Odam va xayvonlarning o'tkir va surunkali nurlanish kasalligi - Biologiya - Referatlar

Odam va xayvonlarning o'tkir va surunkali nurlanish kasalligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

Odam va xayvonlarning utkir va surunkali nurlanish kasalligi. Reja: 1. Tekis nurlanishdan yuzaga kelgan utkir nur kasalligi. 2. Notekis nurlanishdan yuzaga kelgan utkir N.K. 3. Nurlangan organizmda tiklanish jarayonlari. 4. Xafli usmalar kelib chikishi. 5. Nurlanish asoratlarining kelib chikish mexanizmlari. 6. Nurlanish kasalligini davolash printsiplari.

Nurlanish kasalligi deb nur ta`siri natijasida rivojlanuvchi turli distrofik jarayonlar va unga organizmning javob reaktsiyasidan tarkib topgan uzgarishlar majmuasiga aytiladi. Bu uzgarishlarning turli-tumanligi – nurlanishning umumiy yoki maxalliyligi, bir martali (utkir), kup martali yoki chuzilgan, surunkali, tekislik – notekisli, nurlanuvchi tukimalarning xajmi, soxasi bilan boglik. Nurlanish (nur) kasalligi degan tushuncha AKSh xarbiylarining Yaponiya shaxarlari Xirosima va Nagasakiga atom bombalari tashlaganlaridan keyin paydo buladi. Nur kasalligi (NK) kechishi buyicha utkir va surunkali turlarga bulinadi. Tekis nurlanishdan yuzaga kelgan utkir nur kasalligi Kasallik kechishining uziga xos tomoni, uning tulkinsimon kechishi. Unda aloxida tukimalar sistemasida rivojlanuvchi uzgarishlar navbatma-navbat rivojlanadi. Guskova va Boysagolov utkir NK-ni kechishida uch davrni tafovut kiladilar: NK-ning shakllanish, tiklanish, okibat va asoratlar davri. Utkir NK-ning shakllanish davrida 4 faza tafovutlanadi: 1. Birlamchi reaktsiyalar fazasi. 2. Latent (yashirin), sogayish fazasi. 3. Klinik belgilarning yakkol yuzaga chikishi, kasallikning kizgin rivojlangan fazasi (faza razgara). 4. Dastlabki tiklanish fazasi. Utkir NK kechishning ogirligiga karab IV darajasi tafovutlanadi: 1. Birinchi (engil) daraja NK (1-2,5 gr. umumiy nurlanishdan rivojlanadi). 2. Ikkinchi (urta) daraja NK (2,5-4 gr). 3. Uchinchi (ogir) daraja NK (4-10 gr). 4. Turtinchi (uta ogir) daraja NK (10-1000 gr). Utkir NK I-III darajasida zararlanuvchi kritik sistema- gemopoez, asosan suyak iligi xisoblanadi va bu xollarda kasallikning xamma davrlari va fazalari tulik kuzatiladi. IV daraja utkir NK da nur dozasiga boglik xolda me`da-ichak (10-20 gr.) yoki markaziy nerv sistema kritik sistemalari zararlanadi va klinik alomatlar ich ketish yoki MNS zararlanish belgilari – tuxtovsiz kusish, xushdan ketish, talvasalanish

sudorgilar bilan xarakterlanadi. IV daraja utkir NK klinik axamiyatga ega emas – bemorlarning xammasi nurlashdan keyingi soatlar va kunlar ichida uladi. Klinikada IV daraja nur kasalligida oralik forma, nerv va ichak formalari urtasida toksemik forma xam tafovut kilinadi. Utkir NK birlamchi reaktsiyalar fazasi Birlamchi umumiy reaktsiya, nurlanish dozasi 2 gr-dan yukori bulgan xollarda kuzatiladi, u 1-4 kun davom etadi. Bu reaktsiya – kungil aynishi, kusish, ishtaxa yukolishi, ogiz kurish, achchik ta`m, bosh ogrigi, darmonsizlik, uyku bosishi kabi umumiy belgilardan iborat. Kungil aynishi va kusishning paydo bulish vakti, kaytalanishi, davomliligi utkir NK-ni ogirlik darajasini kursatishi mumkin. engil NK-da nurlashdan 12-24 soat utgach bir necha soat davomida kungil aynishi va bir-ikki marta kusish kuzatilishi mumkin Nur kasalligining ogir formasida kungil aynishi va kusish dastlabki 1-3 soat ichida paydo buladi, uzok (3-4 kun) davom etadi, kup marta kaytalanadi. Nurlanishdan keyin, bemorda karaxtlikka uxshash xolat kuzatilishi, arterial bosimning pasayib ketishi, kiska muddatli xushdan ketishi, tana xaroratining kutarilishi, ich ketishi kasallikning uta ogir kechishidan darak beradi. Bu davrda terida utkinchi giperemiya, turli nerv-reflektor buzilishlar mushak- pay reflekslarining assimetriyasi, dermografizmning kuchayishi, miyaning bioelektrik aktivligining uzgarishi kuzatiladi. Periferik konda birinchi kunlarda ungga surilgan neytrofil leykotsitoz, absolyut va nisbiy limfotsitoponiya kuzatiladi. Nurlanishdan keyingi 2-3 kunda limfotsitlar soni yanada kamayadi va uning kursatgichi kasallikning okibatini kursatishi mumkin. Limfotsitlar soni I daraja NK-da 1000/mkl.(~20%), II daraja NK-da 500- 1000/mkl (~10%) III-IV daraja NK-da > 500/mkl-ni tashkil etadi. Suyak iligi punktatida mielokariotsitlarning soni va mitotik indeksning keskin kamayishi, kumik yosh xujayralarining yukolib ketishi kuzatiladi. Maxsus tsitologik tekshirishlar kumikda degenerativ uzgarishli xujayralar sonining ortishini dastlabki soatlardanok kursatadi.

3-4 gr-dan yukori dozalar ta`sir etganda, konda giperglikemiya, bilirubinemiya, xloridlarning kamayishi, aminoatsiduriya kuzatiladi. Boshlangich davr uzgarishlari nurning bevosita zararli ta`siri, nurga sezuvchan xujayralarda interfaza ulim, xujayra bulinishini tuxtatishi, oksillar parchalanishi va organizmda neyro-regulyator xamda gumoral boglanishlarning buzilishining natijasidir. Bu reaktsiyalar odamlarda erkin namoyon buladi, etarli darajalarda itlarda xam kuzatilishi mumkin. Nurga nisbatan chidamlirok xayvon - kuyonlar 12- 15gr. doza ta`sirida (LD 100/30) nurlash paytida birlamchi reaktsiyalardan ulishi mumkin. Utkir NK ning yashirin davri Bu fazaning davomiyligi kasallikning ogirlik darajasiga boglik bulib, 1-4 xafta davom etadi. Yashirin davr utkir NK ogir formalarida bir necha kungacha kiskaradi, 10 gr-dan ortik dozalarda umuman kuzatilmasligi mumkin. Bu fazada kasallikning tashki belgilari yukoladi va bemor guyo sogaygandek buladi. Ammo konni tekshirish kasallikning rivojlanishda davom etayotganini kursatadi. Birinchi davrda kuzatilgan neytrofil leykotsitoz bu fazada leykopeniya bilan almashinadi. Keyinrok trombopeniya, retikulopeniya yuzaga keladi, limfopeniya saklanadi. Suyak kumigida aplaziya, ayollarda tuxumdonda atrofiya, spermatogenezning susayishi yuzaga keladi. Utkir NK klinik alomatlari rivojlangan fazasi (faza razgara ) Bu fazada bemorning axvoli kaytadan yomonlashadi, xarorat kutariladi, yurak urishi tezlashadi, kuchli darmonsizlik paydo buladi. Kasallikning klinikasi gemorragik, pantsitopenik sindrom va infektsion asoratlarning belgilaridan iborat buladi. Gemorragik sindrom, bu fazada rivojlanadigan trombopeniya, kon-tomirlar devorining utkazuvchanligining ortishi va kon ivishining biokimyoviy faktorlariprotrombin, fibrinogen va boshka faktorlar etishmovchiligi tufayli yuzaga keladi. Teri, shillik pardalar, me`da-ichak trakti, upka, yurak, miya va boshka organlarda turli kattalikda kon kuyulishlar yuzaga keladi va kasallikning bu fazasida bemorlarning ulish sabablaridan biri xisoblanadi.

Bu faza uchun ikkinchi tur xarakterli uzgarishlar: periferik konda leykotsitlar umumiy sonining kamayib ketishi, neytropeniya, absolyut limfopeniya, trombopeniya, retikulopeniya va asta-sekin eritropeniya yuzaga keladi. Utkir NK ogir formalarida suyak kumigi xujayralarining guyoki kirilib ketishi, kasallikning engilrok formalarida kumuk va limfa tugunlarda regeneratsiya alomatlari kuzatiladi. Organizmda kator biokimyoviy uzgarishlar– gipoproteinemiya, gipoal`buminemiya, konda azot koldigining ortishi, xloridlarning kamayishi, modda almashinishining xamma turlarning buzilishi, ishtaxasizlik, ich ketishi, bularning natijasida oriklab ketish ruy beradi. Non ishlab chikarishning aplaziyasi, jigar, buyrak va boshka organlar funktsiyasining buzilishi, ulimga olib keluvchi ikkinchi asosiy sabab xisoblanadi. Nur ta`sirida ruy bergan leykopeniya, limfotsitopeniya, teri shillik pardalarning tusik (bar`er) funktsiyasining buzilishi, immunitetning xujayra va gumoral faktorlarining kuchsizlanishi infektsion asoratlar – stomotitlar, tonzillitlar, gastro- entero-kolit, pnevmaniya va boshka infektsion kasalliklarni yuzaga keltiradi. Organizmda bakterimiya va sepsis yuzaga keladi. Infektsion asoratlar kasallikning bu fazasida ulimga olib keluvchi asosiy faktorlardan yana biri xisoblanadi. Kasallikning 3-fazasi 1-3 xafta davom etadi. Utkir NK (dastlabki) tiklanish fazasi. Bu faza tana xaroratining normallanishi, bemor axvolining yaxshilanishi, ishtaxa va uykuning tiklanishi bilan boshlanadi. Dispeptik alomatlar kamayadi, kon okishlar tuxtaydi, tukimalarga kuyilgan konlar surila boshlaydi. Nonning kursatgichlari tiklana boshlaydi. Non ishlab chikarishning tiklanish alomatlari kumikning regeneratsiyasi tufayli 3-davridayok boshlanadi. Nonda retikulotsitlar, yosh leykotsitlar to mieloblastlarga kadar, yosh trombotsitlar kupayadi. 2-3 oyning oxirida retikulotsitlar soni ancha kutarilishi mumkin. Nonning tarkibi (leyko formula) tiklanadi. Non va siydikning biokimyoviy kursatkichlari normallashadi. Dastlabki tiklanish davri 1-2 oy davom etadi. Kasallik boshlanishidan 3 oy utgach bemorning axvoli konikarli darajaga etadi.

Ayni bir vaktda, kasallikning ayrim belgilari xali saklanadi, soch tukilishi davom etadi (soch usishining tiklanishi 4 oyda boshlanadi va 4-6 oydan sung tugallanadi). Notekis nurlanishdan yuzaga kelgan utkir NK Organizmning umumiy tekis nurlanishi odamlarda yadro bombasi portlaganda va kamdan-kam yadro avariyalarida kuzatiladi. Kupincha odam tanasi notekis, kisman nurlanadi, bunday sharoitda rivojlangan NK klinikasi tekis nurlashdan yuzaga kelgan utkir NK dan ma`lum darajada fark kiladi. Notekis nurlanishning ikki varianti bulishi mumkin. 1. Umumiy notekis nurlanish- nur dozasi chukurlikka borgan sari kamayib borishi. 2. Maxalliy (lokal) nurlanish – tananing bir kismini tusib (ekranlab) nurlash. Notekis nurlash sharoitida nur katta dozada ta`sir etgan tukima va organlar kritik organ rolini bajaradi. M: Tana beta va past energiyali rentgen nurlar bilan nurlanganda teri kritik organ bulib, unda yuzaga kelgan kuyish maydonining kattaligi va chukurligi kasallikning nima bilan yakunlanishini belgilaydi. Notekis nurlashda ichaklar, mushaklar, yurak va boshka tukimalar kritik organ rolini bajarishi mumkin. Notekis nurlanish, organizmga organotroplik xususiyatga ega radiaktiv moddalar tushishdan xam yuzaga kelishi mumkin. Notekis nurlanishda gemopoezning tiklanishi kam nurlangan gemopoetik xujayralar xisobiga tez tiklanadi. Kasallikning klinikasida ortikcha nurlangan organ va tukimalarga doir uzgarishlar ustun turadi va ulim asosan radiorezistent kritik sistemalarining chukur uzgarishlari xisobiga ruy beradi. Surunkali nur kasalligi Surunkali NK organizmni kichik dozalarda uzok vakt davomida nurlanishidan kelib chikadi. Surunkali NK xam fazali kechadi. Kasallikning kuprok umumiy xamda kuprok maxalliy nurlashdan kelib chikuvchi formalari ma`lum. Surunkali NK uzok davom etgan (oylar, yillar) yashirin davrdan sung namoyon buladi. Klinik belgilari, rivojlangan davri asta-sekin boshlanadi, nurlash tuxtatilsa, tiklanish davri boshlanadi. Davrlar orasidagi chegara noanik. Nurlashning davom

etishi kasallikning ogirrok formalarini keltirib chikaradi. Surunkali NK-ning kechishida I daraja (engil), II-urta ogirlikda va III-ogir formalari, terminal stadiya tafovut kilinadi. Kasallik darmonsizlik, ishtaxasizlik, limfopeniya, leykopeniya, trombopeniya, anemiya kabi belgilar bilan xarakterlanadi. Uzgarishlar kasallik chukurlashgan sari ortib boradi. Kasallikning II davri (stadiyasi)da gemorragik sindrom paydo buladi. Terminal davrida uzgarishlar eng yukori darajaga etadi va davolashga karamay ulim bilan tugallanadi. Nurlangan organizmda tiklanish jarayonlari Utkir nurlanishdan sung organizmda kechuvchi tiklanish jarayonlari, kolgan xujayralarni proliferatsiyasi xisobiga kritik organlar xujayralari populyatsiyasini tuldirish va ularning funktsional aktivligining tiklanishidan iborat. Avvallari postradiatsion tiklanish, fakat zararlanmagan xujayralar xisobiga ruy beradi deb xisoblanar edi. Xozir kritik organ va sistemalar reparatsiyasi kisman zararlangan tiklanuvchi xujayralar xisobiga xam ruy beradi deb xisoblanadi. Xujayralar tiklanishi eksponentsial konunga buysungani tufayli, amaliyotda tulik tiklanish davrini emas, yarim tiklanish davri e`tiborga olinadi va u tiklanish tezligi (tempi) ni aks ettiradi. Yarim tiklanish davri nisbatan anik kursatkich bulib, uning kattaligi xayvonning umri uzokligiga boglik. Bu kursatkich turli tadkikotchilarning ma`lumotiga kura, sichkonlar uchun 2-8 kun, kalamushlarda 6-9 kun, itlarda 14-18 kun, odamlarda 25-45 kun (~28 kun)ga teng. Pastradiatsion tiklanish xech kachon tulik bulmaydi, zararlanishlarning kamida 10% tiklanmaydi. Tiklanmagan koldik uzgarishlar mikdori yutilgan dozaga proportsional. Fiziologik regeneratsiya kuchli bulgan tukimalardan farkli ularok, kam yangilanuvchi tukimalarda radiatsion zararlanishlar kuzga tashlanmaydi. Mexanik travma yordamida bu tukimalarda tiklanish jarayonlarini stimulyatsiya kilib yashirin uzgarishlarni ruyobga chikarish mumkin. Akademik G.I.Strelin raxbarligida mushak, suyak, nerv, paylarni turli sharoitlarda nurlagandan sung posttravmatik regeneratsiyani buzilishlari urganilgan. Bu ishlarda Samarkand davlat tibbiyot institutining unlab olimlari xam ishtirok etganlar. (professorlar

F.M.Golub, A.I.Britun, U.A.Budagov, U.A.Oripov va boshkalar). Radiorezistent tukimalarda postradiatsion uzgarishlar, mexanik jaroxatlardan keyin regeneratsiyaning stimulyatsiyasi sharoitida yuzaga chikadi. Vositali effektlarning radiatsion patologiyani kelib chikishidagi roli. Nurning vositali ta`sir effektiga – maxalliy nurlashda yuzaga keluvchi umumiy reaktsiya «rentgen yoki radiy karaxtligi» misol bula oladi. Nur ta`sirida organizmda yuzaga keluvchi jarayonlar kisman nur ta`siridan kelib chikadi. Uzgarishlarning ikkinchi kismi vositali reaktsiyalar natijasida yuzaga keladi. Bularni distantsion effektlar deb xam ataladi. Suyak kumigi uzgarishlari Bu uzgarishlar nurning bevosita va vositali ta`siridan kelib chikadi. Kumukning bir kismini kurgoshin plastinka bilan tusib nurlansa, nurlanmagan kumik soxasida xromosoma abberatsiyalari kupayishi kuzatiladi. Yoki yumshok tukimalarni uzok vakt davomida katta dozada maxalliy nurlash, bemorda leykopeniya, trombopeniya, anemiya chakiradi. Bu xodisa suyak kumigi postradiatsion uzgarishlari kisman vositali ta`sir tufayli ekanidan dalolat beradi. Nurlash kritik bulmagan boshka strukturalarda – markaziy nerv sistemasi, sezgi organlari, endokrin, immunologik sistema, nafas organlari, jigar, buyrak, suyakmushak, kupayish organlari va boshka sistemalarda uzgarishlar chakiradi. Bu uzgarishlar nurning bevosita xamda bilvosita ta`siri natijalari bulib, umumiy radiatsion patologiyaning kelib chikishida uziga xos axamiyatga ega. Immunitetning postradiatsion susayishi Immun sistema organizmning kritik va nokritik sistemalari orasida joy olgan bulib, nur kasalligining potogenezida aloxida uringa ega. Nurlanishdan sung asosiy immunnokompentent xujayralar xisoblangan limfotsitlarning yalpi kirilib ketishi ruy beradi. Shu bilan birga nospetsifik gumoral bakteritsid sistemalar – properdin, lizotsim, terining bakteritsidligi pasayadi, antitelalar xosil bulishi kamayadi. Immunitetning postradiatsion uzgarishlari, infektsiyaga ta`sirchanlikning ortishi, organizmda, birinchi navbatda ichaklarda bakterial floraning sifat va son kursatkichlarining uzgarishida namoyon buladi. Nur kasalligida infektsion

asoratlar antibakterial immunitetning pasayishi bilan birga tukimalar bar`er xususiyatining pasayishi tufayli ruy beradi. Nur ta`sirida emirilgan xujayralar, oksillar va ular bilan boglik moddalarning parchalanish maxsulotlari antigen sifatida konga tushadi va organizmda immunologik perestroyka, kuchli auto sensibilizatsiya chakiradi. Nurlanishda organizmda ikki tip antigenlar va unga mos antitelalar xosil buladi. Biri autotukimalar antigeniga karshi, ikkinchisi denaturatsiyalangan oksillarga karshi. N.N.Klemparskaya nur kasalligi patogenezida tukimalar, oksillar emirilishida xosil bulgan antigenlarga nisbatan autoallergiya yuzaga kelishiga katta urin beradi. Organizmda yuzaga keluvchi kuchli autosensibilizatsiya tukimalarda nekrotik jarayonlar, gemorragiyalar chakirishi mumkin. Allergik jarayonlarning nur kasalligidagi axamiyatini nurlash oldidan utkazilgan vaktsinatsiya va desensibilizatsiyalovchi preparatlarning profilaktik va terapevtik effektivligidan xam kurish mumkin. Kechki postradiatsion asoratlar. Nur kasalligini boshdan utkazgan va sogaygan odam va xayvonlarda uzok muddatdan keyin kandaydir yangi uzgarishlar kelib chikishi mumkin, bu uzgarishlar kechki asoratlar deb nom xam olgan. Kechki postradiatsion asoratlar asosan kuyidagilar: Umrning kiskarishi, leykozlar, xavfli usmalar, kataraktalar rivojlanishi. Bulardan tashkari endokrin balansning buzilishi, nefroskleroz, pushtning kurishi (snijenie plodovitosti) sterillik va embrional rivojlanishning buzilishi yuzaga kelishi mumkin. Umrning kiskarishi nurlanishning universal effekti bulib, sichkon va kalamushlarni bir marta subletal nurlanishining xar 1 Gr. umr uzokligini 2,5-5%-ga kiskartiradi. Uorren (1956) AKSh-da rentgenologlar va boshka soxa vrachlarining kasallanishi va ulimini urganib chikib rentgenologlarda leykozlar kuprok uchrashi va boshka sabablardan ertarok ulishlari sababli urta xisobda umrlari 5,2 yosh kiskaradi degan xulosaga kelgan.

Shu bilan birga eksperimentda kalamushlarni 0,008 gr. dozada umr davomida nurlash xayvonlar umrini 20-22% uzaytirgan. Umrning uzayishi past xaroratga (5 0 S) nisbatan optimal (25 0 S) xaroratda yaxshirok namoyon bulgan. Nur ta`sirida umrning uzayishi nurga chidamli bulgan boshka jonivorlarda xam kuzatilgan. M: Un mitasi (muchnoy xru щ ak) ni 30 gr. nurlash, drozzofillarni 45 gr. nurlash ularning umrini uzaytiradi. Campanularia (kovak ichaklilar)ni 2000 gr. nurlash ular umrini ikki martaga oshirgan. Xozirgi paytgacha yigilgan ma`lumotlar ionlovchi nurning ta`siri fakat zararli degan fikrni isbotlamaydi. Aksincha, yoruglik va issiklik energiyasi kabi ionlovchi nurlarning fiziologik va patologik ta`sir darajalari mavjud. XX asr oxirigacha yigilgan ma`lumotlar kichik dozalarni odam organizmi uchun zararli ekanini isbotlamadi. Aksincha, 0,1 gr/yildan oshmagan dozadagi nurlanganlar orasida kasallanish kup emas, ularning urtacha umri xam urtacha kursatgichlardan ~ 5 yil uzok ekani aniklangan. Xavfli usmalarning kelib chikishi Ionlovchi nurlarning xavfli usmalar keltirib chikarishi rentgen nurlari kashf etilgandan 10-12 yil utgach ma`lum buldi. Nur bilan ishlovchi vrachlar va tadkikotchilar terisida nurli kuyishdan sung rak kelib chikishi ma`lum buldi. Bu xayvonlarda utkazilgan eksperimentlarda uz isbotini topdi. Nur ta`sirida usmalar xamma tukimalarda rivojlanishi mumkin. Radiaktiv nur keltirib chikargan usmalar terida suyakda, tuxumdonlarda eng kup uchraydi. Non ishlab chikarish tukimalari raki - leykozlar eritmiya limfomalar rivojlanadi. Suyak usmalari skeletda tanlanib tuplanuvchi izotoplar Pu, Ra , Sr va boshka osteotrop radiaktiv preparatlarning nuridan, rengenoterapiyada skelet nurlanishdan keyin yuzaga kelishi mumkin. AKSh-da tsiferblati shu`la beruvchi soat chikaruvchi zavod ishchilarida rivojlangan jag suyaklarining osteosarkomasi bunga isbot buladi. Odamlarda suyak usmalarini keltirib chikaruvchi minimal doza 12 gr. xolbuki nur terapiyasida ayrim suyaklarda yutilgan doza 40-50-60 gr.ni tashkil etadi, bu sharoitda usmalar yuzaga kelish extimoli ortadi.

Nur kasalligidan sung va ruxsat etilgan eng yukori dozadan ortik nurlanganlarda leykozlar rivojlanishi xavfi tugiladi. Odamlarda nurlanish leykozlari kelib chikishi xakidagi eng tulik ma`lumotlar Yaponiyada atom portlashlarini boshdan kechirganlar xakidagi obzor va makolalarda keltirilgan. BMT komissiyasining ma`lumotlari buyicha Yaponiyada 1946-1960 yillar ichida leykozlar odamlar orasida deyarli 11 barobar ortgan. Kasallanganlar soni atom portlashining markaziga yakinlashgan sari ortib boradi. M: Xirosima shaxrida yadro portlashida markazdan 1 km.-gacha masofada turganlarda leykozlar bilan kasallanish xar 100000 kishiga 137, 1,5-2 km masofada bulganlarda 4,2 ni tashkil etadi. Leykozlar nur bilan davolanganlar orasida xam kupayishi aniklangan. M: Angliyada Bexterev kasalligi (umurtka buginlarining infektsion-allergik yalliglanish kasalligi) tufayli nur bilan davolangan 11 mingdan ortik kishilar orasida leykozlar rivojlanishi 25-50 marta kupaygan. Nurlanishdan sung kuz korachigining xiralanishi, katarakta kelib chikishi mumkin. Bu turli xayvonlarda utkazilgan eksperimentlar va nurlangan odamlarning kuzatuvlarida aniklangan. Aniklanishicha, odamlarda katarakta keltirib chikaruvchi minimal doza 25 gr.-ga teng, agar u bir marta kiska mudat ichida berilsa, 5 Gr.-da kasallikning kelib chikish extimoli juda ortadi. Olimlar, boshi nurlangan bemorning yarmidan kupida katarakta kelib chikishini kuzatganlar. Agar nurlanganlar yanada uzokrok kuzatilsa ularning xammasida kasallik rivojlanishi mumkin. Nurlanish asoratlarining kelib chikish mexanizmlari Nurlanishdan keyin yuzaga keluvchi asoratlar kup jixatdan keksayishda yuzaga keluvchi uzgarishlarga uxshaydi. M: Usmalar, katarakta rivojlanishi, sochning okarishi, tukilishi, tomirlarning sklerozi, teri elastikligining yukolishi va boshka distrofik uzgarishlar. Ma`lumki, odam va xayvonlar organizmi aksariyat etuk, nurga chidamli tukimalardan tarkib topgan. Nurlash bu xujayralarda regenerator kobiliyatlarining pasayishiga, funktsional etishmovchilikka olib keladi. Organizmda, xamma tukimalarda xujayralar almashinishi uzluksiz jarayon sifatida bir umr tuxtovsiz kechadi.

Nurlash natijasida yuzaga kelgan funktsional etishmovchilik, regenerator jarayonlarining tulik bulmasligi, bu tukimalar va organlarning erta «karishi»ga olib keladi. Xujayra bulinishi uchun ma`sul struktura uning yadrosi bulib, undagi subletal zararlanishlar mitotik jarayondan sung paydo bulgan yangi xujayralarning bekamu-kust bulishini ta`min etolmaydi, ulardan xayotiy funktsiyalari fiziologik jarayonlar buzilishi, nasliy uzgarishlar yuzaga kelishi mumkin. Usmalar va leykozlar kelib chikishi radiatsion mutatsiyaning natijasidir. Nur ta`sirida yuzaga kelgan xromosoma uzgarishlar, xususiyati uzgargan, rivojlanishi va bulinishi regulyator mexanizmlar nazoratidan chikkan, tuxtovsiz kupayuvchi xujayralar klani xosil bulishiga olib keladi. Tez bulinuvchi tukimalardan iborat sistemalar (kon ishlab chikarish terining bazal kavat epiteliysi)da bu uzgarishlar tezda yuzaga keladi va leykozlar, teri rakini keltirib chikaradi. Nur kasalligini davolash printsiplari Bu kasallik davolash, nurlangan organizmda kritik sistemalarda yukotilgan xujayralarning urnini tuldirish; infektsiyaning oldini olish va kuchsizlantirish; funktsional va simptomatik terapiyadan iborat. Odam organizmi 10 gr-gacha kattalikdagi dozalarda nurlanganda kritik sistema suyak kumugi bulib, unda interfaza ulimi tufayli juda katta mikyosda xujayralar etishmovchiligi ruy beradi. Kasallik rivojining muayyan bir davrida suyak kumigida aplaziya va unga boglik ravishda periferik konda birlamchi granulotsitopeniya va trombopeniya kelib chikadi. Bu uzgarishlar, kisman ikkilamchi infektsion asoratlar va kon okish – gemorragiyalar xisobiga yuzaga keladi. Kon ishlab chikaruvchi xujayralar defitsitini suyak kumigini transplantatsiya kilib amalga oshirish mumkin. Bunga urta va ogir nur kasalligida immunitetning pasayishi tulik imkoniyat yaratadi. Nurlanishdan keyingi kunlari amalga oshirilgan kumikning transplantatsiyasi bemorda pantsitopeniyani kuchsizlantirishi, transplantatsiya antibiotikoterapiya bilan birga amalga oshirilgan takdirda infektsion asoratlarning xam oldini olish mumkin. Ammo odamlarda utkazilgan allotransplantatsiya (ya`ni shu turga mansub xayvonlardan, boshka odamlardan olingan, antigen strukturasi fark kiluvchi kumukni kuchirib utkazish,

keyinchalik transplantatning egasiga karshi reaktsiyasi tufayli rivojlanadigan ikkilamchi kasallikdan ulimga olib keladi. Bu nuktai nazardan olganda fakat izologik (genetik bir xil, bir tuxumdan paydo bulgan egizaklardan yoki bemorni nurlanmay kolgan kumigini boshka soxalarga kuchirib utkazish – autotransplantatsiya effektiv bulishi mumkin. Bu sharoitda transplantat immunologik konflikt chakirmaydi. Periferik konda shakliy elementlarning defitsitini tuldirish va unga alokador asoratlarga karshi kurash uchun gemotransfuziya – kon kuyish kullaniladi. Ammo katta xajmda kon kuyish immunologik reaktsiya chakirishi mumkin. Kichik xajmda kon kuyish shakliy elementlar sonini sezilarli darajada kupaytirmaydi. Bu urinda kon zardobidan ajratilgan shakliy elementlar-leykotsitlar, trombotsitlar va eritrotsitlar massasini kuyish, shakliy elementlar sonining ortishiga kon okishlarini tuxtashiga, infektsion asoratlarning kamayishiga imkon tugdiradi. Bu sharoitda immunologik reaktsiyalar xam kam kuzatiladi. Nur kasalligida kon tarkibi suyukliklari, elektrolitlar yukotilishlarining urnini bosish uchun kon urnini bosuvchi turli suyukliklar (gemodez, poliglyukin, reopoliglyukin) tuzlar eritmalari (NaCl fiziologik eritmasi) glyukoza eritmasi va boshkalar yuboriladi. Funktsional terapiya nur kasalligida rivojlanuvchi turli funktsional buzilishlarni tugrilash maksadida olib boriladi. Nur kasalligining dastlabki davridanok kusishni bosuvchi, tinchlantiruvchi, yurak kon-tomirlar faoliyatini, ovkat xazmini yaxshilovchi, ich ketishni, kon okishni tuxtatuvchi, infektsiyani bosuvchi, kon ishlab chikarishni tiklovchi va boshka turli tuman klinik asoratlarga karatilgan davolashlar majmuasi amalga oshiriladi. Tayanch suzlar: utkir, surunkali nur kasalligi, birlamchi reaktsiya, yashirin davr, kizgin faza (razgar), leykopeniya, limfopeniya, trombopeniya, tiklanish, gemorragiya, asoratlar, transplantatsiya, gemoterapiya, funktsional terapiya

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 1.Yarmonenko S.P. Radiobiologiya cheloveka i jivotnix. M.: «Visshaya shkola». 1988. 2.Kudryashov.B.S, Berenfel`d «Osnov ы radiatsionnoy biofiziki» M. «Universitet» 1982. Qo`shimcha adabiyotlar 3. To`raqulov Yo. X. Biokimyo T.: «O`qituvchi» 1998. 4.Nikolaev A.Ya. Biologik ximiya. T.: «Ibn Sino» 1991.

O'xshashlar

Organizmlar radiosezgirligi

Radiobiologiya tarixidan umumiy malumot

Kuydirgi kasalligi qo’zg’atuvchisi

Pasterellyoz kasalligi qo’zg’atuvchisi

Saramas kasalligi qo’zg’atuvchisi