logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Biologiya
  4. Қон айланиш тизими физиологияси

Қон айланиш тизими физиологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

915.5 KB
Ko'chirib olish
Қ он айланиш тизими физиологияси  Юрак физиологияси.  Юрак т у зилиш ва автоматияси.  Юрак мушагининг қўзғалувчанлиги.  Юракни ўтказувчи тизими.  Юрак цикли босқичлари, зарби ва тонлари. қоннинг систолик ва дақиқалик хажми.  Юрак фаолиятини бошқариш механизмлари.  Қ он томирлар тизими физиологияси. қон томирларнинг фаолият таснифи.  Қон оқишининг чизиқли ва хажм тезлиги . Артерияларда қон оқиши ва унинг босими.  Веналарда қоннинг оқиш тезлиги ва босими  Майда қон томирларда қоннинг оқиши (микроциркуляция) ва унинг бошқарилиш.  МАТнинг қон айланишини бошқаришдаги иштироки.  Баъзи аъзоларда қон айланишининг хусусиятлари. Юрак физиологияси Қон ҳаракатини юрак таъминлайди. Юракни “чап юрак” ва “ўнг юрак” ларга ажратилади. Уларнинг ҳар бири бўл и м ва қоринчадан иборат. Қон кислородни тўқималарда қолдириб, ўнг юракка оқиб келади ва ўпка томон йўл олади. қ он ўпкада кислородга т ў йиниб, чап юракка қайтади, у қонни яна бутун организмга тар-қатади. Қоннинг ўпка қон томирлари орқали ўнг юракдан чап юракка ҳаракати ўпкада қон айланишини, яъни кичик қон айланиш доирасини ташкил қилади. Қолган бошқа аъзоларнинг қон билан таъминланишини (ва улардан қоннинг қайтиб келиши) тизим қон айланиши, ёки катта қон айланиш доираси деб аталади. Бу иккала бўлим бирлашиб, ягона қон айланиш тизимини ташкил қилади, чап ва ўнг юракда қонга кинетик энергия берилади. Юракнинг қон хайдаши бирин-кетин бўшашиши (диастола) ва қисқаришига (систола) боғлиқ. Диастола вақтида бўлмалар ва қоринчалар қонга тўлади, систола вақтида эса қон қоринчалардан йирик артерияларга - аорта ва ўпка артериясига отилиб чиқди. Бу артериялар юракдан чиқадиган жойда ярим ойсимон қопқоқлар бор, улар қоннинг юракка қайтишига йўл қўймайди. Бўлмалар ва қоринчалар ўртасида ҳам икки (чап томонда) ва уч (ўнг томонда) тавақали қопқоқлар бор. Ана шу қопқоқлар қоринчалар систоласида қонни қоринчалардан бўлмаларга қайтишига тўсқинлик қилади. Қон қоринчаларга тушишидан олдин йирик веналар орқали (кавак веналар ва ўпка венаси) бўлмаларга қўйилади. Бўлмалар систоласи туфайли қон қоринчаларга ўтади. қ онни юракка етказиб берадиган қон томирларни веналар, юракдан четга тарқатувчиларини артериялар деб аталади. Юрак т у зилиш ва автоматияси Морфологик ва функционал ҳоссаларга кўра, юракнинг му шак толалари икки турга бўлинади: 1) бўлмалар ва қоринчаларнинг ишчи толалари, улар юрак му шаг ининг асосий массасини ташкил қилиб, юракнинг қон хайдаш фаолиятини амалга оширади; 2) ритм етакчиси вазифасини ва ўтказиш тизимини ташкил қилувчи атипик толалар . Бу толалар қўзғалишни рўёбга чиқаради ва уни миокарднинг ишчи толаларига ўтказади. Юрак мушаги (миокард) қўзғалувчанлик , ўтказувчанлик , қисқарувчанлик , автоматия ҳоссаларига эга. Миокарднинг скелет мушагидан фарқи шуки, у функионал бирлик ( синцитий) дан иборат. қўзғалиш миокарднинг қайси бир нуктасида вужудга келмасин, бутун миокардга тарқаб, толаларни ҳаммасини кўзғатади. Бунинг сабаби шундаки, миокарднинг ишчи толалари оралиқ дисклар – оқими кўрсатадиган қаршилиги жуда кам. Улар орқали қўзғалиш қаршиликка учрамай тез тарқалади. Шунинг учун ҳам юрак якка тола сингари “бор ёки йўқ” қонунига итоат қилади. Агар юрак организмдан ажратиб олинса ва тегишли шароитда сакланса ритмик равишда қисқараверади. Юракнинг бу хусусияти автоматия деб аталади. Табиий шароитда ритмик импульслар ритм етакчисининг махсус ҳ ужайраларида ( пейсмекерда ) вужудга келади. Одам юрагида сино-атриал тугун ритм етакчи ролини бажаради. У атипик ҳужайралар тўплами, юқори ва пастки ковак веналар юракка қуйиладиган жойлар нинг орлағида жойлашган. Бу тугун 1 дақиқада 70га яқин импульсни вужудга келтиради. Сино-атриал тугун юрак автоматиясининг асосий маркази хисобланади. қўзғалиш атриовентрикуляр тугунга етиб келиб, шу ерда бироз вақт (0,02 - 0,04 с) тўхталиб қолади. Атриовентрикуляр тугун ҳам унг бўлмада, атривентрикуляр тўсиқнинг олдида жойлашган. Гис тутами шу ердан бошланади. Бу тармоқлардан бири ў нг қоринчага, иккинчиси чап қоринчага боради ва Пуркинье толалари ҳосил қилиб, улар орқали қўзғалишни қоринчалар миокардига тарқатади. қўзғалиш атриовентрикуляр тугундан юракнинг ўтказувчи тизими бўйлаб юқори тезликда (2мс) тарқалади. Шу сабабдан қоринчаларнинг ҳамма қисми деярли бир вақтда қўзғалиб, қисқаради. Юракнинг автоматик равишда қисқариши фақат сино - атриал тугун фаолиятигагина боғлиқ эмас. Юрак ўтказувчи тизи ми нинг бошқа қисмлари ҳам ўз-ўзидан импульс вужудга келтириш қобилиятига эга. Аммо ўтказувчи тизимнинг қайси бир қисми сино-атриал тугундан қанча узоқ бўлса, унда ҳосил бўлган импульсларнинг сони шунча кам бўлади. Атрио - вентрикуляр тугун бир дақиқада 40-60 импульс вужудга келтира олса, Гис тутами 30 - 40 импульс пайдо қилади, Пуркинье толалари эса атиги 20 импульс ҳосил қила олади. Юрак му шаг ининг қўзғалувчанлиги Асаб ҳ ужайралари, кўндаланг-тарғил му шак лардаги каби, кардиомиоцитларда ҳам ҳаракат потенциали мембрана потенциалини тез ўзгаришидан бошланади. У тинчлик потенциали даражасидан (-90 мВ) ҳаракат потенциалиникига (30 мВ) етади. Буни тез деполяризация босқичи 1 - 2 мс ни ташкил қилади. Кардиомиоцитлар мембранасининг деполяризацияси суст натрий-калий каналларни фаоллайди. ҳужайра ичига қаратилган кальций оқими ҳаракат потенциалида яссилик (плато) ривожланишига сабаб бўлади. Плато давомида натрий каналлари инактивацияга учрайди ва ҳ ужайра мутлоқ рефрактерликда бўлади. Бу давр 270 мс давом этади. Айни пайт калий кан а ллари фаоллашади ва ташқариига қаратилган калий оқими мембранани тезда реполяризациялайди. Кальций каналларнинг ёп илиши бу жараённи тезлаштиради. Мембрананинг реполяризацияси калий каналларининг аста- секин ёпилиши ва натрий каналларининг фаоллашувига олиб келади. Миокард ҳужайраларнинг қўзғалувчанлиги тикланади. Бу нисбий рефрактерлик даври 30 мс давом қилади. Потенциаллар оралиғидаги даврда мембрана потенциали деярли бир доимий миқдорда (-90 мВ атрофида) сақланиб туради. Ритм етакчиси бўлмиш сино-атриал тугун ҳужайраларда содир бўладиган электр ходисалар бошқача. Бу ҳужайраларнинг мембрана потенциали таҳминан 60 мВ бўлиб, ўз-ўзидан камаяди ва мембрана деполяризация - ланади. Деполяризация критик даражага (-50мВга) етиши билан ҳаракат потенциали вужудга келади. ўз-ўзидан вужудга келадиган мембрананинг суст диастолик деполяризацияси юрак автоматиясининг асосидир. Ритм етакчиси ҳужайраларининг ҳаракат потенциалида ҳам фарқ бор. Биринчидан, потенциал секин кўтарилади. Иккинчидан, платога ўтмай туриб, секин реполяризация ривожланади ва у тез реполяризациланиш босқичига қўшилиб кетади. Натижада мембрана потенциали яна таҳминан - 60 мВ га қайтади. Ўз-ўзидан суст диастолик деполяризация бошланиб, кейинги ҳаракат потенциали юзага чиқади. Бу ҳужайралар ҳаракат потенциалида деполяризация босқичининг секин ривожланиши жараёнида тезкор натрий каналлари иштирок этмаслигига боғлиқ. Деполяризацияни кальций каналларининг фаолланиши таъминлайди, катион оқими уларда нисбатан суст бўлади. Суст диастолик деполяризациянинг ривожланиш тезлигини ВА Т назорат қилиб туради. Симпатик асаб лар медиатори норадреналин суст кальций каналларни фаоллаб, ўз-ўзидан деполяризацияланишни тезлаштиради ва юрак уриш (қўзғалиш) маромини кучай тиради. Адашган асаб лар медиатори ацетилхолин мембрананинг калий ўтказувчанлигини ошириб, суст диастолик деполяризацияни секинлаштиради ёки бутунлай тўхтади. Шунда юрак уриши секинлашади, хатто тўхтаб қолиши мумкин. Демак, кардиомиоцитларнинг ҳаракат потенциали ўртача 300 мс давом этади. Уларнинг реполяризацияланиши узоқ давом этганидан ҳужайра 270 мс давомида мутлоқ рефрактерликда бўлади. Бундай холат юракни тезда қайта қўзғалишдан ва тетаниқ қисқаришдан сақлайди. Бундан ташқари, давомли мутлоқ рефрактерлик қўзғалишни миокардда халқа бўйлаб ҳаракат қилишга чек қўяди. Юракни ўтказувчи тизими Табиий шароитда юрак ритми етакчиси вазифасини сино-атриал тугун бажаради. Тинч холатда бу тугун вужудга келтирадиган импульслар сони бир дақиқада тахмина 70 тага тўғри келади. қ ўзғалиш сино-атриал тугундан бўлмаларнинг ишчи миокардига тарқалади. Бахман тутами қўзғалишнинг ўнг бўлмадан чап бўлмага тез тарқалишини таъминлайди. Сино-атриал тугунни атрио-вентрикуляр тугун билан боғловчи атипик толалар мавжуд. қ оринчаларга импульслар фақат Гис тутами бўйлаб тарқалиши мумкин, чунки атрио-вентрикуляр тўсиқнинг бошқа қисмлари қўзғалувчан бўлмаган бириктирувчи тўқимадан иборат. Қ ўзғалиш ўтказувчи тизим бўйлаб тарқалиш жараёнида атрио-вентрикуляр тугунда бир зум тўхтаб ўтади. ўтказувчи тизимнинг бошқа қисмлари-Гис тутами, чап ва ўнг оёқчалари ва уларнинг шохлари - Пуркинье толалари - импульсларни бир сонияда 2м га тенг юқори тезликда ўтказади. Натижада чап ва ўнг қоринчалар миокарди деярли бир вақтда қисқаради. Юракнинг ўтказувчи тизимини ташкил қилувчи атипик ҳужайраларнинг ҳар бири ўз-ўзидан импульслар ишлаб чиқариш қобилиятига ёки автоматияга эга. Аммо, табиий шароитда сино-атриал тугун пастки автоматия марказларини ўзига бўйсиндиради. Юракнинг ўтказувчи тизими ритмик равишда импульслар ҳосил бўлиши, бўлмалар ва қоринчаларнинг кетма-кет қисқаришини, қоринчалар миокарди ҳужайраларининг синхрон қисқаришини таъминлайди. Юрак му шаг ининг қисқариш механизми скелет му шаг ининг қисқариш механизмидан фарқ қилмайди. Актин иплар миозин иплар оралиғига сир п алиб кириб миокард толаларини қисқартиради. Бу сир п алиш кўндаланг кўприкчаларининг эшкаксимон ҳаракатлари натижаси хисобланади. Толалар бўшашган вақтида актин иплар юзасидаги ипсимон оқсил тропомиозиннинг тропонин оқсил билан цис терналардан кальцийнинг ташқариига чиқиб, актин ва миозин иплар соҳасига етиб боришига ва тропонин билан боғланишига олиб келади. Калций-тропонин бирикмасининг ҳосил бўлиши тропонин-тропомиозин комплексининг фазодаги холатини ўзгартиради. Актин ва миозин иплар ўртасидаги тўсиқ йўқолиб, сир п алиш бошланади. Юқори АТФ-аза фаоллигига эга бўлган актиомиозин АТФни парчалаб, энергия ажралишини таъминлайди. Мембрананинг реполяризацияси натижасида кальций тропониндан ажраб, саркоплазматик ретикулум ичига ўтади. Калций насоси кальций ионларининг бир қисмини мембрананинг ҳужайралар оралиғидаги суюқликка чиқаради. Миоплазмада эркин кальций катионларнинг камайиб кетиши кардиомиоцитнинг бўшашига олиб келади. Қ ўзғалишни қисқариш билан боғланишини миокардда ҳам кўндаланг ва буйлама найчалар таъминлайди. қисқаришнинг юзага чиқишда кальций катионининг ҳаракат потенциали вақтида ҳужайрага кириши жуда муҳим роль ўйнайди. Калций ҳаракат потенциалини ўзайтириб, рефрактерликни чўзади. ҳужайралар оралиғидан калций ионларини олиб ташланса, қўзғалиш қисқаришдан бутунлай ажралади: ҳаракат потенциали ҳосил бўлаверади, аммо миоцитлар қисқармайди. Юрак цикли босқичлари Юрак ҳар дақиқада 75 марта урганда унинг бир цикли - систоласи, диастоласи ва паузаси - 0,8 давом қилади. Юракнинг қисқариши бўлмалар систоласидан бошланади, у 0,1 с давом қилади. Шу вақт ичида бўлмалардаги босим 5 - 8мм с.у. га кўтарилади. Бўмаларнинг систоласи тугаши билан қоринчалар систоласи бошланади, у 0,33с давом этади. қ оринчалар систоласи бир неча давр ва босқичга бўлинади. қ оринчалар систоласининг бошланишига миокард толаларнинг таранглашиши хосдир ва у 0,08 с давом этади. Шу сабабли ҳам бу даврни таранглашиш даври деб аталади. У толаларнинг асинхрон қисқариши билан бошланади ва у 0,05 с давом этади. Толаларнинг бир қисми қисқариб, қолганлари бўшашганидан асинхрон босқичда қоринчалар бўшлиғидаги босим таҳминан 0га тенг бўлади. қўзғалиш ҳамма толаларга тарқалиб, уларни қисқартирганда қоринчалардаги босим кескин ортади ва чап қоринчада 70 - 90мм с.у. гача ўнг қоринчада 15 - 20мм с.у. гача кўтарилади. Босимнинг бу ўзгариши 0,03 с давом этувчи изометрик қисқариш босқичида кузатилади. Босимнинг қоринчалар бўшлиғида ошиши натижасида атрио-вентрикуляр қопқоқлар тезда ёпилади. Ана шу пайтда ярим ойсимон қопқоқлар ҳам ёпиқ бўлади. Демак, қоринчалар бўшлиғи берк бўлганидан ундаги қоннинг хажми ўзгармайди, қисқариш изометрик турда бўлгани учун толаларининг таранглиги ортади ва қон босими чап қоринчада 120мм с.у. гача унг қоринчада 25мм с.у. гача кўтарилади. Бу босим аорта ва ўпка артериясидаги қон босимдан юқори бўлганлиги сабабли ярим ойсимон қопқоқлар очилади ва (0,25 с га тенг бўлган) қоннинг хайдалиш даври бошланади. Хайдалиш даврининг бошларида қоринчалардаги босим орта боради. Натижада аорта ва ўпка артериясига қон жуда тез оқиб чиқади, қоринчаларнинг хажми тазда кичиклашади. Бу қоннинг 0,12 с давом этувчи тез хайдалиш босқичидир. Ундан сўнг қоринчалар миокарди қисқариши сустлаша бошлайди, қон оқими секинлашади. Бу қоннинг секин хайдалиш босқичи деб аталади ва у 0,13 с давом этади. Қоринчалар бўшлиғида босимнинг камайиб кетиши қоннинг орқага қоринчалар томон оқишига сабаб бўлади. Аммо бу оқим ярим ойсимон қопқоқларга урилади ва уларни ёпилишга олиб келади. Шунингдек жуда қисқа вақт орасида ҳам атрио-вентрикуляр, ҳам ярим ойсимон қопқоқлар ёпиқ холда бўлади. Кейин қоринчалар бўшашиб, хажми орта боради, улардаги босим қонга тўлган бўлмалардагидан паст нуқтага тушади, шу пайт атрио-вентрикуляр қопқоқлар очилиб, қоринчалар қонга тўла бошлайди. Юракнинг умумий диастоласи бошланади. Қоринчалар диастоласи 0,47 с давом этади. У ҳам бир неча давр ва босқичларга бўлинади. Юракнинг қўзғалиши электр потенциалларни ҳосил қилса, унинг қисқариши юрак зарбини ва тонларини юзага чиқаради. Чап томондаги бешинчи қовурга оралиғига қўлни босилса, юрак зарбини сезиш мумкин. Бу зарб систола вақтида юрак холатининг ўзгаришидан пайдо бўлади. Юрак қисқарар экан, деярли қаттиқ бўлиб қолади ва чапдан ўнга сал бурилади, чап қоринча кўкрак қафасига урилиб уни босади. Ана шу босим зарб бўлиб сезилади. Юрак ишлаб турганда ўзига хос товушлар эшитилади, бу товушлар, юрак тонлари деб аталади. Уларни стетаскоп ёрдамида эшитиш ва фонокардиограф ёрдамида магнит тасмасига ёзиб олиш мумкин. Юракнинг биринчи тони қ оринчалар систоласида эшитиладиганлиги сабабли уни систолик тон , деб аталади. Бу тон чўзиқроқ, бўғиқ ва паст бўлади. Тавақали қопқоқлар билан пай иплари тебранишининг ва қоринчалардаги му шак ларнинг қисқаришидан биринчи тон келиб чиқади. Юракнинг иккинчи тони қоринчалар диастоласига мос келганлиги учун диастолик тон деб аталади. Иккинчи тон калта ва баланд бўлиб, ярим ойсимон қопқоқлар ёпилганда пайдо бўлади. Юрак қопқоқлари фаолиятини алоҳида-алоҳида эшитиш мумкин. Икки тавакали қопқоқ юрак чўққисида яхши эшитилади. 4-5 қавурғалар тўш суягига ёпишган жой ўр-тасида уч тавақали қопқоқни фаолиятини эшитган қулай, тўш суягининг ўнг томонида 2 қовурғалар оралиғда аорта қопқоғи, шу қовурға оралиғида, чап томонда, ўпка артерияси қопқоғи фаолият тони яхши эшитилади. Одамнинг юраги бир кеча-кундузи артерияларга 10 тоннага яқин, бир йилда - 4000 тонна, умр давомида - 300000 тонна қонни хайдаб чиқаради. Бу тонналар юракнинг ҳар систоласида ундан отилиб чиққан қоннинг йиғиндисидир. ҳар систолада юракдан чиқ а диган қоннинг хажми 65 - 70 мл. га тенг. Бу ҳажмни систолик ҳажм деб аталади. Одамнинг юраги тинч холатда бир дақиқада 70-75 марта уради. Демак, бир дақиқада юрак 4,5-5,0л қонни хайдайди. Бу дақиқа хажмини ташкил қилади. Дақиқа хажмини топиш учун қуйидагиларни билиш керак: 1) артериал ва веноз қонлар ўртасида кислороднинг миқдорида бўлган фарқни; 2) одам организми бир дақиқада ютадиган кислороднинг хажмини. Масалан, бир дақиқа ўпка орқали қонга 400мл кислород ўтган ва кислороднинг миқдори веноз қонда артериал қонга нисбатан 8 хажм фоиз кам. Демак, 100мл қон ўпкадан ўтаётиб 8мл кислородни бириктириб олади. 400мл кислородни бириктириш учун 5000мл қон керак. Бу усул анча аниқ бўлса ҳам кўп қўлланилмайди. Сабаби веноз қонни юракнинг ўнг тарафидан олиш керак. Кўпроқ дақиқа хажмни қонга зарарсиз бўёқлар юбориш йўли билан аниқлайдилар. Дақиқа хажмини юрак уриш частотасига бўлинса, систолик хажм аниқланади. Юракнинг систолик ва дақиқа хажмлари ўзгарувчан. Улар жисмоний мехнат қилинганида, одам хаяжонланганда ошиб кетади. Одам юрагининг дақиқа хажми 20 - 30л гача кўпайиши мумкин. Жисмоний иш билан шуғулланмаймадиган шахсларда дақиқа лик хажми юрак уриши частотаси ортиши хисобига, машқ қилган одамларда эса асосан систолик хажм ошиши хисобига ортади. Юрак иши организмнинг қон айланишига бўлган талабига мослашиб ўзгариб туради. Бу мослашувни бир неча бошқарув механизмлари таъминлайди. Уларнинг бир қисми юракнинг ўзида юрак ичи (интракардиал) механизмлар, қолганлари эса юракдан ташқари ( экстракардиал) механизмлардир. Интракардиал бошқарув механизмларга ҳужайра меха-низмлари, ҳужайралараро алоқаларни идора қилиш механизмлари ва асаб механизмлари, яъни юракнинг ўзида рўй берадиган рефлекслар киради. Ҳужайрага алоқадор бошқарув механизмлари Электрон микроскопик текши - ришлар натижасида миокард синцитий эмаслиги, у айрим-айрим ҳужайралар – миоцитлардан иборат эканлиги кўрсатилган. Бу ҳужайралар бир-бирига махсус оралиқ дисклар ёрдамида боғланган. ҳар қайси ҳужайрада унинг структураси ва функциясини таъминлайдиган оксиллар синтезини бошқарувчи механизмлар бор. Миокарднинг иши кўпайса, оқсилнинг синтезланиши тезлашади, актин ва миозин миқдори кўпаяди, миокард гипертрофига учрайди ва иш қобилияти ортади. Ҳужайрага алоқадор бошқарув механизмлари юракка кўп қон қўйилганда унинг қисқариш кучини оширади. Чунки, юрак миофибриллари кўпроқ чўзилса, актин иплар миозин иплар оралиғи кўпроқ сирғалиб чиқади, фаол кўндаланг кўприкчалар сони ортиб, қисқариш кучлироқ бўлади. Бу “ юрак қонуни” ни аниқлашда Е.Старлинг таклиф қилган юрак-ўпка препарати фойдаланилган. Уни тайёрлаш учун ўткир тажрибада ҳайвоннинг катта қон айланиш доираси пластик найлар ва хажмлар билан алмаштирилади. Кичик қон айланиш доираси сақлаб колинади. Тажрибачи юракка оқиб келадиган қоннинг миқдорини, қон оқимига бўлган қаршиликни ва бошқа кўрсаткичларни ўзининг ҳоҳиши билан осонгина ўзгартира олади. Юрак- ўпка препарати кардиомицитларнинг қисқариш кучига фақат уларнинг қисқариши олдидан чўзилиш даражаси таъсиринигина эмас, балки бошқа кўпгина омилларнинг юрак фаолиятига кўрсатиладиган таъсирини ҳам ўрганиш имкониятини беради. Кардиомиоцитларда моддалар алмашинуви циклик табиатга эга: систола ватида АТФ ва гликоген тез парчаланади, диастолада тикланишга улгуради. Юракнинг ортиқча иш бажаришга мослашиш йўлларидан бири - диастолани нисбатан ўзайтиришдир. Миокард ҳужайралари ўз биоэнергитикасини таъминлаб ва бошқариб турувчи моддаларни қондан йиғилиб олиб, протоплазмасида сақлаш қобилиятига эга. Ҳужайралараро бошқариш механизмлари Миокард ҳужайраларини бир-бири билан боғлаб турувчи оралиқ дискларнинг бир хил эмаслиги маълум. Бу дискларнинг баъзи қисми ҳужайраларни фақат механик равишда боғлайди. Уларнинг бошқа қисмидан миоцит ичига керакли моддалар ўтади. Оралиқ дискларнинг учинчи қисмидан эса қўзғалиш ўтади. Дискларнинг бу қисмини нексус , деб аталади. Нексуслар миокардни функционал синцитийга айлантиради. Хужайралараро муносабатларнинг бузилиши юрак мушак толаларини асинхрон қисқаришга ва аритмияларга олиб келади. Фақат кардиомиоцитлар ўртасидаги муносабатлар эмас, балки миоцитлар ва бириктирувчи тўқима хужайралари орасидаги муносабатлар ҳам юрак фаолияти учун фақат суянч тузилмагина эмас, балки улар миоцитларга нисбатан трофик функцияни ҳам бажаради. Шу сабабли креатор муносабат дейилади. Бириктирувчи хужайралар орқали кардиомиоцитларда энергияга бой, юқори молекулали органик моддалар захираси доимо тўлдириб турилади. Юрак ичидаги перифирик рефлекслар ёйи М А Т да эмас, балки миокард ичидаги интрамурал тугунларда уланади. Дендритлари миокарддаги ва юрак томирларидаги чўзилиш рецепторларига алоқадор афферент нейронлар, оралиқ ва эфферент нейронлар ана шу рефлекс ёйига киради. Бу рефлексни юрак-ўпка препаратида ўрганиш мумкин. Агар ўнг бўлмага баллон киритиб, унга хаво юборилса, бўлма миокарди чўзилади, унда жойлашган рефепторлар қўзғалиб, чап қоринча миокардининг қисқариш кучини оширади. Бу рефлекснинг аҳамияти шундаки, бирор сабабга кўра юракка оқиб келадиган қон миқдори ошса, чап қоринча кучлироқ ишлаб, юракдан чиқадиган қон миқдорини оширади. Интракардиал рефлекслар кўчириб ўтказилган юрак ишини идора қилишда жуда катта аҳамиятга эга. Экстракардиал бошқарув механизмлари Юрак ишининг бошқарилишида М А Т сайёр ва симпатик асаб лар орқали келадиган импульслар етакчи роль ўйнайди. Бу импульслар юрак уриши частотаси (хронотроп таъсир), кучи (инотроп таъсир) ва ўтказувчанлигини (дромотроп таъсир) ўзгартириши мумкин. ПС А Т нинг сайёр асаб ви юракка ацетилхолин ёрдамида, С А Т эса норадреналин ёрдамида таъсир қилади. ўнг сайёр асаб толалари асосан ўнг бўлмани ва сино-атриал тугунни нервлайди. Атрио-вентрикуляр тугунга чап сайёр асаб толалари келиб тўхтайди. Шунинг учун ўнг сайёр асаб асосан юракнинг уриш тезлигига, чап сайёр асаб эса кўпроқ қўзғалишнинг атрио- вентрикуляр тугундан ўтишга таъсир қилади. Коринчаларнинг парасимпатик иннервацияси суст. Сайёр асаб ларнинг коринчаларга таъсири тўғрисида ягона бир фикр йўқ. Хронотропия Симпатик асаб таъсирланса ёки норадреналин билан таъсир килинса мусбат хронотроп самара кузатилади, юрак қисқариши сонлари ортади. Айни бир вақтда иккала асаб ни кўзғатилса, парасимпатик асаб нинг таъсири устунлик қилиб, юрак уриши сийраклашади. Вегетатив асабларнинг сино-атриал тугуни автоматиясига таъсири шундаки, унинг ҳужайралари деполяризацияланиш вақтини ўзгартиради. Парасимпатик асаб таъсирида мембрананинг деполяризацияланиш вақти ўзаяди, симпатик асаб эса, аксинча бу вақтни қисқартиради. Инотропия Юрак қисқариши ритми ўзгаришининг ўзи юрак қисқариши кучига таъсир қилиши мумкин. Бундан ташқари, юрак асаблари юрак қисқаришининг кучига бевосита таъсир қилади. Сайёр асаблар таъсирида бўлмаларнинг қисқариши кучи камаяди. Бу манфий инотроп самара ҳаракат потенциали калталашгани натижаси хисобланади. Симпатик асабларнинг қўзғалиши мусбат инотроп самара кўрсатади, бунда бўлма ва қоринчаларнинг қисқариши кучи ортади. Дромотропия Табиий шароитда юрак асабларнинг қўзғалиши фақат атрио-вентрикуляр тугундан ўтиш тезлигига таъсир қилади. Симпатик тола қоринчалар қисқариши ўртасидаги интервални камайтиради. Буни мусбат дромотроп самара деб аталади. Сайёр асаб лар таъсири остида манфий дромотроп самара вужудга келади. Батмотропия Вегетатив асаб ларнинг юрак қўзғалувчанлигига таъсири унча аниқ эмас. Юрак қўзғалувчанлиги қайси сабабдан пасайган бўлса, симпатик толалар уни оширади. Буни мусбат батмотроп самара деб хисобласа бўлади. Кўпчилик сут эмизувчиларда (жумладан инсонларда ҳам) қоринчалар фаолияти фақат симпатик асаб назоратида бўлади. Бўлмалар ва синоатриал тугунга эса симпатик ва сайёр асаб лар доим атногонист таъсир ўтказиб туради. Бу антогонизм асаб ларни жарроҳлик йўл билан қирқилганда ёки фармокологик таъ с ир қилинганда намоён бўлади. Парасимпатик асабнинг таъсири йўқотилганда юракнинг уриш сонлари 40- 50% тезлашади. Симпатик асаблар таъсири йўқотилса, юрак уриши сезиларли даражада сий - раклашади. Симпатик ва парасимпатик асабларнинг юракка ўтказадиган доимий таъсири уларнинг тонуси деб аталади. Мўтлақо денервация қилинган юракнинг уриш частотаси тинч холатдаги муътадил юракнинг частотасидан юқори. Демак, парасимпатик асаб тонуси симпатик асаб тонусидан устун туради. Гипотоламуснинг юрак фаолиятини бошқаришдаги иштироки . Юрак фаолиятини орқа ва узунчоқ миядан ташқари (адашган асаб маркази ва симпатик марказлардан ташқари), гипоталамик марказлар ҳам назорат қилиб туради. ҳайвонларда ўтказилган тажрибалар натижаси шуни кўрсатадики, гипоталамуснинг маълум соҳаларини рағбатлантириш юрак фаолиятини ифодаловчи кўрсаткичларни сезиларли даражада ўзгартиради. Бу ўзгаришлар юракнинг уриш тезлигини ортиши ёки камайиши, чап коринчанинг қисқариш кучини ошиши ёки камайиши сифатида намоён бўлиши мумкин. Паравентрикуляр, вентромедиал, преоптик ядролар ва мамилляр тана юрак фаолиятини бошқаришда бевосита иштирок этадиган гипоталамик ядроларга киради. Қайси бир вегетатив бошқарилиши устида гап кетмасин, шуни эсда тўтиш керакки, гипоталамус - бу интегратив марказдир. У фаолиятларни, жумладан юрак фаолиятини ҳам организмнинг ҳар зумдаги эхтиёжларига ва хатти- ҳаракатларига мосланишини таъминлайди. Аммо бу вазифани бажаришда гипоталамус мустакил эмас. Унга лимбик тизим ва катта ярим шарлар пўстлоғи узлуксиз таъсир ўтказиб туради. Бош мия пўстлоғининг юрак фаолиятига таъсири Бош мия пўстлоғи рухий фаолиятлар аъзоси. Рухий холатнинг ўзгариши (қувонч, қўрқиш, хаяжонланиш, ғазабланиш, хужум қилиш, химояланиш) висцерал фаолиятларнинг ўзгаришини талаб қилади ва бу ўзгаришларнинг сабабчиси бўлади. Одам қўрққанида ёки севинганида юрак уриши тезлашади. Бунда мия пўстлоғи гипоталамо-гипофизар тизимни ва буйрак усти безларининг магиз қисмини фаоллайди. Бир томондан қонда адреналин ва норадреналинларнинг миқдорлари ошади. Натижада юракнинг уриш сонлари ва қисқариш кучи ортади. Юрак фаолиятини ўзгартирувчи шартли рефлекслар ҳосил қилиш мумкинлиги мия пўстлоғини бу фаолиятнинг бошқарилишида иштирок қилишидан далолат беради. Бундай рефлекслар кундалик ҳаётимизда ҳам ҳосил бўлиб туради (масалан, мусобақаларда кўп иштирок қилган спортчиларни юрагининг уриши стартга чиқиши биланоқ тезлаша бошлайди). Юрак фаолиятининг бу хилдаги шартли рефлектор ўзгариши организмни бўлажак фаолиятга (югуришга) олдиндан тайёрлайди. Юрак фаолиятининг рефлектор бошқарилиши МАТ нинг деярли ҳамма қисмлари юрак фаолиятини бошқаришда иштирок этади. Аммо бу марказларда юрак фаолиятини ўзгартирувчи импульслар ҳосил бўлиши учун сабаб керак. Бундай сабаблар жуда хилма- хил бўлиб, уларнинг пайдо бўлиши тўғрисидаги ахборотни МАТ га турли рецептор-лардан келадиган афферент импульслар етказади.Уларга жавобан марказларда юрак фаолиятини ўзгартирувчи эфферент импульслар шаклланади. Демак, юрак фаолияти рефлектор йўл билан бошқарилиб туради. Юрак рефлексларининг эфферент йўллари иккита - адашган ва симпатик асаб тоалалари. Афферент йўллари жуда кўп, улар турли интерорецепторлар ва экстероцепторлардан бошланади. Юрак фаолиятини биринчи галда томирларнинг рефлекс ҳосил қилувчи сохалардаги рецепторлардан вужудга келадиган рефлекслар ўзгартиради. Бундай рефлексоген сохалардан бири ковак веналарни юрак билан бириккан қисмида жойлашган. Сохада учрайдиган А ва В типдаги чўзилиш рецепторлари ковак веналарда қоннинг хажми кўпайиши билан қўзғалади ва Бейнбридж рефлексини юзага чиқаради. Демак, бу рефлекс к о вак веналарда босим ортганда вужудга келиб, парасимпатик марказ тонусини пасайтиради, симпатик марказнинг тонусини эса оширади. Натижада юрак иши тезлашиб, кавак веналарда йиғилиб қолган қон артериал томирларга ўтказилади. Томирлардаги рефлексоген соҳаларда энг муҳими - коротид синус ва аорта равоғидир. Бу соҳаларда қон босими ортишига жавобан ўзидан марказга узлуксиз интилувчи импульслар сонининг ўзгартирувчи механорецепторлар жойлашган. Аорта ва уйқу артериясида қон босимининг кўтарилиш рецепторларнинг қўзғалиш даражасини оширади, марказга борувчи импульслар сони кўпайиб, адашган асаб марказини кўзгатади. Натижада юрак фаолияти сустлашади,аортага хайдалаётган қон миқдори камаяди, босим пасаяди. Умуман, интерорецепторларга кучли механик ёки кимёвий таъсирот берилса, юрак фаолияти ўзгаради. М асалан, қорин-парда рецепторларини механик кўзғотиш юрак фаолиятини тормозлайди (Гольц рефлекси ). Шу сабабдан, одамнинг қорнига қаттиқ урилса, юраги тўхтаб қолиши мумкин. Данини - Ашнер рефлекси ҳам вагал рефлексларга киради. Буни ҳосил қилиш учун бармоқларни кўз соққаларига босиш керак, шу пайтда юракнинг қисқариш сонлари камаяди. Гормонлар ва баъзи катионлар юрак фаолиятнининг гуморал бошқарилишида иштирок қилади. Бунда адреналин жуда муҳим аҳамиятга эга. Адреналин буйрак усти безларидан қонга ўтар экан, хаяжонланиш, жисмоний ва рухий зўриқиш жараёнлари тезлашади. Гормон кардиомиоцитларнинг в-адренорецепторларига таъсир қилиб, ҳужайранинг аденилатциклаза энзимини фаоллайди. Натижада ноактив фосфорилазани актив холатга ўтиши учун зарур бўлган цАМФ хосил бўлиши тезлашади. Фосфорилаза эса гликогенни глюкозага парчалаб, миокардни энергия манбаи билан таъминлайди. Бундан ташқари, адреналин таъсирида мембраналарнинг калций учун ўтказувчанлигини оширади. Меъда ости бези гормони глюкагон ҳам аденилатциклазани активлаштириб, юракнинг қисқариш кучини кўпайтиради. Яна бир талай пептид ва аминлар (кортикостероидлар, ангиотензин, серотонин) юракка мусбат инотроп таъсир қилади. қалқонсимон без гормонлари С А Т нинг қўзғалувчанлигини ошириб, юракнинг уриш сонларини кўпайтиради. Юрак атрофидаги муҳитнинг ион таркибини ўзгариши ҳам унинг фаолиятини сезиларли даражада ўзгартиради. Ажратиб олинган юракни калий катионига бой эритмага солиб қўйилса, унинг қўзғалувчанлиги, ўтказувчанлиги пасаяди, толалари бўшашиб, чўзилиб кетади, юрак диастола холатида тўхтайди. Калий катионининг камайиши аритмия пайдо қилади. Кальций катиони кўп бўлса, аввал юрак қисқаришлари кучаяди, кейин юрак систолада тўхтаб қолади . Қон томирлар тизими физиологияси. Қ он томирларнинг фаолият таснифи. Қоннинг қон томирлардаги ҳаракатини ўрганувчи фан гемодинамика гидродинамиканинг бир қисми. Гидродинамика қонуниятига кўра, найларда суюқликнинг оқиши суюқлик ҳаракатини юзага келтирувчи босим (яъни найнинг боши ва охиридаги) фарқига ва оқаётган суюқликка кўрсатилаётган қаршиликка боғлиқ. Бу кучларнинг биринчиси - босимлар фарқи - суюқликни ҳаракатга келтирса, иккинчиси - гидравлик қаршилик суюқлик ҳаракатига тўсқинлик қилади. Босимлар фарқининг қаршиликка нисбати вақт бирлигида найлардан оқаётган суюқлик хажмини, яъни суюқлик оқимининг хажм тезлигини белгилайди. Бу боғланиш қуйидаги тенглама билан ифодаланади: Q қ P 1 - P 2 : R. қон томирларда қон оқишига қаршилик томирларнинг узунлиги, диаметри ва қоннинг ёпишқоқлигига боғлиқ. Турли томирлардаги қаршиликни уларнинг учи ва охиридаги қон босими фарқидан билиш мумкин: қон оқимига қаршилик қанча катта бўлса, томирда қоннинг ҳаракатига шунча кўп куч сарфланади, бинобарин, бу томирдаги босим шунча кўп пасаяди. қон оқишининг чизиқли ва хажм тезлиги . Чизиқли тезлик қон заррачаларининг томирда силжиш тезлигини ифодалайди. Унинг ўлчаш бирлиги – мм.с ёки см.с. Хажм тезлик, у қон томирдан вақт бирлигида оқиб ўтган қоннинг хажмини кўрсатади ва мл.с да ўлчанади. Аорта ёки ковак веналар орқали, ўпка артерияси ва ва ўпка веналари орқали бир дақиқада ўтадиган қон хажми бир хил. Юракдан кетаётган қоннинг миқдори, унга келаётган қон миқдорига тенг. Катта ва кичик қон айланиш доирасининг бутун артериал тизими орқали бир дақиқада ўтган қон хажми бир хил. Чизиқли тезлик томирларнинг умумий кенглигига (энига) боғлиқ. Қон томирлар тизимининг энг тор жойи аорта. Артериялар шохланганда, ҳар бир тармоқ ўзини ажратган артерияга нисбатан торроқ бўлишига карамайди, тармоқлар йиғиндисининг кенгайганлиги кузатилади. Капиллярлар тўри ҳаммадан кенг, чунки барча капиллярлар диаметрининг йиғиндиси аорта диаметридан таҳминан 600-800 марта катта. Шунга биноан, аортада қон капиллярлардагига қараганда жуда тез ҳаракатланади. қон юракдан узлуксиз равишда чиқмай, балки отилиб-отилиб чиққани учун артериялардаги қон оқими бир текисда бўлмайди. Артериола, капилляр ва веналарда қон оқими узлуксиз - доимийдир. Бунинг сабаби артериялар деворининг тузилишида. Қон томирлари бажаралиган фаолиятга кўра 6 турга бўлинади: 1) амортизацияловчи, текисловчи (эластик турдаги) қон томирлар; 2) резистив (қаршилик кўрсатувчи) қон томирлар; 3) сфинктер (жумрак) қон томирлар; 4) алмашинув қон томиралар; 5) хажмли қон томирлар; 6) уловчи (шунтловчи) қон томирлар. Қон умумий хажмининг 84% катта қон айланиш, 16% кичик қон айланиш доирасига тўғри келади. Катта қон айланиш доираси артерияларида умумий қон хажмининг 18% сақланади, шундан 3% артериолаларга тўғри келади. Капиллярларда қоннинг таҳминан 6% сақланади ва кўп қисми (64%) веналарда бўлади. Артерияларда қон оқиши ва унинг босими. Қон оқимининг пульсга боғлиқ ўзгаришлари. Юрак қисқарганда қон чап бўлмадан аортанинг юқорига кўтарилувчи қисмига фақат хайдалиш даврида чиқади. Бу ерда қон оқиши тезлиги аорта қопқоқлар очилганда тез ортиб, даврнинг 1/3 ўтганида энг юқори даражага етади. Хайдалиш даврининг охирига бориб қон оқиши тўхтайди. Бўшашиш даври бошланишидан аорта қопқоқлари беркилишигача ўтган вақт орасида қон чап қоринчага қайта оқади. Диастола вақтида кўтарилувчи аортада қон ҳаракат қилмайди. Тинч холатда бўлган одамнинг кўтарилувчи аортасида қон оқиш тезлиги хайдалиш фазасининг бошларида 100см с дан кўпроқ бўлади. Бу давр бутун олинганда, қон оқишининг ўртача тезлиги 70см с атрофида бўлади. Юракдан узоқлашиш билан оқиш тезлигининг ўзгариш амплитудаси аста-секин камаяди. Аммо, кўкрак аортасида ва периферик артерияларда ҳам диастола вақтида қоннинг орқага оқиши кузатилади. Артерияларнинг охирги шохларида ва артериолаларда қоннинг пульсланиб оқиши аста-секин узлуксиз қон оқишига ўтади. Қон оқиш тезлиги Аорта ва йирик артерияларда қон оқими юрак қисқаришига қараб ўзгариб туради. қон оқишининг ўртача чизиқли тезлиги аортада 40см.с. Юракдан отилиб чиқдиган қон миқдори ошганда қон оқишининг чизиқли тезлиги 100см.с дан ҳам ошиб кетади. қон оқишининг ўртача тезлиги томирларнинг кўндаланг кесимига тескари пропорционал бўлганидан (бу тезлик перифирик артерияларда анча паст, 20-30см.с) айниқса охирги артерия ва артериолаларда жуда камайиб кетади. Қон оқишининг чизиқли тезлиги капиллярда (0,75мм) қон 2,0 - 2,5 сонияда ўтади. Капиллярлардан бошланадиган веноз томирлар юракка яқинлашар экан, бир-бирига қўшилиб борган сари кичиклашиб боради. Шунинг учун қон оқишининг чизиқлик тезлиги веноз тизимининг бошида жуда кичик, юракка яқинлашган сари оша боради ва ковак веналарда 20см.с ни ташкил қилади. Систолик, диастолик босим, пульс ва ўртача босим. Артерияларнинг асосий вазифаси қоннинг капиллярлардаги узлуксиз ҳаракатини таъминлаш учун доимий босимни ҳосил қилишдан иборат. Артериялардаги босим (Р) юрак қисқариши натижасида артериолалар ҳамда капиллярларда қон оқими учратадиган қаршил и кка ( R )боғлиқ. Бу боғланиш оддий тенглама PQ.R билан ифодаланади. Артериялардаги қон босими доим бир хилда турмайди. қ он босими ўртача бир миқдордан кўтарилиб-тушиб туради. Бу ўзгаришлар 3 хил тўлқин шаклида кузатилади. Биринчи тартибдаги тўлқинлар ҳаммадан кўп бўлиб, юрак қисқаришига боғлиқ бўлади. ҳар бир систола вақтида маълум миқдордаги қон артерияларга чиқиб, уларнинг эластик чўзилишини оширади. қ оринчалар систоласи вақтида аорта ва ўпка артериясига келадиган қоннинг миқдори кетадиган қон миқдоридан кўп бўлади, шунинг учун уларда қон босими кўтарилади. Диастола вақтида қоринчалардан артериал тизимга қон чиқиши тўхтайди. Йирик артериялардан қон оқиб кетишида давом қилади, артерияларнинг чўзилиши камаяди ва қон босими пасаяди. Систола натижасида артерияларда босимнинг кўтрарилиши систолик босимн и ифодалайди. Диастола вақтида қон босимининг пасайиши эса энг кам ёки диастолик босимни ифодалайди. Систолик босим билан диастолик босим орасидаги фарқ яъни босимнинг ўзгариш амплитудаси пульс босими деб аталади. Пульс босими юракка яқин артерияларда энг юқори бўлиб, юракдан узоқлашган сари пасая боради, яъни систолик ва диастолик босимлар орасидаги фарқ аста-секин камаяди. Артериола ва капиллярларда қон босимининг пульс тўлқинлари йўқ, уларда босим турғун бўлади, систола ва дистола вақтида ўзгармайди. Ўрача босим максимал босим билан минимал босим орасидаги миқдор бўлиб, қоннинг узлуксиз ҳаракат энергиясини ифодалайди. Марказий йирик артерияда ўртача босим диастолик босим ва пульс босимининг ярим йиғиндисига тенг: Р ў р қ РД қ Р с - _ Р д : 2 . size 12. Периферик артерияларда ўртача босим диастолик босим ва пульс босимнинг учдан бири йиғиндисига тенг: Р ў р қ РД қ Р с _ - Р д :3. size 12 Ёш одамнинг кўтарилувчи аортасида систолик босим симоб устунинг 120мм га тенг, диастолик босим эса - 80мм ни ташкил қилади. Бунда пульс босими 40мм с.у. га ўртача босим эса 100мм с.у. га тенг бўлади: 80мм қ 40мм : 2 қ 100мм. Аортанинг кўкрак кафасидаги ва қорин бўшлиғидаги соҳаларида қон босими сал камаяди. Артерияларнинг охирги тармоқларида ва артериолаларида эса қон босими кескин пасаяди ва артериолаларнинг охирида 30 - 35мм с.у. ни ташкил қилади. Қ он босимининг эгри чизиғида пульс тўлқинларидан ташқари, нафас ҳаракатларига боғлиқ иккинчи тартибдаги тўлқинлар ҳам кузатилади, шу сабабли уларни нафас тўлқинлари деб аталади, нафас олганда қон босими пасаяди, нафас чиқарганда эса кўтарилади. Қон босимининг эгри чизиғида баъзан учинчи тартибдаги тўлқинларни кўзатиш мумкин. Уларнинг келиб чиқиши томирларни ҳаракатга келтирувчи марказ тонусининг ўзгаришига боғлиқ. Артериал пульс деб артериялардаги босимнинг систолада кўтарилишига боғлиқ бўлган артерия деворининг ритмик тебранишига айтилади. Пульс тўлқини, яъни босимнинг кўтарилиш тўлқини аортадан артериолаларга ва капиллярларга муайян тезлик билан тарқалади ва капиллярларда сўнади. Пульс тўлқинининг тарқалиш тезлиги қон оқиш тезлигига боғлиқ эмас. Артерияларда қон оқишининг чизиқли тезлиги 0,2-0,3м.с дан ошмайди. Ёш ва ўрта ёшли одамларда пульс тўлқинниниг тарқалиш тезлиги аортада 5,5 - 8м.с га, периферик артерияларда эса – 6 -9,5м.с га етади. Аорта ва йирик артерияларга пульс эгри чизиғида (сфигмограммада) иккита асосий қисм: кўтарилиш - анакрота ва тушиш – катакрота тафовут қилинади. Катакрота қисмида инцизура (чуқурча) ва диокрит кўтарилишни кўриш мумкин. Инцизура ва диокротик кўтарилишнинг келиб чиқиши қоринчалар диастоласининг бошида қоннинг тескари оқиши, ярим ойсимон қопқоқларни ёпиб, орқага қайтишига боғлиқ. Пульсни пайпаслаб текшириш жуда кенг қўлланилади. Бунга унинг бир қанча хусусиятларига: частотаси, тезлиги, амплитудаси, таранглиги ва ритмга аҳамият бериш керак. Веналарда қон ҳаракати умуман қон айланишининг муҳим омили хисобланади, чунки диастола вақтида юракнинг қонга тўлиши шу омил билан белгиланади. Веналарнинг му шак қавати унча қалин бўлмаганидан девори артериялар деворига нисбатан кўпроқ чўзилади. Шу сабабдан веналардаги босим хатто оз бўлганда ҳам, девори анча чўзилади ва уларда анчагина қон тўпланиб қолиши мумкин. В е наларда қоннинг о қ иш тезлиги ва босими Веналарда босим тез пасаяди. Посткапиллярларда қон босими 20мм с.у. га тенг бўлса, майда веналарда 12-15мм с.у. га тенг бўлади. Кўкрак қафасида бўлмаган йирик веналарда босим 5 - 6мм с.у. га тенг, веналарнинг ўнг бўлмага ўтадиган қисмида 2-5мм с.у. тенг, нафас олганда босим ноль атрофида бўлади. Веноз тизимининг бошланишидаги босим юракнинг қонга бахш этган босим қолдиғидир. Қоринчаларнинг қисқаришда қонга берган кинетик энергия қон капиллярларидан ўтганидан кейин ҳам қисман сақланиб қолади. Бу қолдиқ босимдан ташқари, қоннинг веналар орқали юракка қайтиб келишида кўкрак қафасининг сурувчи таъсири катта аҳамиятга эга. Нафас олган пайтда кўкрак кафаси кенгаяди, кўкрак бўшлиғида босим манфийлашади (яъни атмосфера босимидан паст бўлиб қолади). Веналар девори юпқа бўлгани учун бу манфий босим уларга ҳам тарқалади, натижада қоннинг юрак томон ҳаракати тезлашади. Демак, веналарнинг бошланиш қисмида босим 12 - 15мм с.у. ни ташкил қилса, охирида 2-5мм с.у. ни ташкил қилади. Нафас олган пайтда босим хатто манфий бўлади. Босимдаги бу фарқ қоннинг юрак томонга ҳаракатини таъминловчи дастлабки кучдир. Скелет му шак ларининг ритмик қисқаришлари ҳам (масалан, юргандаги, ўтин арралагандаги ҳаракатлар ва бошқалар) веналарда қон о қ ишига ёрдам беради. қ исқарган му шак ичидаги ва ёнидаги веналарни қисиб, улардаги қонни сиқиб чиқаради. Веналардаги қопқоқлар сиқиб чиқарилган қонни фақат юрак томон ҳаракат қилишини таъминлайди. Периферик веналарда қон оқишининг чизиқли тезлиги 6-14см с бўлса, кавак веналарда 20см с бўлади. Веналарда қон оқишини артерияларга нисбатан секинроқ бўли - шининг сабаби шундаки, уларнинг артерияларга қараганда 2-3 баробар кенглигидадир. Вена пульси , деб юракка яқин жойлашган веналарда ги босим ва ҳажм ўзгариш - ларига айтилади. Вена пульсининг келиб чиқишига асосан ўнг бўлмада босимнинг ўзгариши сабаб бўлади. Вена пульсининг эгри чизиғида – флебограммада - учта а,с ва v тишлари тиш ажратилади: а тиш ўнг бўлма систоласига тўғри келади. Унданг сўнг вена пульсининг эгри чизиғида с тиш пайдо бўлади. Бу буйинтуруқ венанинг ёнида ва ундан пастроқ жойлашган уйқу артериясининг тўрткисидир. v - тишнинг пайдо бўлиши қоринчалар систоласи охирида бўлмалар қонга тўлиб, уларга қон тушиши бироз тўхтаб қолишига боғлиқ. Шу пайтда веналарда босим ошиб, v - тишни пайдо қилади. Қон айланиш доираларнинг ҳамма қисмидан қон ўтиши учун зарур вақт қоннинг айланиб чиқиш вақти деб аталади ва у одамда ўртача 27 систолага тенг. Тинч холатда, юрак бир дақиқада 70-80 марта урганда 20-23 с екунд ни ташкил қилади. қ он айланиб чиқадиган вақтнинг 1/5 қисми қон айланишнинг кичик доирасига, 4/5 қисми эса катта доирага тўғри келади. Майда қон томирларда қоннинг оқиши (микроциркуляция) ва унинг бошқарилиши Юрак ва томирлар тизимининг асосий вазифаси қонни капиллярлардан оқиб ўтиши учун меъёрий босимни таъминлашдан иборат. Қон томирлар тизимининг фаолий аҳамияти бўйича капиллярлар энг муҳим қисм хисобланади. Уларда қон ва тўқималар аро суюқлик ўртасида модда алмашинуви содир бўлиб туради. Бундай алмашинув веналарда ҳам кузатилади. Венулалар, артериолалар, метартериолалар (мет-ўрта) капиллярлар орқали қон оқишини бошқаришда иштирок қилади. Шунинг учун бу томирлар умумий фаолий бирлик хисобланади. Артериола, метартериола, капиллярлар ва кичик венулалар микроциркуляция томирлар хавзасини ташкил қилади. Капиллярлар радиуси 4,5 - 3,0 мкм атрофида ўртача узунлиги 750 мкм. га тенг. Одам организмида 40 миллиардга яқин капилляр бўлиб, улар орқали моддал алмашадиган самарали юза 1000м 2 га тенг. 1мм 3 тўқимада 600га яқин капилляр бор. 100г т ўқ имага тўғри келадиган капилляр юзаси 1,5м 2 га яқин. Масса бирлигига тўғри келадиган капиллярлар сони тўқималарнинг фаоллигига боғлиқ. Юрак му шаг ида капиллярларнинг сони скелет му шак никидагидан икки баравар кўп. Миянинг кулранг моддаси оқ моддага нисбатан капиллярларга бойроқ. Кўпинча “чин” капиллярлар артериолаларни тўғридан-тўғри венулалар билан бо ғ ламайди. Улар метартериолалардан асосий каналдан тўғрибурчак ҳосил қилиб бошланади. Метартериола ва асосий канални ташкил қилувчи томирлар деворидаги силлиқ му шак толалари, уларнинг проксимал қисмидан дистал қисмига қараб камая боради. Метартериолалардан капиллярларнинг бошланадиган қисмида бу силлиқ му ўак толалари прекапилляр сфинктерларини ҳосил қилади. Капллярларнинг бошқа қисмларида қисқа - рувчи унсурлар йўқ. «Чин» капиллярлар орқали оқиб ўтадиган қон миқдори прекапилляр сфинктерларни қисқариб, бўшашига боғлиқ. Микроциркулятор томирлар хавзасида артерио-веноз анастомозлар кўп учрайди. Бу анастомозлар артериолаларни венулалар билан бевосита боғлайди. Анастомозларнинг девори силлиқ му шак толаларига бой. Уларнинг сони қўл, оёқ, қулоқ терисида кўп. ҳарорат бошқарилувида тананинг бу соҳалардаги аҳамияти катта. Капиллярларда модда алмашинуви жараёнлари Капиллярларнинг модда алмаши - нувида иштирок этиш даражаси уларнинг тузилишига боғлиқ. Деворининг ультра - структурасига кўра, капиллярлар уч турга: 1) девори узлуксиз, бутун капиллярлар; 2) фенестрацияланган, девори ромсимон тешикли капиллярлар ва 3) деворлари узилган капиллярларга бўлинади. Бу капиллярларни соматик, висцерал ва синусоид турдаги капиллярлар ҳам дейилади. Биринчи турдаги капиллярларнинг девори жипс жойлашган эндотелиал ҳужайра - лардан иборат. Эндотелиал ҳужайралар мембранасидаги тешиклар жуда кичик. Бундай капиллярлар девори орқали сув, электролитлар ва кичик молекулали моддалар алмашади. Организмда жуда кўп тарқалган бўлиб, у силлиқ ва тарғил мускулларда, ёғда ва ўпкада кўп бўлади. Иккинчи турдаги висцерал капиллярлар деворида диаметри 0,1 мкм ли тешикчалар (ромчалар, фенестрлар) бор. Бу хилдаги капиллярлар сўрилиш жараёни жуда жадал аъзо-ларда, масалан, буйракда ва ичакнинг шиллиқ пардасида кўп учрайди. Учинчи турдаги синусоид капиллярлар девори кўп ерда узилган бўлиб, бу жойларда суюқлик, молекулалари катта моддалар ва қон ҳужайралар ўтиши мумкин. Бу турдаги капиллярлар к ў мик, жигар ва талоқда учрайди. Микроциркулятор хавзада диффузия йўли билан модда алмашинуви Қ он ва тўқималарда суюқлик ўртасида сув ва модда алмашинувида икки тарафлама диффузияла-нишнинг роли жуда катта. Бу дифф у зияланишнинг тезлиги жуда юқори , қон капиллярдан ўтгунча плазмадаги суюқлик, тўқималараро суюқлик билан 40 маротаба алмашади. Бир дақиқада ҳамма капиллярлар орқали 60л, бир кеча кундузи 85000л суюқлик диффузия - ланиб ўтади. Натрий, хлор, глюкозага ўхшаган сувда эрувчи моддалар сув билан тўлган говаклар орқали диффузияланади. Капиллярларнинг турли моддаларни ўтказувчанлиги, бу моддаларнинг молекулаларини катта-кичиглиги ва говакларнинг катталик нисбатига боғлиқ. Агар сувнинг капилляр орқали ўтказувчанлигини 1га тенг деб қабул қилинса, унинг глюкоза учун ўтказувчанлиги 0,6 дан , альбумин молекулалари учун эса 0,0001 дан кам бўлади. Альбуминнинг капилляр девори орқали ўтиши жуда қийин бўлганидан унинг қон плазмаси ва тўқималараро суюқликдаги миқдорида фарқи катта. Бунинг аҳамияти жуда муҳим. Молекулалари йирик бўлиб, капилляр тешикларидан ўта олмайдиган моддалар капилляр девори орқали пиноцитоз йўли билан ўтади. Микроциркулятор хавзада фильтрланадиган моддалар алмашинуви. Томирлар - даги ва тўқималараро фазалар ўртасидаги модда алмашинувини таъминловчи иккинчи механизми фильтрланиш ва реабсорбциядир. Е.Старлинг назариясига биноан, капилляр - ларнинг артериал учидан фильтрланиб ўтадиган суюқлик хажми ва веноз тарафида қайта сўриладиган суюқлик хажми ўртасида динамик мувозанат сақланиш керак. Капиллярларда фильтрланиш ва қайта с ў рилишнинг тезлиги қ уйидаги кучларга: 1) капиллярдаги қоннинг гидростатик босимга (Рккг); 2) тўқималараро суюқликнинг гидро - статик босимига (Ртсг); 3) капиллярдаги қоннинг онкотик босимига (Ркко); 4)тўқималараро суюқликнинг онкотик босимига (Ртсг); 5) капиллярдаги қоннинг онкотик босимига (Ркко); 6) тўқималараро суюқликнинг онкотик босимига (Ртсо) ва 7) фильтрланиш коэффициентига (да К) боғлиқ. Капиллярдаги босим ва тўқималардаги онкотик босим суюқликнинг капиллярдан чиқишини таъминлайди, тўқимадаги гидростатик босим ва қоннинг онкотик босими суюқликни тўқимадан қонга ўтказади. Бир дақиқалик фильтрла - нишни қуйидаги тенглама ёрдамида хисоблаш мумкин: V Қ (Рккг Қ Ркко – Ртсг - Ртсо) да К. Агар V мусбат чиқса - фильтрланиш манфий бўлса - қайта сўрилиш жараёни содир бўлади. Капиллярнинг бошида гидростатик босим 30 - 35мм с.у. тенг бўлса, охирида 15 - 20мм с.у. га тенг бўлади. Шундай қилиб, капиллярдаги ўртача босим 25мм с.у. га тенг . Тўқима суюқлиги босимини бевосита ўлчаш мумкин эмас. Бу суюқликнинг босими одатда 0-3мм с.у. га тенг. Плазманинг онкотик босими 25мм с.у. га тенг, тўқима суюқлигининг онкотик босими эса 4, 4мм с.у. атрофида. Шуларга асосланиб, суюқликнинг капиллярлар ва тўқималараро бўшлиқ ўртасидаги ҳаракатининг соддалаштирилган чизмасини тузиш мумкин. Капиллярнинг артериал учида ташқарига қаратилган 37мм с.у. (Рккг + Ртсо = 32,5 + 4,5 = 37мм с.у.) га тенг босим ҳосил бўлади. Унга 28мм с.у. га тенг ва капилляр ичига қаратилган босим қаршилик қилади (Ркко + Ртсг + 25 +3 = 28 мм с.у.). Шу тарзда самарали фильтрловчи босим 9мм с.у. (37мм - 28мм = 9мм с.у.) бўлади Капиллярнинг веноз учида ташқарига қаратилган босим 22мм с.у. тенг (Рккг + Ртсо = 17,5 + 4,5 = 22мм с.у.) самарали реабсорбцияни таъминловчи босим эса 6мм с.у. ни ташкил қилади. Фильтрловчи босим реабсорбцияни таъминловчи босимдан юқори (9мм с.у. >6мм с.у. ). Шунинг учун капиллярни артериал қисмида фильтрланган суюқликнинг фақат 90% веноз қисмида қайта сўрилади. Суюқликни 10% эса, тўқималараро бўшлиқдан лимфа билан чиқиб кетади. Организмнинг ҳамма капиллярлари орқали фильтрланадиган суюқлик миқдори 1 дақиқада 14 мл ни, бир кеча кундузи 20 литрни ташкил қилади. Реабсорциянинг тезлиги дақиқада 12,5мл, бир кеча кундузда 18л га яқин , қолган 2л суюқлик лимфа томирларига сўрилади. Фильтрланишнинг тезлиги қон босими ошганда, плазманинг онкотик босими пасайганда (гипопротеинемияда), капиллярларнинг ўтказувчанлиги ошганда, тўқима суюқлигининг осмотик босими кўтарилганда кучайиб, шиш пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Маҳаллий (регионал) қон айланишининг бошқарилиши. Организмнинг муайян қисмларида қон оқимининг миқдори, бу миқдорни аъзоларнинг қонга бўлган талабига мослашуви асосан томирлар диаметрини ўзгартириш ва қон оқимига қаршиликни бошқариш йўли билан таъминланади. Периферик қон томирларда қон оқимининг ўзгариши ўша жойнинг ўзида вужудга келадиган (маҳаллий) механизмлар ёрдамида, асаб ва гуморал йўл билан рўёбга чиқади. Асаб ва гуморал омиллардан бошқа, периферик қон айланишининг метаболик йўл билан, ўз-ўзидан бошқарилишини аҳамияти катта. Қонда кислороднинг миқдорини камайиши периферик томирларни (артериолаларни) кенгайтиради. Табиий шароитда модда алмашинувининг ва кислород сарфининг куча-йиши аъзоларнинг фаоллиги ошганда кузатилади. Фаоллиги ошган тўқималарда миқдори кўпаядиган метаболик моддаларнинг кўпчилиги, масалан карбонат ангидрид, водород, пируват, АДФ, АМФ, аденозин томирларни сезиларли даражада кенгайтириш қобилиятига эга. Уларнинг таъсири микроциркулятор томирларда яққол билинади. Маҳаллий қон оқишини бошқаришда баъзи биологик фаол моддаларнинг масалан, кининлар, гистамин, адреналин ва норадреналинларнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Хазм тизими безлари қўзғалиб, шира ишлаб чиқара бошлаганда қон томирлари кенгаяди. Бу асосан без ҳужайралари ишлаб чиқарадиган кининларнинг самараси хисоб-ланади. Масалан, без ҳужайралари калликреин, деган энзимни ишлаб чиқаради. Бу энзим плазманинг б- глобулинини парчалаб, полипептид каллидин пайдо бўлишига олиб келади. Каллидин брадики н инга айланади. Каллидин ва брадикинин томирни сезиларли даражада кенгайтириш хусусиятига эга. Гистамин асосан тери ва шиллиқ пардалар жароҳатланганда ажаралади. Тўқималар жароҳатланганда у базофиллар ва бошқа ҳужайралардан ажралиб чиқиб эркин холатга ўтади. Гистамин артериола ва венулаларни кенгайтиради, капиллярлар деворининг ўтказувчанлигини оширади. Адреналин ва норадреналин буйрак усти безларининг ма ғ из қисмида оз миқдорда узлуксиз ишлаб чиқарилади. Бу гормонлар ҳамма томирларнинг силлиқ му шак ларига таъсир қилади. Норадреналин асосан томирларни торайтирадиган асаб ларнинг медиатори сифатида хизмат килса, адреналин уларни кенгайтирадиган гормон ролини бажаради. Буйрак усти безидан ажраладиган катехоламинларнинг 80% адреналинга, 20% норадреналинга тўғри келади. Вазиятнинг турли ўзгаришлари, масалан қўрқиш, ғазабланиш ва бошқалар катехоламинларнинг қонга ўтишини тезлаштиради. Адреналин баъзи томирларни торайтириб, баъзиларини эса, аксинча кенгайтиради. Катехоламин - ларнинг қон томирлар силлиқ му шак ларига таъсиридаги фарқни қон томирларда адренорецепторларнинг икки тури, яъни б– адренорецептор ва в -адренорецепторлар борлиги билан изоҳлаш мумкин. б- рецепторларнинг қўзғалиши томир му шак ларининг қисқаришига, томирнинг торайишига олиб келса, в - рецепторларнинг қўзғалиши томирларни кенгайтиришга олиб келади. Норадреналин кўпроқ б-адренорецепторларга, адреналин эса б- ва в –адренорецепторларга таъсир қилади. Кўпчилик қон томирларда рецепторларнинг иккала тури ҳам бор. Аммо уларнинг нисбати бир хил эмас. Агар қон томирда б-адренорецептор кўпроқ бўлса, адреналин уни торайтиради, в -адренорецептор кўп бўлса, аксинча кенгайтиради. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, в - рецепторларнинг қўзғалиш бўсағаси б- рецепторларникига қараганда паст. Демак, қонда адреналин миқдори физиологик нуқтаи назардан кам бўлса, у фақат бетта рецепторларни қўзғатиб, томирларни кенгайтиради. қ онда адреналин кўпайиб кетса, б- рецепторлар ҳам қўзғалади, натижада томирлар тораяди. Бордию б- ва в - рецепторлар бирдан қўзғалса, б-рецепторларнинг қўзғалиш самараси устун чиқади, яъни томир тораяди. Қон айланишни бошқаришда маҳаллий механизмларнинг роли катта. Аммо бу механизмларнинг ўзи қон айланишини муҳитнинг тез ўзгаришларига тўла мослаштира олишмайди. Бунга маҳаллий механизмлар билан бир вақтда марказий бошқарув механизмлари иштирок этганидагина эришиш мумкин. Тизим қон айланишининг бошқарилиши Юрак ва қон томирларнинг асосий вазифаси қон айланишини таъминлаб туришга зарур бўлган босим градиентини ( фарқини) таъминлашдан иборат. Бунга организм бир-бирига боғлиқ бўлган периферик қаршиликни ва юракдан отилиб чиқадиган қон миқдорини ўзгартириш йўли билан эришади. Шароит ўзгаришларига қон айланишининг мослашишини вужудга келиш тезлигига қараб, 3 гуруҳга: 1) қисқа муддатли механизмлар га ; 2) ўртача муддатли механизмлар га ва 3) узоқ давом этувчи механизмлар га б ў лиш мумкин. Қисқа муддатли бошқарув механизмлари. Бу механизмларга асосан рефлектор йўл билан вужудга келадиган қуйидаги реакциялар: 1) барорецептор рефлекслар; 2) хеморецептор рефлекслар; 3) М А Т ишемияга учраганда пайдо бўладиган рефлекслар киради. Бу рефлексларнинг ҳаммаси жуда ҳам тез, яъни бир неча лаҳзада вужудга келади. Барорецептор рефлекслар. Кўкрак қафасидаги томирлар ва бўйин артериялари деворида жуда кўплаб барорецепторлар ёки проссорорецепторлар жойлашган. қ он босими ошиб, томирлар девори чўзилганда улар қўзғалади. Энг муҳим барорецепторларга аорта равоғи, каротид синус ва ўпка артерияси киради. Аорта равоғида жойлашган рецеп-торлардан марказга интилувчи чап депрессор асаб бошланади, каротид синус рецепторларини тил-ҳалқум асаб ининг таркибидаги синокариотид асаб М А Т билан боғлайди. Барорецепторларда ҳосил бўлган афферент импульслар узунчоқ миянинг кардиоингибитор ва томирларни ҳаракатлантирувчи марказларига етиб боради. Бу импульслар симпатик марказларни тормозлаб, парасимпатик марказларни кўзғатади. Натижада томирларни торайтирувчи симпатик толалар тонуси пасайиб, юрак уриши сонлари ва кучи камаяди. Барорецепторларни меъёрий артериал босим ҳам таъсирланиб туради, улардан М А Т га борадиган импульслар узлуксиз равишда депрессор таъсир кўрсатади. қ он босими кўтарилганда бирорецепторлардан М А Т га интилувчи импульслар сони ошади, томирларни ҳаракатлантирувчи марказнинг тормозланиши кучаяди. Натижада томирлар яна ҳам кенгаяди. Резистив томирларнинг кенгайиши умумий периферик қаршиликни камайтиради, сиғимли томирларнинг кенгайиши натижасида томирларнинг сиғими ни ошишига олиб келади. Буларнинг ҳар иккови ҳам қон босимининг пасайишига олиб келади. Хеморецептор рефлекслар. Қонда кислороднинг миқдори камайиб, карбонат ангидриднинг миқдори кўпайганда хеморецепторларнинг қўзғалиши кучаяди. Импульслар сонининг ошиши нафас маркази билан бир қаторда томирларни ҳаракатлантирувчи ва юракни бошқарувчи марказга ҳам етиб келади. Натижада қон томирларнинг торайиши, юракнинг қисқаришлари камаяди. Аммо, қон томирларнинг торайиши натижасида қон босимини оширувчи самара юрак ишининг салбийлашгани натижасида қон босимини камайтирувчи самарадан устунлик қилади. Шу сабабли ҳам қон босими кўтарилади - прессор рефлекс вужудга келади. Томирларнинг М А Т ишемиясига сезгирлиги М А Т нинг қон билан таъминланиши қийинлашса, яъни ишемия ривожланса, узунчоқ миянинг томирларни ҳаракатланти-рувчи маркази қўзғалади, қон томирлар торайиб, қон босими кўтарилади, натижада қон оқими тезлашади ва миянинг қон билан таъминланиши яхшиланади. Ўрта муддатли бошқарув механизмлари. Бу механизмларни қуйидаги омиллар: 1) капилляр орқали алмашинувнинг ўзгариши; 2) томирлар таранглигининг ўзгариши; 3) ренин-ангиотензин тизимининг фаоллашуви ишга тушириш и мумкин. Айтиб ўтилган омиллар таъсирида гемодинамика бир неча дақиқадан кейин ўзгара бошлайди, ўзга-ришларнинг ривожланиши учун соатлаб вақт керак бўлади. Капиллярларда алмашинувнинг ўзгариши. Одатда капиллярларда босимнинг кўтарилишига артериал ва веноз босимнинг кўтарилиши сабабчи бўлади. Натижада суюқликнинг фильтрланиши кучайиб, томирлардаги қоннинг хажми камаяди, артериал қон босими пасаяди. Аксинча, артериал босим пасайса, реабсорбция кучайиб, қоннинг хажми ошади , қон босими кўтарилади. Босим кўтарилиши натижасида томирлар кенгайиб девори “юмшайди” чўзилувчанлиги ошади , қаршилик камайиб босим тушади. Томирлардаги суюқлик ҳажми камайса, томир деворларининг чўзилиши қийинлашади, натижада босим кўтарилади. Шунинг учун ҳам томирлардаги суюқликни хажми салгина ўзгарса ҳам қон босими 10 - 60 дақиқада асли холига қайтади. Ренин-ангиотензин тизими . Ренин энзими буйракнинг юкстагломеруляр ҳужайра - ларида синтезланади ва сақланади, қонга ўтиб, ангиотензиногенни (б - глобулин) парчалайди ва декапептид ангиотензин 1 ни ҳосил қилади. Бошқа бир энзим таъсирида ангиотензин I Ангиотензин II окталепид ангиотензин II га айланади. Бу механизмнинг ишга тушиши буйракларнинг қон билан таъминланишига боғлиқ. Буйракларнинг қон билан таъминланиши камайса рениннинг қонга ўтиши кучаяди. Жуда кучли бевосита томир торайтирувчи таъсир кўрсатади. Унинг таъсирида буйрак, ичак ва теридаги прекапилляр артериолалар тораяди, юрак, мия ва буйрак усти безлари томирлари кенгаяди. Тизимнинг фаоллиги жуда кучайиб кетса, бу томирлар ҳам тораяди. Бундан ташқарии, ангиотензин II марказий ва периферик симпатик тузилмаларни кўзгатади. Натижада периферик қаршилик ва қон босими кўтарилади. Ренин-ангиотензин тизимининг таъсири жуда кучли бўлиши учун 20 дақиқача вақт керак бўлади. Бу таъсир сўнгра сусаймасдан узоқ вақт давом этиши мумкин. Артериал босим (ёки қон хажми) патологик камайиб кетганда, ренин-ангиотензин тизимнинг қон босимини меъёрига туширишда аҳамияти катта бўлади. қонда ренин-ангиотензиннинг миқдори ошганда ташналик кучаяди. Кўп қон йўқотгандан кейин ташна бўлишнинг сабаби ҳам шунда. Ренин-ангиотензин тизимнинг кучайиши баъзан буйракка алоқадор гипертен - зиянинг сабаби бўлиши ҳам мумкин. Узоқ муддатли бошқарув механизмлари Гемодинамиканинг давомли бошқарув механизмларига: 1) буйракларнинг суюқлик хажмини ўзгартириш жараёни; 2) вазопрес - син ва 3) альдостеронлар киради. Буйракларнинг суюқлик хажмини ўзгартириш Қон босими кўтарилиши натижасида: 1) буйраклар орқали суюқлик ажралиши кўпаяди; 2) бунинг натижасида қон ҳажми камаяди; 3) қон хажмининг камайиши веналар орқали систолик хажмнинг камайиши қон босимини меъёрига келтиради. Қон босими камайганда аксинча ходиса рўй беради. қ он босими салгина ошганда ҳам буйраклар орқали суюқлик ажралиши сезиларли даражада кўпаяди. Артериал босимни кўтарилишини сийдик ажралишини кўпайтирадиган дорилар ёрдамида пасайтириш мумкин. Вазопрессин ёки антидиуретик гормон ўрта ва юқори дозаларда томирларни (асосан артериолаларни) торайтиради. Аммо бу гормоннинг асосий таъсири буйракларда сувнинг сўрилишини таъминлашдан иборат. Вазопрессин суюқлик ҳажмини бошқаришда алоҳида роль ўйнайди. қ ондаги бу гормон миқдорининг рефлектор ўзгаришлари томирлардаги суюқлик ҳажми барқарорлигини таъминлайди. Қон хажми кўпайса вазопрессиннинг қондаги миқдори 10-20 дақиқада камаяди, буйракларда сувнинг қайта сўрилиши камаяди, сийдик ҳажми ошиб, томирларда қон ҳажми камаяди ва босим пасаяди. Буйрак усти безининг альдостерони буйракларда Na Қ ни қайта сўрилишини тезлаштиради, сув йўқотиш камаяди, қон хажми кўтарилиб босим кўтарилади. Альдотерон томирларнинг силлиқ му шак ларини ангиотензин II га сезувчанлигини оширади. Альдостероннинг таъсири бир неча соатдан кейин бошланиб, бир неча кун давом этади. Альдостероннинг қондаги миқдори хаддан ташқари кўпайиб кетса, организмда сув ва тузлар йиғилиб қолади, гипертензия холати ривожланади. Гормон етишмовчилиги гипотонияга олиб келади. Юқоридагилардан аёнки гемодинамикани бошқаришда иштирок қиладиган турли механизмлардан хеч қайсиси фақат бир кўрсаткичга таъсир қилмайди. Уларнинг деярли ҳаммаси қайси даражада бўлмасин юракдан хайдалаётган қон миқдорига, қон оқимига бўлган умумий қаршиликка, томирлар сиғимига ва улардаги қоннинг хажмига таъсир қилади. қ он босими ва ҳажм доимийлигини уч поғонадаги бошқарув механизмлар таъминлайди. қ он босимининг қисқа муддатли ўзгаришларини томирлар тизимининг хажмини ўзгартирувчи механизмлар меъёрига келтиради. Босимнинг ўзгариши давомли бўлса, қон хажмига таъсир қилувчи механизмлар ишга тушади. Дастлаб , қонда сув ва электролитлар миқдори ўзгаради, кейин эса плазмадаги оксиллар миқдори ва шаклли элементлар сони ҳам ўзгариши мумкин. М АТ нинг қон айланишини бошқаришдаги иштироки МАТ нинг ҳамма қисмлари юрак-томир тизими фаолиятини бошқаришда иштирок қилади ва уларнинг қон айланишини бошқаришдаги ўзаро муносабатлари жуда мураккаб. Улар томирлар фаолиятига бевосита, рефлекс йўл билан ёки ички секреция безлари орқали, уларнинг холатини ўзгартириб, таъсир кўрсатади. Табиий шароитда бу таъсирларни бир-биридан ажратиб бўлмайди. Агар бу жараёнларни жуда соддалаштирсак, қон айланишини бошқаришда МАТ нинг иштирокини 4 босқичга бўлиш мумкин. Энг пастки босқичда орқа мия марказлари туради. Бу марказларнинг қон айланишига таъсири орқа мия кўндаланг кесилганда яққол намоён бўлади. Агар кесим охирги бўйин сегменти ва биринчи кўкрак сегменти ўртасига тушса, ҳайвон мустақил нафас олиш имкониятини сақлаб қолади. Бундай ҳайвоннинг қон босими аввалига кескин пасайиб кетади ва спинал карахтлик холатига тушади. Кейин босим асли холига қайтади. Энди ҳайвонларда қон айланишини ўзгарган шароитга бемалол мослашишини кузатиш мумкин. Масалан, томирлардаги қоннинг 25% ташқарига чиқарилса, босим соғ ҳайвонларда кузатиладиган тезликда асли холига келади. Бу мослашиш реакциясини орқа миядаги симпатик марказлар таъминлайди. Табиий шароитда орқа мия марказларининг гемодинамикага таъсири унчалик сезиларли эмас. Мия стволидаги марказлар қон оқишини бошқаришда етакчи роль ўйнайди. Бу иккинчи босқичдаги марказларни узунчоқ мия ва Варолий кўпригида жойлашган тузилмалар ташкил қилади. Улардан бири В.Ф.Овсянников кашф этган томирларни ҳаракатлантирувчи марказдир. Марказ шикастланганда қон босими 60-70мм с.у. гача пасайиб кетади. Демак, табиий шароитда томирларни ҳаракатлантирувчи марказ доимий тонусга эга бўлиб, томирларни торайтириб туради. Марказ прессор ва депрессор қисмлардан тузилган. Прессор марказ нинг қўзғалиши артерияларни торайтириб, қон босимини оширади, депрессор марказ кўзғалганда артерияларни кенгайтиради ва қон босимини пасайтиради. Миянинг ствол қисмидаги марказлар организм тинч холатда бўлганда гемодинамиканинг асосий кўрсаткичларини бир меъёрда симпатик асаб ларни тонусини ўзгартириш йўли билан таъсир қилади. ўз навбатида бу асаб лар тонуси томирнинг рефлексоган соҳаларидан келадиган афферент импульслар таъсирида ўзгартириб туради. Афферент импульсларнинг кучайиши вазоконстрикторлар тонусини ошириб, томирларни торайтиради. Томирларни ҳаракатлантирувчи марказга қўшни нафас марказидан ва М А Т нинг юқориги қисмларидан келадиган импульслар ҳам таъсир қилади. Юқориги марказлардан биринчи галда гипоталамуснинг гемодинамикага таъсири кучли. Миянинг бу қисми ствол қисмидаги марказларни узлуксиз назоратда тутиб туради, уларнинг тонуси ва рефлектор фаолиятини ўзгартириб, тана худудлари ўртасида қонни қайта тақсимлайди. Бундан ташқари, гипоталамус турли хиссиётлар (қўрқиш, ғазабланиш, қувонч) билан боғлиқ гемодинамика ўзгаришларини шакллайди. Гипоталамус қон айланишини бошқарувчи механизмларнинг учинчи босқичи бўлса, тўртинчи энг юқори босқичи мия ярим шарлари пўстлоғидир. Бу ерда қон айланишга сезиларли таъсир кўрсатувчи соҳалар бир нечта. Биринчидан, бу премотор ва мотор соҳалар. Уларнинг қўзғалиш прессор реакцияларни юзага чиқаради. Ярим шарларнинг медиал юзасидаги соҳалар, пешона ва тепа соҳаларнинг базал юзаси ҳам кўзгалганда қон айланишига таъсир қилиб, босимни пасайтиради. Мия пўстлоғи режалаштирилган хатти-ҳаракатлардан олдин мақсадга эришиш учун зарур бўлган гемодинамика ўзгаришларини шакллайди. Бу муҳим реакциялар ВАТ томонидан бошқариладиган қон айланишини соматик асаб лар ёрдамида идора этиладиган скелет му шак ларнинг фаоллик даражасига мослашишини таъминлайди. Фаолият бошланишидан олдин ривожланадиган гемодинамика ўзгаришлари шартли рефлекс йўли билан юзага чиқиши мумкин. Баъзи аъзоларда қон айланишининг хусусиятлари. ўпкада қон айланиши Ўпкада иккала қон айланиш доирасига алоқадор томирлар бор. ўпканинг артерия ва веналари катта қон айланиш доираси томирларига қараганда анча калта ва диаметри кенгроқ. Йирик артерияларнинг девори анча юпқа, силлиқ му шак қавати яхши ривожланган типик артериолалар ўпкада учрамайди. ўпка капиллярлари диаметри таҳминан 8мкм га тенг. Бу капиллярлар бир- бирига уланган бўлиб, альвеолаларни қалин тўр каби ўраб туради. ўпка капиллярларининг “функционал узунлиги” (альвеола девори билан чатишган қисми) ўртача 350мкм га тенг. қ он бу масофани 0,7 - 1 с екунд да босиб ўтади. Тинч холатда ўпка капиллярларининг юзаси 60м 2 ни ташкил қилади, жисмоний иш бажарганда ёпиқ альвеолалар ва капиллярлар ишга тушиб, бу юза 90м 2 га етади. Соғ одамнинг ўпка артериясида систолик босим 20мм с.у. га, диастолик босим 8мм с.у. га, ўртача босим эса 13мм с.у. га тенг бўлади ёки аортадаги ўртача босимдан 5 - 6 марта кам. ўпка капиллярларида ўртача босим 6,5мм с.у. га тенг. Кичик қон айланиш доирасининг охири хисобланган чап бўлмада босим 5,5мм с.у. ни ташкил қилади. Демак, бу доирада қон ҳаракатини таъминловчи босимлар ўртасида фарқ катта қон айланиш доирасининг тегишли қисмларидаги босимлар фарқидан бир неча марта кам. Ўпка қон томирларидаги қон оқимига бўлган қаршилик ҳам катта қон айланиш доираси томирларидагидан 10 баравар кам. Йирик ўпка артерияларида пульс тўлқинининг тарқалиш тезлиги 1-2м . с. Бу кўрсатгични катта қон айланиш доирасидаги артерияларни - кидан 3 - 5 марта кичик бўлиши ўпка томирларининг жуда чўзилувчанлигига боғлиқ. Қон оқишининг чизиқли тезлиги ўпка артериясида 18см . с, (аортада 30- 50см с ни ташкил қилади. Капиллярларда бу тезлик камаяди ва тизим қон айланиш капилляр-ларидаги тезликдан сезиларли фарқ қилмайди. ўпка томирларидан оқиб ўтадиган қон миқдори (ўпка перфузияси) гидростатик босимга боғлиқ. Катта ёшли одам ўпкаларининг чўққиси одам тик турганда ўпка артерияси асосидан 15см баланд. Шунинг учун ўпка юқори бўлагининг артериал томирларидаги босим гидростатик босимга тенг. Бу шаро-итда ўпка чўққисидаги капиллярлардан қон кам оқади ёки оқмайди. Ўпканинг пастки қисмидаги томирларда гидростатик босим артериал босимга қўшилади ва томирларни кенгайтириб туради. Демак, ўпка томирларида қон оқиши нотекис ва тана холатига боғлиқ. Ўпка томирларидаги босимга плевра бўшлиғидаги ва альвеолалардаги босимнинг ўзгариши ҳам таъсир қилади. Ўпка қон томирларидаги қоннинг миқдори таҳминан 450мл га тенг. Бу миқдорнинг 70мл капилляларда, қолган қисми эса артерия ва вена ўртасида тенг бўлинган бўлади. ўпка веналари жуда чўзилувчан бўлганидан улардаги қоннинг миқдори 50% га кўпайиши мумкин. ўпка томирларидан умумий қон айланишига қисқа вақт орасида 300мл атрофида қон ўтади. Юракда қон айланиши Миокардни чап ва ўнг тож артериялар қон билан таъминлайди. Тинч холатда бу томирлардан дақиқада 250мл қон оқиб ўтади. Жисмоний иш вақтида миқдор 1250мл га етади. Юракнинг қон билан таъминланиши аортадаги босимга, юракнинг уриш тезлигига, вегетатив нервларнинг таъсирига боғлиқ. Аммо метаболик омиллар тож томирларда қон оқишига жуда кучли таъсир қилади. Кислород етишмовчилиги тож томирларни кенгайтирадиган жуда кучли омиллардан бири хисобланади. қ ондаги кислород миқдорининг 5% камайиши ҳам юрак томирларини кенгайишига олиб келади. Юрак томиридан қон оқиши унинг иш циклига боғлиқ. Систола вақтида юрак му шаг и қисқариб, томирларни сиқади. Натижада чап тож артериясида қон оқиши бутунлай тўхтайди, фақат диастола вақтида миокард бўшашганда қон оқиш тезлашади. Ўнг тож артерияси систола вақтида кўп сиқилмайди, Бу томир орқали қоннинг оқиши асосан аортада қон босимининг ўзгаришига боғлиқ. Миокарда капиллярлар сони ниҳоятда кўп, деярли ҳар бир толага битта капилляр тўғри келади. Капиллярлардан ўтган қон миокарда чуқур жойлашган синусларда йиғилади. Миокарда кўп томир бўлмаган каналлар ҳам бор ( тебези каналлари ). Бу каналлар юрак бўшлиқларига бевосита очилади. Систола вақтида қоннинг юрак синусларидан ва Тебези каналларидан оқиб чиқиши тезлашади. С А Т тож томирларни кенгайтириб торайтириши мумкин. Натижа катехоламинлар - нинг қондаги миқдорига ва улар таъсир қиладиган рецепторларга (б- ёки в-адрено-рецепторларга) боғлиқ. ПС А Т тож қон томирларидан қон оқишни камайтиради. Бош мияда қон оқиши Бош миянинг қон билан таъминланиши бошқа аъзоларникига нисбатан кўпроқ. Юракдан катта қон айланиш доирасига чиққан қоннинг 15% мия томирларидан ўтади. Мия томирларининг адренергик инервацияси яхши ривожланган. Бу эса томирларни кенг чегарада кенгайиб торайишини таъминлайди. Мияга қон юмшоқ мия пардаси томирларидан радиал йўналишда тарқалган артериялар орқали ўтади. Артерия ва веналар ўртасида анастомозлар йўқ кап и лляр очиқ бўлади. Кулранг моддада капиллярлар сони оқ моддадагидан кўпроқ. Миядан ўтган қон қаттиқ мия пардасида синуслар ҳосил қиладиган веналарга йиғилади. Мия томирларининг миоген ўз-ўзини бошқариш механизми яхши ривожланган. Бу тананинг фазодаги холати ўзгарганда мия томирлари орқали қон оқишининг барқа-рорлигини сақлашга имконият туғдиради. Жигарда қон айланиши Жигар айни бир вақтда артерия ва венадан қон олади. Артерия қонни жигар артерияси олиб келади, веноз қон эса қопқа вена орқали жигарга етиб келади. қ опқа венага ҳазим тизими аъзолари ва талоқдан ўтган қон йи ғ илади. Демак, қопқа венадаги қон капиллярдан икки марта: биринчи сафар ичак, меъда ва бошқа аъзолардаги капиллярдан, иккинчи марта э ca жигар паренхимасидаги капиллярлардан ўтади. қ оннинг жигар капиллярларидан ўтиши гепатоцитларни ичакда сўрилган моддалар билан таъминлайди, заҳарли моддаларни заҳарсизлантириш ва организмдан чиқариб ташлаш учун ўта муҳим. Агар қопқа венадаги қонни жигардан ўтказмасдан, бевосита пастки ковак венага оқизиб юбирилса ҳайвон тез кунда заҳарланиб ўлади. Қопқа вена ва жигар артерияси жигар тўқималарида ёйилиб, жигар бўлакчаларида синусоид капиллярлар ҳосил қилади. Синусоид капиллярларда қон жуда секин оқади, бу моддалар алмашуниви учун қулай шароит туғдиради. қ опқа қон айланиши синусоид капиллярларнинг кириш ва чиқиш сфиниктерлари очилиши ёки ёпилиши йўли билан бошқарилади.

O'xshashlar

Сенсор (анализаторлар) тизими физиологияси
Ички муҳит физиологияси
Нафас аъзолари физиологияси
Хужайра физиологияси ва
МИКРООРГАНИЗМЛАР МОРФОЛОГИЯСИ ВА ФИЗИОЛОГИЯСИ