logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Biologiya
  4. O‘zgaruvchanlik

O‘zgaruvchanlik

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1904.0849609375 KB
Ko'chirib olish
O‘zgaruvchanlik O‘zgaruvchanlik nazariyasi va qonuni O‘zgaruvchanlik tirik organizmning tashqi, ichki omillar ta’- sirida o‘zgargan belgi, xossalarni hosil qilish xususiyati sanal adi. O‘zgaruvchanlik fenotipik va genotipik xillarga bo‘linadi. Fenotipik o‘zgaruvchanlik ontogenetik va modifika tsion o‘zgaruvchanlikdan iborat. Ontogenetik o‘zgaruvchanlik organizm yoshi bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadi. Har bir organizmning ota-onadan olgan xromosomalari shaxsiy taraqqiyotining turli bosqichlarida o‘xshash bo‘lsa-da, uning tashqi ko‘rinishi o‘zaro farq qiladi. Bu ontogenetik o‘zgaruvc hanlikdir. Modifikatsion o‘zgaruvchanlik abiotik omillar ta’sirida paydo bo‘ladi. Suvi serob va suvi kam tuproqda o‘sgan bir tur o‘simlik ko‘rinishi turlicha bo‘lishi modifikatsion o‘zgaruvchanlikdan boshqa narsa emas. Genotipik o‘zgaruvchanlik organizm xromosomalari, genlari bilan bog‘liq o‘zgaruvchanlikdir. U kombinativ, rekombinativ va mutatsion o‘zgaruvchanlikdan iborat. Kombinativ o‘zgaruvchanlik deganda ikki har xil genotipli organizmlarni chatishtirishdan hosil bo‘lgan o‘zgaruvchanlik tushuniladi. Rekombinativ o‘zgaruvchanlik esa mitoz yoki meyoz bo‘linishda duragay organizmlarga genlar, gomologik xromosomalarni tasodifiy tarqalishi natijasida ro‘yobga chiqadigan o‘zgarishlardan tashkil topadi. Mutatsion o‘zgaruvchanlikni sharxlab golland olimi G.De Friz mutatsion nazariya yaratgan. Uning mazmuni: — mutatsion o‘zgaruvchanlik oraliq formalarsiz paydo bo‘- ladigan o‘zgaruvchanlik; — mutatsion o‘zgaruvchanlik sifat jihatidan farq qiladigan o‘zgaruvchanlik; — u irsiylanadigan o‘zgaruvchanlik. Mutatsion o‘zgaruvchanlik har xil yo‘nalishli bo‘lib, ular orasida foydalilari hamda zararlilari uchraydi. Bir xil mutatsiya organizmlarda takroran paydo bo‘lishi mumkin. Mashhur rus genetigi N.I.Vavilov g‘allaguldoshlar oilasiga kiruvchi o‘simlik xillarini o‘rganib, irsiy o‘zgaruvchanlikning gomologik qatorlar qonunini ixtiro qildi. Mazkur qonunga ko‘ra g‘allaguldoshlar oilasiga mansub birorta turkum vakillari, chu- nonchi bug‘doyda qizil va oq donli o‘simlik uchrasa, shunga o‘xshash o‘simlik arpa, sholi, makkajo‘xori, suli, tariq, bug‘- doyiq kabi o‘simlik turkumlarida ham topiladi. Mazkur qonunga ko‘ra kelib chiqishi jihatidan yaqin turlar va avlodlar o‘zlaridagi irsiy o‘zgaruvchanligi bilan bir-biriga o‘xshash bo‘ladi. Shunga ko‘ra irsiy o‘zgaruvchanlikni bir turda o‘rganib, shu turga yaqin boshqa turlarda uchrashi mumkin bo‘lgan o‘zgaruvchanlikni oldindan aytish mumkin. Irsiy o‘zgaruvchanlikning gomologik qatorlar qonuni g‘alla guldoshlar oilasida kashf qilinganligiga qaramay, u kelib chiqi- shi o‘xshash bo‘lgan boshqa organizm xillarida ham o‘z tasdi- g‘ini topadi. Masalan oq-qora rangli, patsiz, yungsiz organizmlar qushlar sinfida ham sutemizuvchilar sinfida ham uchraydi. Mutatsion o‘zgaruvchanlik gen, xromosoma, genom muta- tsiyalarga bo‘linadi. Gen mutatsiyalari uning tarkibidagi nukleotidlar sonini ortishi, kamayishi, o‘rin almashishi natijasida yuzaga keladi. Xromosoma mutatsiyalaridan deletsiya – xromosomalar bir qismining ajralishi, duplikatsiya – xromosomalar ayrim qismlarining ortishi, inversiya – xromosoma ayrim qismining 180° ga burilishi, translokatsiya – xromosoma bir qismining boshqa nogomologik xromosomaga qo‘shilishi oqibatida yuzaga keladi. Genom mutatsiyalari organizmlarda katta o‘zgarishlar sodir etib, ularning yashovchanligini pasaytirib yuboradi, ayrim holatlarda o‘lishiga olib keladi. Agar genomda bitta xromosoma kam bo‘lsa monosomik, ortiqcha bo‘lsa, trisomik organizmlar rivoj- lanadi. Ayrim odamlarda kuzatiladigan Shereshevskiy Terner, Klaynfelter yoki X-trisomiya kabi kasalliklar xromosomalarning son jihatdan o‘zgarishi oqibatida paydo bo‘ladi. Ba’zan tashqi, ichki ta’sirotlar oqibatida genomdagi xromosomalar ikki, uch to‘rt karra ortishi, ya’ni poliploid hodisasi ro‘y berishi mumkin. 15-rasm. G‘o‘zaning tetraploid va diploid turlari: G. Hirsutum va G. herbaceum. 1) guli; 2) gultojibargi. 3) gulyonbargi; 4) bargi; 5) ochilmagan ko‘sagi; 6) ochilgan ko‘sagi. Poliploid formalar ko‘pgina hollarda diploidlarga qaraganda tananing yirikligi, mahsuldorligi, yashovchanligi bilan ajralib turadi. Poliploidiya asosan hujayra bo‘linishi anafazasida xromosomalarning ikki qutbga tarqalmasligi oqibatida yuzaga keladi. Poliploid formalar g‘o‘za, bug‘doy, askarida, yomg‘ir chuvalchangi va boshqa organizmlarda uchraydi (15-rasm). Irsiy o‘zgaruvchanlik – mutatsiyalar tabiiy sharoitda va sun’iy sharoitda kuzatiladi. Sun’iy sharoitda o‘simlik, hayvon va mikroorganizmlarga kimyoviy, fizikaviy omillar ta’sir etish orqali hosil qilinadi. Amaliy mashg‘ulot — Masalalar yechish I. Masalaning mohiyatini yaxshi tushungan holda uning sharti,gametalar olish tartibini bilishingiz kerak. II. Allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta’siri bo‘yicha masalalaryechishi uchun siz komplementar irsiylanish, epistaz va polimeriyaga doir bilimlarni puxta o‘zlashtirgan bo‘lishingiz lozim. Komplementar irsiylanishga doir masalalar 1-masala. Tovuq va xo‘rozlarda toj to‘rt xil: gulsimon, no‘xatsimon, yong‘oqsimon va oddiy shaklda bo‘ladi. No‘xatsimon tojli xo‘roz bilan oddiy tojli tovuq chatishtirilishida F2 da 3:1 nisbat kuzatiladi, xuddi shunday holat gulsimon tojli xo‘rozlar oddiy tojli tovuqlar bilan chatishtirilganda ham ro‘y berdi. Lekin gulsimon tojli va no‘xatsimon tojli tovuq va xo‘rozlar o‘zaro chatishtirilganda F1 B da yong‘oqsimon tojli tovuq, xo‘rozlar paydo bo‘ldi. Siz gulsimon, no‘xatsimon va yong‘oqsimon tojli parrandalarning genotipini aniqlang. Agar F1 dagi yong‘oqsimon tojli tovuq, xo‘rozlar o‘zaro chatishtirilsa F2 da qanday tojli tovuq va xo‘rozlar olinadi va ularning nisbati qanday bo‘lishini aniqlang. 2-masala. F1 da yong‘oqsimon tojli tovuqlar oddiy tojli xo‘rozlar bilan chatishtirishdan qanday tojli tovuq va xo‘rozlar olinadi va ularning genotipi va fenotipini yozib ko‘rsating. Epistatik irsiylanishga doir masalalar 1-masala. Parrandachilik fermasida genotipi har xil bo‘lgan oq patli tovuq, xo‘rozlar chatishtirilgandan olingan F2 da 5344 parrandadan 5010 oq patli, 334 tasi qora patli ekanligi ma’lum bo‘ldi. Chatishtirishda qatnashgan tovuq va xo‘rozlar hamda ulardan hosil bo‘lgan F1 va F2 duragay parrandalarning genoti pini aniqlang, olingan natijani sharhlab bering. 2-masala. Oq yungli it bilan malla yungli it chatishtirilgan edi. Uning naslida 50% oq yungli, 25% qora yungli, 25% malla yungli itlar paydo bo‘ldi. Chatishtirishda qatnashgan urg‘ochi va erkak itlar genotipi aniqlangan, shuningdek, ularning naslidagi xilma-xillikni tushuntirib bering. Polimer irsiylanishga doir masalalar 1-masala. Bo‘yi 180 sm bo‘lgan yigit, bo‘yi 150 sm bo‘lgan qizga uylandi. Birinchi avloddagi bolalarning bo‘yi qanday uzunlikda bo‘ladi? 2-masala. Bo‘yi 165 sm bo‘lgan yigit bo‘yi 150 sm qizga uylangan edi. Bolalardan birining bo‘yi 165 sm, ikkinchisiniki 160 sm, uchinchisiniki 155 sm. Ota-ona va bolalarning genoti- pini aniqlang. Pletotropiyaga doir masala Kulrang yungli sovliq qo‘ylar kulrang yungli qo‘chqorlar bilan chatishtirilishidan olingan qo‘zichoqlarning to‘rtdan biri o‘lik holatda tug‘ildi. Bu hodisani genetik nuqtayi nazardan qanday tushuntirish mumkin? Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

O'xshashlar

Genetika fanining maqsadi va o‘rganish uslublari
Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish
Evolutsiyaning sintetik nazariyasi
Antropogenezning harakatlantiruvchi omillari
Darvin ta’limotining mohiyati