro va makromolekula holatidagi suv tushunchalarining birligini ko‘rsatadi. Vodorod bog‘ining energiyasi 88,89·10 3 j/mol bo‘lib, kislorod va vodorod orasidagi kovalent bog‘i energiyasidan (377,1 . 10 3 j/mol) ancha kichik, lekin induksion dipol va dispersion kuch (yoki van-der-vaals kuchi) dan ko‘pdir. Bu tirik sistemalardagi mikrob hujayralarining tarkibidagi ayrim molekulalarning tuzilishi va faoliyatida juda muhim. Masalan, suv teskari zaryadlangan molekulalarni gidrat qobiqlari tarzida ekranlashtiradi va ularning dispers muhitdagi turg‘unligini ta’minlaydi. Bu ionlar atrofida joylashuvchi gidratatsion suvga taalluqli bo‘ladi.

Suv dielektrik o‘tkazuvchanlik, sirt tarangligi va issiqlik sig‘imi bo‘yicha katta ko‘rsatkichlarga ega, shu sababli suv ko‘p moddalar uchun erituvchi, elektrostatik va issiqlik buferi hisoblanadi. Dielektrik sifatida suv ionlarga ajraluvchi noorganik tuzlarni eritadi; alifatik spirt va kislotalarni eritadi, ko‘pgina aromatik hamda getorotsiklik hosilalarni eritadi. Suvning yuqori sirt tarangligi tirik materiyalarda muxim biologik effektni aks ettiradi – biror bir moddalar ichki muhitga tushganda (yoki tashqaridan kirganda) keskin o‘zgarishlarga qarshi tura olish qobiliyati kelib chiqadi. Agar bu moddalar suvning sirt tarangligini sezilarli yoki keskin o‘zgartirsa, ular, odatda, mikroorganizmlarga halokatli ta’sir etadi (kation va anion sirt foal moddalar) yoki hujayralar uchun fiziologik normal bo‘lgan sharoitlarda bilinmaydigan biror-bir effektni keltirib chiqaradi (ionogen bo‘lmagan sirt-faol moddalar). Suvning yuqori issiqlik sig‘imi hujayra strukturalarini mumkin bo‘lgan chegaralarda termik infaolatsiya (faollikni yo‘qotish)dan saqlaydi. Ma’lumki, mikroorganzmlar ma’lum harorat chegarasida yashashga moslashgan, shu sababli, ularning dispers muhitidagi issiqlik sig‘imiga tabiat tegishli tuzatishlarni kiritgan (mutatsiyalarni), bular dispers faza hisobiga kiritilgan. Mikroorganizmlarning ko‘pchiligi mezofillar guruhiga kiradi. Ular uchun optimal harorat 20-45 0 S. 45 0 S dan yuqorida termofillar, 20 0 S dan pastda psixrofillar yaxshi o‘sadi. Aniqlanishicha, biosferada biomassa hosil bo‘lish jarayonida azot tanqisligini qoplash uchun ammoniyli va nitrat tuzlari ko‘rinishidagi bog‘langan azot kamlik qilar ekan. Evolyusiyaning dastlabki bosqichlarida tabiatda azotning aylanishi bugungi kundagidek bo‘lmagan va bo‘lishi ham mumkin emas edi, chunki u paytlarda o‘simlik hamda hayvon organizmlari hali yo‘q edi.Faqat keyinchalik sianobakteriyalardan keyin molekulyar azotni o‘zlashtira oladigan erkin yashovchi

mikroorganizmlar va mikrob simbiontlar vujudga keldi. Erkin yashovchi aerob azot fiksatsiyalovchilarga azotobakteriyalar, aktinomitsetlar, ayrim vibrionlar, mikobakteriyalar, spirillalar, spiroxetlar kiradi. Anaeroblardan klostridiy, sianobakteriya, fotosintezlovchi bakteriyalardan ham azotfiksatorlar ma’lum. Azotfiksatorlar - simbiontlar, rizobakteriyalar va aktinomitsetlar – tugunakli dukkakli o‘simliklarda, botqoq mirtasida, loxda, chakandada, olxada aniqlangan. Simbiontlar vakili sifatida lishayniklar bor, ularda sianobakteriyalar va yashil suvo‘tlar molekulyar azotni to‘playdi va hujayraning yanada murakkabroq azotli birikmalariga transshaklsiya qiladi. Noorganik tuzlar - nitrat va nitritlar azot manbai sifatida ko‘pgina zamburug‘lar hamda bakteriyalar tomonidan o‘zlashtiriladi. Bunda nitrat azoti nitratreduktaza fermenti ishtirokida qaytariladi, so‘ng nitritreduktaza ishtirokida NH 3 gacha qaytariladi. Havodagi erkin azot fiksatsiyasi va nitrat (nitrit) larning ammiakka qadar qaytarilishi fermentlar, tarkibida molibden hamda temir yoki faqat molibden bo‘lgan fermentlar ishtirokida sodir bo‘ladi. Bundan oldingi barcha kichik molekulalar (magniy, kalsiy, kaliyning noorganik tuzlari, fosfatlar, sulfatlar va boshqalar), mononukleotidlar, oltingugurtli aminokislotalar ko‘rinishidagi qurilish bloklari – molekulalar sintezida, shuningdek, turli xil katalitik jarayonlarni tezlashtirishda zarurdir. Masalan, magniy kamida 20 ta fermentativ reaksiyalarga aloqador, shuningdek, ribosomalar faoliyatida va kaliy oqsil sintezida muxim, kobalt fermentlar tarkibida uchrovchi vitamin V 12 tarkibiga kiradi, kalsiy bakteriya endosporalarining muxim komponenti, mis va temir sitoxromlarga to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqador, ayrim pigment tuzilishlariga (melanin, gemoprotein va boshqalar) aloqadordir. Aniqlanishicha, atom massasi 55 dan katta bo‘lgan metallar biokatalizatorlar faoliyatini faollashtirmaydi. Simob va kumush ionlari ko‘pchilik mikroblar uchun zaharlidir. Ayrim metallar (masalan, kumush) ning oligodinamik ta’siri kichik

kationlarning zaharli ta’siri bilan bog‘liq, og‘ir metallar sulfogidril (SH) guruhlarni o‘zida tutuvchi oqsil molekulalarini qaytmas tarzda blokirovka qiladi. Muhitda noorganik tuzlarga munosabatiga ko‘ra mikroorganizmlarni chetki galofillar, mo‘‘tadil galofillar, dengiz organizmlari va nogalofillar kabi NaCl ning quyidagi konsentratsiyalariga chidash beruvchi guruhlarga ajratiladi: 5- 36% (to‘yingan eritma); 0-20,5% ; 0,1-5% va 0-4%. Masalan, birinchilarga Halobakterium salinarium, ikkinchisi - Paracoccus halodenitrificans, uchinchisiga – Pseudomonas marina, to‘rtinchisiga - E coli. Katta bo‘lmagan molekulalar va ionlar hujayralarda modda almashinuvining optimal darajasini ushlab turadi, ular mikroorganizmlar osmoregulyasiyasiga sezilarli hissa qo‘shadi. Agar hujayra ichidagi osmotik bosim tashqi bosimdan kam bo‘lsa, unda suv hujayradan chiqib ketadi, sitoplazma hajmi kichrayadi va hujayra membranasiga ziyon etkaziladi. Gram musbat bakteriyalarda hujayra devori bu holda hujayra membranasidan orqada qoladi. Bu jarayon plazmoliz deyiladi. Suvli eritmalarda moddalar (elektrolit va noelektrolitlar) har xil osmolyarlikni ko‘rsatadi. Osmolyar deb ideal noelektrolitning bir molekulyar eritmasiga aytiladi, uning osmotik bosimi 0ºS da 2986,4 Pa, suvning muzlash haroratida esa 1,86 ºS ga pasaygan. Qoidaga ko‘ra, hujayra ichidagi osmolyarlik har doim muhit osmolyarligidan baland, bu esa hujayralarda kaliy ionlari yig‘ilganligiga bog‘liq. Dengiz bakteriyalari natriy ionlarining yuqori konsentratsiyasiga muhtojligini ular transport mexanizmlarining normal funksiyasini ta’minlaydi, fermentlar faolligi va stabilligini ushlab turadi. Hujayra ichi konsentarsiyasining doimiyligi tashqi muhitda kaliy ionlarining past konsentratsiyasi sharoitida ham membranada lokallash maxsus faol transport tizimlari harakati hisobiga ta’minlanadi. Mikroorganizmlarni laboratoriya va ishlab chiqarish sharoitlarida o‘stirish amaliyotida vodoprovod suviga sterilizatsiyadan oldin asosiy element va mikroelementlar qo‘shiladi, ultramikroelementlar har doim bu sharoitda ishlatiladigan suvda yoki boshqa noorganik tuzlarda bo‘lishiga amindir. Ayrim maxsus tajribalardagina hamma elementlar kimyoviy toza ingridientlar holida

distillangan suvga kiritiladi. Ko‘rib chiqilgan kichik molekulalardan (N 2 O, SO 2 , N 2 , noorganik tuzlar) oraliq birikmalar va qurilish hamda bloklari hosil qilinib ular ham kichik razryadga kiradigan molekulalarga tegishliqilinadi. Organik kislotalar oraliq birikmalari singari qurilish bloki biosintezi uchun bosh material bo‘lib hisoblanadi (aminokislotalar, glitserin, yog‘ kislotasi, mononukleotidlar, monoz va past oligoz yoki oddiy qandlar). SHunday sirka va malon kislotalari glitserin hamda yog‘ kislotalari sintezi uchun hujayralarda ishlatiladi; palmitin kislotasi boshqa hamma yog‘ kislotalari uchun bosh asoschisi bo‘lib qoladi (olein, stearin, laurin va boshqalar) yoki ular aldegidlari; glitserin lipidlar tarkibiga kiradi. Oltingugurt atomi ayrim aminokislotalarda kichik oltingugurtga ega molekulalarning noorganik qatoridan ekzogen kelib chiqishga ega. Keyinchalik u fermentativ reaksiyalar yordamida aminokislotalarning molekulalaridan boshqalariga ko‘chib yurishi mumkin. Masalan, sistein zanjiri serindan, oltingugurt esa metionindan kelib chiqqan. Pirouzum kislotasi almashish jarayonlarida asosiy mahsulot hisoblanadi, ular ko‘p geterotrofli mikrorganizmlar uchun uglerod manbai singari glyukoza o‘zgarishiga bog‘liqdir. Gap avvalo, makroergik bog‘li Fosfor unga ATF dan qo‘shiladi, ATF da esa – ekzogen noorganik fosfatdan. Geterotrof turdagi qator organizmlarda piruvatning oddiy kichik molekulalardan birlamchi sintezi uning ko‘plab aminokislotalardan hosil bo‘lishi orqali ro‘y beradi. Yog‘ kislotalari hujayra membranalaridagi lipidlarning tarkibiy qismi, ular erkin lipidlar holida har xil mikroorganizmlar hujayrasida joylasha oladi. YOg‘ kislotalari formulalarida uglerod atomlari arab raqamlari bilan belgilanadi, raqamlash karboksil guruhdan boshlanadi, ikkinchi uglerod atomini α , uchinchisini – β , uglerod zanjirining oxirgi uglerod atomi (SN 3 ) – ω ; qo‘sh bog‘lar belgi bilan ko‘rsatiladi.

Oddiy qandlar yoki monozalar va quyi oligozalar. Dastlabki kichik biomolekulalarga triozalar, tetrozalar, pentozalar, geksozalar, geptozalar, oktozalar, dekozalar kabi monozalar kiradi. Eng sodda trioza glitserin aldegididir; tetrozalarga umumiy formulasi NO–N 2 S– (SNON) 2 –SNO bo‘lgan eritroza va treoza; pentozalarga riboza, arabinoza, ksiloza, liksoza NO– N 2 S–(SNON) 3 –SNO; geksozalarga alloza, altroza, glyukoza, mannoza, guloza, idoza, galaktoza, talozalar NO–N 2 S–(SNON) 4 –SNO kiradi va hokazo. Ayrim monozalarda birlamchi spirt guruhi vodorodga almashinadi. Ko‘pgina bakteriyalar va ayrim zamburug‘lar polisaharidlari tarkibida fukoza yoki 6– dezoksigalaktoza bo‘ladi. Oddiy qandlar etishmasligida (katabolitlar) hujayrada sAMF konsetratsiyasi ko‘tariladi, etarli yoki ko‘p sonli qandlarda sAMF konsentratsiyasi pasayadi. sAMF ahamiyati katabolit repressiyasida ayniqsa ifodalangan. sAMF dan tashqari hujayralarda sGMF va sSMF yasaladi, ular asos xili bo‘yicha farqlanadi, S 1 ribozalarga bog‘lanadi. Ayrim hollarda sGMF sAMF ning antogonisti bo‘lib chiqadi. Ko‘p bakteriya va zamburug‘lar vitamin V 2 sintez qiladi. Ammo ayrim mutant achitqilar ayrim bakteriyalar (masalan, Lactobacterium species) uni tashqaridan qo‘shishga muhtoj. Riboflavin FMI va FAD kofermentlari asoschisi bo‘lib xizmat qiladi. FMN va FAD ga ega Fermentlar, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida qatnashadi va oksidlanish fosforillashda elektronlarni tashiydi.

Adabiyotlar: 1. Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T., “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. 2002. 2. Vorobyov A.A., B ы kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «V ы sshaya shkola». 2003. 3. CHurbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «V ы sshaya shkola». 1987. 4. Mustaqimov G.D. O‘simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari.T., “O‘qituvchi” nashriyoti. 1978. 5. Elinov N.P.” Ximicheskaya mikrobiologiya” M., izd-vo «Vыsshaya shkola». 1989.

O'xshashlar

Xujayra devori va bakteriyalarning tuzilishi farqlari

Bakteriyalarning doimiy bo‘lmagan kiritmalari va ularning bakteriyalardagi xususiyatlari bakteriyalarning nafas olishi

Mikroorganizmlarning sistematikasi va morfologiyasi

Sitologiya asoslari sitologiya fani, predmeti va uni o`rganish usullari

Sitologiyа