Mikroorganizmlarning morfologiyasi, hujayra to`zilishi va sistematikasi - Biologiya - Referatlar

Mikroorganizmlarning morfologiyasi, hujayra to`zilishi va sistematikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Eukariot va prokariot organizmlar. 2. Bakteriyalarning shakllari va katta-kichikligi. 3. Bakteriya hujayrasining to`zilishi. 4. Kapsula, xivchin, fimbriy va pililarning to`zilishi, funksiyasi. 5. Bakteriya hujayra devori, sitoplazmatik membrana, sitoplazma, nukleoid – yadro ularning to`zilishi va funksiyasi. 6. Bakteriyalarning sporalari va ularning hosil bo`lishi. 7. Mikroorganizmlarning o`sishi. O`sish deb nimaga aytiladi. 8. Mikroorganizmlarning ko`ayishi: kurtaklanib, ko`ndalangiga bo`linib ko`payish. 9. Izomorf va geteromorf bo`linishlar. 10. Bakteriyalarning rivojlanish va rivojlanish fazalari. 11. Mikroorganizmlar sistematikasi, uning prinsiplari va tavsifi. 12. Amerikalik olim B.X.Bergining yangi klassifikatsiyasi va tavsifi. 13. Bergining prokariotlar yoki mikroorganizmlarni 4 ta bo`limga, bo`limlarni sinf, guruh, tartib, oila, avlod va turlarga bo`lishi..

www.arxiv.uz Mikroorganizmlarning ko`pchiligi bir hujayralidir. Bakteriya hujayrasi tashqi muhtdan hujayra po`sti, ba`zan esa faqat sitoplazmatik membrana bilan ajralib turadi. Hujayra ichida har xil strukturalar mavjud. Hujayra to`zilishiga qarab organizmlarning ikki tipii mavjud. Bular eukariot va prokariot hujayrali organizmlar. Agar mikroorganizm haqiqiy (chin) yadroga ega bo`lsa unday hujayralarga eukariot hujayralar deyiladi. (Grekcha eu – haqiqkiy, chin, kario – yadro demakdir). YAdro apparati sodda (diffo`z holdagi yadroga ega) bo`lgan mikroorganizmlar prokariotlar deyiladi. Eukariotlarga zamburug`lar, suv o`tlari, sodda hayvonlar – protistlar kirsa, prokariotlarga bakteriyalar va ko`k-yashil suv o`tlari (sianobakteriyalar) kiradi. Eukariotik hujayrada yadro va unda 1-2 yadrocha, xromasomalar (DNK, oqsil), mitoxondriy, fotosintez jarayonini olib boruvchi organizmlarda esa xloroplastlar, Goldji apparatlari mavjuddir. Ribosomalari esa 80 S ni tashkil qiladi Prokariot hujayralarda yadro bilan sitoplazma orasida aniq chegara yo`q: yadro membranasi bo`maydi. Ularda DNK maxsus strukturaga ega emas. SHuning uchun prokariotlarda mitoz va meyoz jarayonlari amalga oshmaydi. Mitoxondriya va xloroplastlarga ega emas. Bakteriyalarning shakllari. Bakteriyalar oddiy sodda, shar yoki silindr yoki egilgan shaklda bo`ladi.. SHarsimon shaklli bakteriyalar kokkilar (kokkus lotincha don) deyiladi. Ular sferasimon, ellipssimon, nuxotsimon va boshqa ko`rinishlarga ega bo`ladi.. Bakteriya hujayralarining bir-biriga nisbatan joylanishiga qarab, har xil nomlanadi. SHarsimon bakteriyalar hujayrasi bo`linib, ayrim joylashsa ular monokokklar, hujayra bo`linishi natijasida har xil o`zum boshi kabi to`lamlar hosil qilsa, ular stafilokokklar deyiladi. Bo`lingandan so`ng ikkitadan bo`lib joylashadiganlarini – diplokokklar,bo`linishi natijasida o`zun zanjir hosil qilsa streptokokklar, to`rttadan bo`lib joylashsa — tetrakokklar, kub shaklida joylashsa — sarsinalar deb ataladi. Bakteriyalarning ko`pchiligi silindr yoki tayoqchasimon shaklga ega bo`ladi.. Tayoqchasimon bakteriyalar o`zunligi, katta - kichikligi, ko`ndalang kesimi, hujayra uchini ko`rinishi, hujayralarining o`zaro joylanishlari bilan farqlanadilar. Hujayralar uchlari to`g`ri ,oval , buralgan yoki o`tkirlashgan bo`lishi. mumkin. Bakteriyalar kayrilgan, ipsimon, shoxlangan ham bo`lishlari mumkin: Bakteriyalar ayrim, yakka-yakka, tayoqchalar, ikkitadan joylashgan

www.arxiv.uz diplobakteriyalar, spora hosil tayoqchalari bo`lsa diplobatsillar, zanjir hosil tayoqchalarini esa streptobakteriya (streptobatsilla) deyiladi. Ba`zan buralgan yoki spiralsimon ko`rinishga egalari ham uchraydi, ular spirillalar deyiladi (spira — lotincha buralgan). Spirillalarni burilishga ega bo`ladi.gan kalta egilganlari vibrionlar (vibrio so`zi lotincha kayrilaman) deb ataladi. Bakteriyalarning ipsimon shaklliklari, ko`p hujayralilari ham bo`lib hujayraning tashqitomoni har xil o`simtalar hosil qiladi Ularning uchburchak, yuldo`zsimon, ochiq yoki yopiq halqa, chuvalchangsimon va boshqa shakllilari ham uchraydi. Bakteriyalar o`lchami kichik bo`lganligi uchun ular mikrometrlarda, nozik strukturalari esa nanometrlar bilan o`lchanadi. Kokkilarni razmerlari 0.5-1.5 mkm ni tashkil etadi. Tayoqchasimonlarini eni 0.5–1 mkm, o`zunligi esa bir necha mikrometr (2 - 10) bo`lishi. mumkin. Mayda tayoqchalarni kattaligi 0.22-0.4 x 0.7- 1.5 mkm bo`ladi.. Bakteriyalar orasida bir necha yuz mikrometrga yetadiganlari ham bo`ladi.. Agar bakteriya hujayrasini qattiq oziqa muhtiga eqilsa bir necha soatdan so`ng ular ko`p ayib oddiy ko`z bilan ko`rish mumkin bo`lgan koloniya hosil qiladi Koloniyalar ko`rinishi, rangi va boshqa xususiyatlari bakteriya turigabog`liq , hamda har bir bakteriya turi uchun o`ziga xos — spetsifik bo`ladi.. Ba` zi bir bakteriyalarning kattaligi Bakteriyaning nomi O`zunligi, (mkm) Ko`ndalang kesimi, (mkm) Mikrokokk 0,8 0,5 Streptokokkus laktus 0,8 – 1,2 0,5 – 0,8 Atsidofil tayoqchasi 1,5 – 6,0 0,6 – 0,9 Pichan tayoqchasi 1,2 – 3,0 0,8 – 1,2 Sil kasali tayoqchasi 1,5 – 3,5 0,3 – 0,5 Kuydirgi tayoqchasi 4 – 8 1,0 – 1,5 Brutsellez tayoqchasi 0,5 – 1,5 0,4 – 0,6 BAKTERIYA HUJAYRASINING TUZILISHI VA SISTEMATIKASI Bakteriya hujayrasi murakkab tuzilishga ega. Elektron mikroskopning yaratilishi, o`ta yupqa kesmalar tayyorlash usullarining ishlab chiqilishi,

www.arxiv.uz mikrobiologiya usullarini rivojlanishi bakteriya hujayrasining tashqi va ichki quria:lmalarini o`rganishga katta imkon yaratdi. Bakteriya hujayrasini sxematik ko`rinishi quyidagilarni o`z ichiga oladi: tashqitomondan kapsula, xivchin, fimbriy, pili; ichki qismida: sitoplazma, nukleoid, ribosomalar, membrana qurilmalari, kiritmalar qo`shilmalar), ba`zi bakteriyalarda sporalar ham bo`ladi.. Kapsula. Bakteriyalarning ko`p lari kapsula bilan o`ralgan. Ular shilimshik moddadan iborat bo`lib mikro va makrokapsuladan iborat bo`lishadi. Makrokapsulaning qalinligi 0.2 mkm, mikrokapsulaniqi esa - 0.2 mkmdan kichik bo`ladi.. Makro va mikrokapsulaning ichki tomonida shilliq qavat va uni ichki tomonida esa eruvchan shilliq qalin: bo`ladi.. Kapsulaning kimyoviy to`zilishi. Kapsula geteropolisaharid bo`lib uning tarkibi 90% suvdan iborat, polisaharid, polipeptid, lipid (tuberkullyoz bakteriyalarda) birikmalaridan tashkil topgan. Kapsulali bakteriyalar kapsulasiz bakteriya yashay olmaydigan muhtlarda ham yashay olishi mumkin. Bakteriya xivchinlari. Bakteriyalar ikki xil harakatlanadi. Sirpanib harakatlanuvchi bakteriyalarning (mikrobakteriyalar, oltingugurt bakteriyalari) tulqinsimon qisqarishi natijasida hujayra shakli davriy o`zgarib turadi, natijada bakteriyaning ma`lum harakati sodir bo`ladi.. So`zib harakatlanish xivchinlari bilan amalga oshadi. Masalan, spirillalar va kokkilarning ba`zilari. Bakteriyalar xivchinlarining soni va joylashishiga qarab kuyidagi guruhlarga bulinadi; Monotrixlar — bakteriya hujayrasining bir uchida bitta xivchin bo`ladi.; Lofotrix — hujayraning bir uchida bir tup xivchini bo`ladi.; Amfitrix — hujayraning ikki uchida ikki tup xivchin bo`ladi.;

www.arxiv.uz Peritrix — hujayraning hamma tomoni xivchin bilan qoplanib, unga peritrix deyiladi. Xivchinlar soni ham har xil. Spirillalarda 5 - 30 tagacha, vibrionlarda 1, 2 ta yoki 3 ta xivchin bo`lib ular hujayra kutblarida joylashadi. Ba`zi tayoqchasimon bakteriyalar — Proteus vulgaris, Clostridium tetani kabilarda 50 - 100 gacha xivchin bo`ladi.. Xivchinlarning eni 10 — 20 nm, o`zunligi 3 — 15 mkm. Xivchinlar uzunligi kulturaning tabiati, oziqa muhtini yoki tashqi muhit ta`siriga qarab har xil bo`ladi.. Xivchinlar kimyoviy jihatidan oqsil modda — flagellindan tuzilgan. Xivchin bakteriya hayotida katta rol uynaydi. Bakteriyalarni ba`zi bir oziqa muhtlarida xivchinsiz qilib ham ustirish mumkin. O`sish fazasiga qarab bakteriyalarning xivchinli va xivchinsiz davrlari bo`ladi.. Bakteriya xivchinini yo`qotsa ham yashayveradi. Xivchin ba`zan plastinkaga yopishgan bo`ladi.. Plastinka esa sitoplazmatik membrana tagida joylashgan bo`ladi.. Ba`zan tanacha, bakteriyada motor vazifasini bajarib xivchinni harakatga keltiradi. Ba`an tanacha xivchin bilan ilmoq orqali birikadi. Ba`zan tanacha o`z navbatida 4 ta halqa bilan ta`minlagan. Halqalar sterjen orqali bir tizimga birlashdi Bu halqalar bir - biriga nisbatan harakatga kelishadi va sterjen orqali xivchinni harakatga keltirishadi. Harakat tezligi temperaturaga, osmotik bosimga, yopishqoqlikga bog`liq bo`ladi.. Ba`zi bakteriyalar 1 sekunda 1 bakteriya tanasi uzunligicha, ba`zilari esa 50 tana uzunligicha harakat qiladi Odatda ular tartibsiz harakat kiladi, ammo ularda kimyoviy moddalarga nisbatan taksis hodisasini kuzatiladi, bunga xemotaksis deyilsa, kislorodga nisbatan harakat qilsa aerotaksis, yorug`likga nisbatan bo`lsa fototaksis deyiladi. Fimbriy va pililar. Bakteriyalarda xivchinlardan tashqari uzun, ingichka ip ham bo`lib unga fimbriy deyiladi. Ular harakatchan yoki harakatsiz bo`lishlari mumkin. Ularning uzunligi 0.3 — 4 mkm, eni 5 — 10 nm bo`lib soni 100 — 200, ba`zan esa 1000 taga yetib boradi.

www.arxiv.uz Fimbriylar pilin oqsilidan tuzilgan. Bakteriyalarda bir qancha fimbriylar tipi uchraydi va ular funksiyalariga qarab farqlanadi. SHulardan 2 tipi yaxshi o`rganilgan. 1 - tip ko`p gina bakteriyalarda bo`lib ular umumiy tipdagi fimbriylar deyiladi. Fimbriylar bakteriylar hujayraning muhtga, boshqa hujayraga, inert substratga yopishishini ta`minlanadi, suyuqlik yuzasida parda hosil qilishida u ham ishlatiladi. SHuning uchun ham uni yopishish organi deyish mumkin. 2 - tip — jinsiy fimbriy — pili bo`lib (F), u ichi bo`sh kanaldan iborat. Bu kanaldan bakteriya kon`yugatsiyada qatnashayotgan boshqa bir bakteriyaga genetik material beradi. Pilining boshqa bir xususiyati ham bo`lib u patogen bakteriyalarda hayvon va odam hujayralariga yopishishda ishtirok etadi. Bakteriya hujayra devori. Hujayra devorining o`zi ham ma`lum qattiqlikga ega. SHu bilan birga u elastiklikka ham ega bo`lib oson buqiladi Hujayra devorini ultratovush va lizotsim fermentlari bilan parchalasa bo`ladi.. Hujayra devori lizotsim bilan parchalanganda u sharsimon shaklga o`tadi. Hujayra devori hujayrani har xil mexaniq ta`sirlardan, osmotik bosimdan saklaydi. Hujayra devori bakteriyani ko`ayishi va bo`linishi, irsiy moddalarning taqsimlanishini ham idora qiladi. Hujayra devorining qalin:ligi 10 - 80 nm bo`lib hujayra massasining 20% ni tashkil etadi. Hujayra devori orqali katta molekulali moddalar kirishi mumkin. Hujayra devori sitoplazmatik membrana bilan birlashtiruvchi iplar — "ko`prikchalar" vositasida boglangan. Hujayra devori bakteriyalarni gram usulida bo`yaganda, musbat yoki manfiy bo`lish:ligini belgilaydigan omildir. Hujayra devori asosan peptidoglikan (murein) dan tashkil topgan. Bu № — atsetil № — glyukozamin va № — atsetil muram kislotasi, galma - gal bir-biri bilan $ —1.4 bog`lar bilan boangan geteropolimerdir. Bu polisaharid zanjirlar bir-biri bilan peptid bog`lari orqali boglangan. Peptidoglikan hujayra devoriga rigidlik xususiyatini beradi va bakteriya shaklini saqlab turadi. Gram musbat bakteriyalarda ko`p qalin:li peptidoglikan bor (50 - 90%). U murakkab ravishda

www.arxiv.uz oqsil, polisaharid, teyxo kislota (fosforli ribit va fosfor kislotasi glitseridi) bilan boglangandir. Gram manfiy bakteriyalarda peptidoglikan 1 qalin: bo`lib (1 — 10%) ularda tashqimembrana ham bor. Tashqimembrana fosfolipid, lipopolisaharid va oqsillardan to`zilgan. Demak, bakteriyalarning Gram buyicha har xil buyalishi bakteriya hujayra devoridagi peptidoglikan mikdori va uning lokalizatsiyasiga (joylashishiga) borlikdir. Aniqlanishicha, hujayra devorida har xil o`simtalar, do`ngliklar, tikon kabilar bor. o`simta Hujayra devori faqat mikoplazmalar va L —shakllik bakteriyalarda bo`maydi. Ko`p incha biror antibiotik ta`sirida yoki tabiiy sharoitlarda o`z— o`zidan L —shaklli bakteriyalar hosil bo`lishi. mumkin. Ularda hujayra devori qisman saqlanib qolgan. Ularda ko`p ayish xususiyatlari tula saqlangan. Ular katta yoki kichik shar shaklida bo`lib ko`p gina patogen va saprofit bakteriyalarda topilgandir. Sitoplazma membranasi. Uning qalin:ligi 9 nm cha bo`lib u hujayra devoriga ichki tomondan yopishib turadigan sitoplazmanning tashqi qavat — sitoplazmatik membranadir. U ikki qalin: lipiddan to`zilgan, har bir qalin: monomolekular oqsil bilan qoplagandir. Sitoplazmatik membrana hujayra quruq, moddasining 8 — 15% tashkil etadi va 70 — 90% hujayrani lipid qismini tutadi. Sitoplazmatik membrana osmotik bar`yer vazifasini bajardi va hujayraga kiradigan va chiqadigan moddalarni boshqarib boradi. Ko`p incha sitoplazmatik membrana ichki tomondan burtib chiqadi (invaginatsiya) va undan mezosomalar hosil bo`ladi.. Sitoplazmatik membrana va mezosomalar yuqori organizmlardagi membrana va mitoxondriyalar vazifasini bajaradi. Ularning usti va ichida ferment va energiya bilan ta`min etuvchi sistemalari joylashgan. Bularga nafas fermeitlarini, hujayraga moddalarning kirib — chiqishini regulyatsiya tayoqcha ferment sistemalarini, azotofiksatsiya, xemosintez va boshqa

www.arxiv.uz jarayonlarni amalga oshiruvchi fermentlar sistemasini misol qilib keltirish mumkin. Hujayradagi hujayra devori va kapsulasi biosintezi, tashqariga ekzoferment ajratish, Bulinish, spora hosil qilish funksiyalari sitoplazmatik membrana, mezosoma va shunga o`xshash strukturalargabog`liq dir. Sitoplazma. Sitoplazma membrana bilan o`ralgan. U kolloid sistema bo`lib suv, oqsil, yog, uglevodlar, mineral moddalar va boshqalardan tuzilgan. Uning tarkibi bakteriya yoshi, turiga qarab o`zgarib turadi. Unda yana sitoplazmatik membrananing ichki qismi, genetik apparat, ribosomalar, kiritmalar bo`lib bulardan qolgan qismini sitozol tashkil qiladi. Sitozol sitoplazmaning gomogen qismi bo`lib oqsillar, fermentlar, substratlar, eruvchan RNK va boshqa hujayra granulalaridan iboratdir. Sitoplazma strukturasini o`rganish natijasida uni mayda granulali ekanligini va bu granulalarning diametri 10 — 20 nm ekanligi aniqlandi. Ularning ko`pchiligi ribosomalardir (ribosomalarning 60% RNK va 40% oqsil) ribosomalarni mikdori bitta bakteriyada 5000 dan 50 000 gacha bo`lib ular oqsil sintezini poliribosoma holida olib boradilar. Sianobakteriylar sitoplazmasida tilakoid (fikibilisomlar) bo`lib ular fotosintez olib boruvchi membrana quria:lmalaridir. Ular xlorofil va karatinoidlardan tuzilgan bo`lib fotosintezni olib boradi. Qirmizi rangli oltingugurt bakteriyalarda fotosintez olib boradigan, ferment (bakterioxlorofill, karatinoidlar) xromatoforlarda joylashgan bo`lib ular hujayra massasining 40 — 50% tashkil etadi. Tilakoidlar oqsil va lipidlardan tuzilgan. Tilakoidlar sitoplazma yoki ichki membrana bilan bog`langan deb taxmin qilinadi. YAshil bakteriyalarda fotosintezda qatnashuvchi pigmentlar xlorosoma deb ataladigan membrana quria:lmasida joylashgan. Suv bakteriyalarining ko`p lari gaz bilan to`lgan struktura — gaz vakuolalar (aerosomalar) to`tadi. Ba`zi bakteriyalarda esa poliedr tanachalar (ko`p burchakli) yoki karboksisomalar bo`lib ular SO 2 ni boglash vazifasini bajaradi.

www.arxiv.uz Nukleoid. Sitoplazma, yadro ekvivalenti — nukleoid bakteriya hujayrasining markazida joylashgan. Taxminlarga ko`ra hujayraning rivojlanish stadiyasiga qarab nukleoid ikki holatda: diskret (o`zuq - o`ziq ayrim strukturalar) tayoqchasimon yoki xromatin turi (yadro moddasi sitoplazmada dispers holatda yoyilgan) shaklida bo`ladi.. Bakteriya nukleoidini molekula massasi 2 – 3 10 9 daltonli DNK ga ega. Bu DNK uralgan halqa shaklida bo`lib o`zunligi 1.1 — 1.4 mm ni tashkil etadi. U bakteriya xromasomasi (genofor) deyiladi. Tinch holatdagi bakteriya hujayrasida 1 ta nukleoid bo`lsa, bakteriya hujayrasining bo`linishi oldidan nukleoid ikkita bo`ladi.. Bakteriya ko`p ayish fazasini logarifmik davrida esa u to`rtta va undan ham ko`p bo`lishi. mumkin. Ba`zan, bakteriya hujayralarining o`sish davrida muhtda salbiy ta`sir etadigan moddalar bo`lsa, bakteriya hujayrasida ko`p yadroli ipsimon hujayra hosil bo`lishi. mumkin. Bunday hujayra hujayra o`sishi va Bulinish sinxronligi bo`zilishidan paydo bo`ladi.. Bakteriya nukleoidini hujayradagi asosiy funksiyasi, axborotlarni saqlab , avloddan — avlodga berishdir. Nukleoiddan tashqari, hujayra sitoplazmasida undan yuzlab marta mayda DNK iplari ham mavjud. Ular irsiyat faktorlarini tutuvchi plazmidalardir. Hamma hujayralarda ham plazmidalar bo`lishi. shart emas. Ammo ular tufayli hujayra qo`sh:imcha, xususan, ko`p ayishda, dori moddalarga turgunlik sifatni belgilashda, kasallik yuqirishda va hokazo xususiyatlarga ega bo`ladi.. BAKTERIYALARNING SPORALARI VA ULARNING HOSIL BO`LISHI. Bakteriyalarning Bacilius, Clostridium, Desulfotomaculum avlodlariga kiruvchilari, ayrim kokkilar, spirillalar endosporalar hosil taqsim Sporalarning shakli yumaloq yoki ellipsimon. Ular tashqi muhtga chidamli bo`ladi.. Sporalar mikroskop ostida ko`zatilganda nur sindiradi va shuning uchun yaltirab quria:nadi. Odatda bakteriya hujayrasi bitta spora hosil taqsim Ammo Clostridium ning ba`zi turlarida bir va undan ko`p sporalar hosil bo`lishi. aniqlangan. Bakteriyaning

www.arxiv.uz oziqa muhtidan kerakli moddalarni olish qiyinlashsa yoki modda olmashinuvida ko`p mahsulotlar hosil bo`lsa spora hosil taqsim Demak, spora hosil qilish bakteriya hujayrasi uchun noqulay sharoitga moslashishdir. Spora hosil bo`lishi. o`sish sharoitga bog`liq . Sporalar vegetativ hujayralar nobud bo`ladi.gan sharoitlarda ham tirik qoladi. Ular quria:tishga, bir necha soat qaynatishga ham chidamli bo`ladi.. Sporalarni o`ldirish uchun ular 120°S issiklikda, 1 atm bosimda sterillanadi. Bunday sharoitda spora 20 minut davomida nobud bo`ladi.. Kuruk holatda ularni o`ldirish uchun 150—160°S issiqlik va qizitish muddati esa bir necha soat bo`lishi. kerak. Spora hosil bo`lish: jarayonida, hujayrada dipikolin kislotasi (piridin 2,6 — dikarbon kislota) hosil bo`ladi.. Dipikolin kislotasi sporani 10—15% tashkil taqsim U sporaning markaziy qismida: hosil bo`ladi.. Dipikolin kislota Sa 2+ ionlari bilan kompleks Sa - DPK hosil taqsim Bu kompleksda magniy, marganets va kaliy miqdorini oshishi sporani noqulay sharoit va issiqlikga chidamliligini oshiradi. Spora hosil bo`lishi.ning umumiy sxemasi. Spora bakteriya hujayrasini teng bo`linmasligi va sitoplazma membranasining burtib chiqishi va nukleoidning ozgina sitoplazma bilan birga hujayrani shu qismida to`planishidan hosil bo`ladi.. Prospora ikki qalin sitoplazma membranasi bilan qoplanadi. Bakteriya hujayrasi ichida yangi hujayra — prospora hosil bo`ladi.. Bu ikki qalin: orasi peptidoglikandan to`zilgan — korteks bilan to`ladi. So`ngra, uning usti bir necha spora qalin:i pardasi bilan o`raladi va spora yetiladi. Spora qalini maxsus sintezlangan oqsil, lipid va glikopeptidlardan hosil bo`ladi.. Elektron mikroskop yordamida tadqiq kilinganda yana bir qalin: — ekzosporum qalin:lari borligi aniqlandi va u har xil shaklli moddalardan tashkil topadi. Hosil bo`lgan sporaning diametri hujayra diametriga teng yoki sal kattarok ham bo`ladi.. Ba`zi bakteriyalarda spora hujayraning bir uchida hosil bo`ladi., hujayra kengayib baraban tayoqchasi shaklini oladi. Ba`zi batsillarda esa spora hujayra markazida hosil bo`lib sal kengayadi va hujayra dugsimon shaklga kiradi, bu holat ko`pgina

www.arxiv.uz Clostridium avlodiga kiruvchi bakteriyalarda uchraydi. Ko`p incha esa bakteriya hujayrasida hosil bo`lgan spora katgalashmaydi, hujayra ham avvalgi holatidan o`zgarmaydi. Bu tipdagi spora hosil kilish Bacillus avlodi vakillarida uchraydi. Etilgan spora vegetativ hujayra devori parchalanganidan so`ng tashqariga chiqadi. Sporaning o`sishi. Bakteriya sporasi yaxshi sharoitga tushsa, u sekin asta bakterial hujayraga aylanadi. Spora suvni sekin asta shimadi va bukadi. Kobigi bosim ostida yirtiladi va sporaning o`sish trubkasi hosil bo`ladi.. Keyinchalik ozod bo`lgan bakteriyaning o`zayishi va usha o`zaygan hujayraningbo`linishi ko`zatiladi. Bakteriya hujayrasi 10, 100, 1000 yillar davomida tinch holatda tirik saqlanishi mumkin. Ba`zi bir mikroorganizmlarda temperatura, kislota, kislorod va boshqa moddalarning yetishmasligidan ularning hujayralarida sistalar paydo buldi. Bular spora emas. Masalan, azotobakter shunday sistalar hosil taqsim Ular temperatura va quria:tishga chidamli bo`ladi.. SHu xil tashqisharoitdan o`zini muxofaza qilish, sianobakteriyalarda akinetlar, miksobakteriyalarda miksosporalar, aktinomitsetlarda endosporalar hosil kilish bilan boradi. Kiritmalar. Sitoplazmada har xil shaklga ega bo`lgan granulalar uchraydi. Ularning hosil bo`lishi. mikroorganizmlarning o`sadi gan muhtga, fizik - kimyoviy xususiyatlargabog`liq bo`lib kiritmalar mikroorganizmlarning doimiy belgilari emas. Ko`p incha kiritmalar mikroorganizmlarga energiya va uglerod manbai bo`lib xizmat taqsim Ular mikroorganizmlar yaxshi oziqa muhtida usgandagina hosil bo`ladi. va yomon muhtga tushganda esa sarflanadi. Kiritmalar katoriga glikogen (hayvon kraxmali), granulyoza, $ - oksimoy kislota, volyutin (polifosfatlar), oltingugurt tomchilarini kiritish mumkin. Kiritmalarning hosil bo`lishi., ko`p incha oziqa muhtini tarkibiga bog`liq bo`ladi.. Masalan, tajribalar yordamida glitserin va uglevodlarga boy oziqa muhtida usgan bakteriyalarda

www.arxiv.uz volyutin, vodorod sulfidga boy muhtda oltingugurt hosil bo`lishi. aniqlangan. Ba`zi oltingugurt bakteriyalarida amorf holdagi SaSO 3 uchraydi. Ulardan tashqari, bakteriya hujayrasida oqsillar, fermentlar, uglevodlar, aminokislotalar, RNK, nukleotidlar, pigmentlar uchraydi. Hujayrada mayda molekulyar birikmalar borligi hujayra osmotik bosimini saqlab turadi. MIKROORGANIZMLARNING O`SISHI VA KO`PAYISHI Mikroorganizmlar ham o`sadi va ko`payadi. O`sish deganda hujayradagi butun kimyoviy moddalarning (oqsil, RNK, DNK va boshqalar) bir-biriga mutanosib tarzda ko`payishga aytiladi. O`sish natijasida hujayraning kattaligi va massasi oshadi. Hujayraning kattaligi ma`lum darajaga yetgandan so`ng, u ko`p aya boshlaydi. Ko`payish deb mikroorganizmlar hujayra sonining oshishiga aytiladi. Ko`payish, o`sish vaqtida, ko`ndalangiga bo`linish yuli bilan, ba`zan esa kurtaklanib yoki spora hosil qilibamalga oshadi. Umuman, prokariotlarning ko`ayishi jinssiz binar bo`linib ko`p ayishdir. Ko`p ayish jarayonining boshlanishi hujayraning o`zayishidan, nukleoidning ikkiga bo`linishidan boshlanadi, Nuklerid — superspirallashgan, zich joylashgan DNK molekulasidir (u replikon ham deyiladi). Mikroorganizmlarda ham DNKning replikatsiyasi, DNK — polimeraza orqali amalga oshadi. DNKning replikatsiyasi, bir vaqtning o`zida, qarama — qarshi yunalishda ketadi va u ikkilanib qiz hujayralarga tarqaladi. Qiz hujayrada ham DNK ketma-ketligi ona hujayraniqidek bo`ladi.. Replikatsiya bakteriya hujayrasining ko`payishiga ketadigan vaqtning 80% ni egallaydi. DNK replikatsiyasidan so`ng, hujayralararo tusik hosil bo`ladi.. Bu murakkab jarayondir. Avvalo hujayraning ikki tomonidan sitoplazmatik membrananing ikki qalin:i o`sadi , so`ngra, ular orasida peptidoglikan sintezlanadi va nixoyat tusik hosil bo`ladi.. Tusik ikki qalin: sitoplazmatik membrana va peptidoglikandan iborat. DNK replikatsiyasi davomida va buluvchi tusik hosil bo`lishi. vaqtida hujayra o`zluksiz o`sadi . Bu vaqtda hujayra devorining peptidoglikani, sitoplazmatik membranasi, yangi ribosomalar va boshqa

www.arxiv.uz organellalar, birikmalar, xullas sitoplazmadagi birikmalar hosil bo`ladi.. Bulinishning oxirgi stadiyasida Qiz hujayra bir-biridan ajraladi. Ba`zan esa bo`linish jarayoni oxirigacha bormaydi va bakteriya hujayralarining zanjiri hosil bo`ladi.. Tayoqchasimon bakteriyalar Bo`linganda ular buyiga o`sadi va ikkiga bo`lina boshlaydi. Tayoqcha o`rtasidan sal torayadi va ikkiga bo`linadi. Agar hujayra ikki bir xil bulaklarga bo`linsa, bunga izomorf bo`linish deyiladi. Ko`p ncha geteromorf bo`linish ko`zatiladi. Agar xivchinli hujayra bo`linsa,qiz hujayra ko`pincha xivchin bo`lmaydi,ona hujayra qoladi. Qiz hujayradan esa keyinchalik xivchin o`sadi . Demak, ona hujayra birlamchi hujayra devori, fimbriylar, xivchinlarga ega bo`ladi.. Spiroxetlar, riketsiylar, ba`zi achitqilar zambruglar, sodda hayvonlar (protistlar) ko`ndalangiga bo`linib ko`payadi. Miksobakteriyalar "tortilib" ko`payadi. Avval hujayra bo`linadigan joyidan torayadi va so`ngra hujayra devori ikki tomonidan hujayraning ikki tomoniga qarab burtadi va oxirida ikkiga bo`linadi. Qiz hujayra o`zi sitoplazmatik membranasi bo`lgani holda, hujayra devorini vaqtincha saqlab qoladi. Ba`zi bakteriyalarda jinsiy jarayon ham ko`zatilib, unga kon`yugatsiya deyiladi. Bu xil ko`payish haqida «Bakteriyalar genetikasi» mavzusida axborot beriladi. SHunday qilib, o`sish va ko`payish natijasida mikroorganizmlar koloniyasi hosil bo`ladi.. Ularning ko`ayishi juda katta tezlikda amalga oshadi. Generatsiya vaqti mikroorganizm turi, yoshi, tashqi muhit (oziqa muhit tarkibiga, temperaturaga, rN) ga og`liq ; Generatsiya vaqtini eng optimal muddati 20—30 minut bo`lsa, 2 soatda 6 ta generatsiya olish mumkin. Odamning shuncha avlodini olish uchun esa 120 yil vaqt lozim. Ammo bakteriyalar uzok vaqt 20 minutlik generatsiya yuli bilan ko`paya olmaydi. Agar ular bir xil jadallikda ko`p ayganda edi, bir dona ye. coli 24 soatdan so`ng 272 yoki 1022 avlod qoldirgan bular edi, bu esa 10 minglab tonnani tashkil qiladi va yana 24 soatdan so`ng, bakteriyani o`sishi shu tarzda davom etsa, tuplangan massani yer shari massasidan bir necha marta

www.arxiv.uz ogir bo`lib chiqar edi. Ammo, amalda bunday bulmaydi, chunki ozuqa moddalarning yetishmasligi, hosil bo`lgan mahsulotlar bakteriyaning ko`ayishini cheklaydi. Oziqa muhti oqib to`rganda bakteriyalar 15 — 18 minutda bo`linib turadi. Suyuq oziqa muhtda bakteriyalarni o`sish tezligini vaqtga qarab o`zgarishini ko`zatish mumkin. Oziqa muhtga tushgan mikroorganizmlar avvalo unga moslashadi, so`ng tezlik bilan ko`payadi va maksimumga chiqadi. Oziqa moddalarning kamayishi va hosil bo`lgan maxsulotlarning ko`ayishiga qarab o`sish sekinlashadi va tuxtaydi. Bakteriyaning rivojlanish sikli bir necha fazadan tashkil topadi: 1. Statsionar faza — mikroorganizmning oziqa muhtga tushgandan boshlab, 1 — 2 soat davom etadi. Bu fazada hujayra soni ortmaydi. 2. Lag faza — ko`p ayishning tormozlanishi. Bu vaqtda bakteriyalar intensiv o`sadi, ammo ularning bo`linishi juda kam bo`ladi.. Bu ikki fazada bakteriya populyatsiyasini rivojlanishi muhtga moslashuv fazasi desa bo`ladi.. 3. Logarifmik — eksponensial ko`payish fazasi. Ko`p ayish katta tezlikda ketadi, hujayralar soni geometrik progressiya buyicha ortadi. 4. Manfiy tezlanish faeasi. Hujayralar kamrok aktiv bo`ladi., generatsiya vaqti cho`ziladi, chunki oziqa muhti kamayadi, zaharli moddalar hosil bo`ladi., natijada ko`payish susayadi, ba`zi hujayralar uladi ham. 5. Statsionar faza . Hosil bo`lgan hujayralar soni o`lganlari bilan tenglashadi. SHuning uchun tirik hujayralar soni ma`lum vaqtda bir xil darajada turadi. Tirik va o`lgan hujayralar soni sekin asta ko`p ayadi. Bu fazani yana boshqacha "maksimal statsionar" faza deb ham ataladi, chunki hujayralar soni maksimumga yetadi. 6 va 7— faza. O`lim fazasi. O`luvchi hujayralar soni ko`payuvchi hujayralar sonidan ko`p bo`ladi.. 6 — fazada o`lgan hujayralar soni ko`p ayadi. 7 — faza — hujayralarning logarifmik o`lim fazasi deb nomlanib,o`lish doimiy tezlikda bo`ladi.. 8 — fazada hujayralarning o`lishi asta sekin kamayadi.

www.arxiv.uz Oxirgi fazada hujayralar o`limi oziqa muhtining fizik kimyoviy xususiyatlarining o`zgarishi bilan bog`liq . Bakteriya uchun noqulay bo`ladi., tirik hujayralar shunday tezlikda o`ladiki oxiri hammasi qirilib ketadi. Bu usuldan tashqari bakteriyalarni ko`ayishini oziqa muhtini doimo qo`yib ko`paytiriladigan usuli bor. Bu xildagi ko`payishlar xemostat yoki turbidiostatlarda amalga oshiriladi. Sanoatda bu usul keng qo`laniladi. MIKROORGANIZMLAR SISTEMATIKASI Zamonaviy klassifikatsiya mikroorganizmlarni atroflicha o`rganib, ularning barcha xususiyatlarini bilishni taqazo etadi. Buning uchun mikroorganizmlarining tashqi va ichki strukturalari, fiziologo — biokimyoviy xususiyatlari, mikroorganizmlarini yuzaga keltiradigan jarayonlarini bilish zarur bo`lib ularning quyidagi xususiyatlari asos qilib olinadi: 1. SHakli va o`lchami; 2. Harakati (xivchinlarining bor — yo`qligi va joylanishi); 3. Kapsulasi; 4. Endospora hosil qilishi; 5. Gram usulida bo`yalishi; 6. Modda almashishi; 7. Energiya olish; 8. Tashqi muhtni o`zgartirishi; 9. Tashqi muhtning mikroorganizmga ta`siri. Mikrobiologiyaning rivojlanishi mikroorganizmlar tavsifini yanada chuqurroq bilishni talab etdi. SHu vaqtgacha fenotip xususiyatlari asosiy hisoblangan bo`lsa, endi genotip xususiyatlarini ham o`rganish kerak buldi va molekulyar biologiya erishgan yutuqlar bunga imkoniyat yaratdi, ya`ni 1) mikroorganizm nuklein kislotasining nukleotid tarkibi, purin va pirimidin asoslarining bir—birlariga bo`lgan nisbatlari o`rganiladi va shu asosda ikki guruh mikroorganizmlar farqlari aniqlanadi.

www.arxiv.uz 2) ikki guruhga mansub mikroorganizm nuklein kislotalarini bir —birlari bilan gibridlab, ular orasidagi nukleotid gomologiyasi (uxshashligi) o`rganiladi. Agar, nuklein kislota tarkibi 80 — 90% ga gomologiya bo`lsa, o`rganilayotgan mikroorganizmlar yakin "karindosh", gomologligi 50% dan kam bo`lsa mikroorganizmlar uzok "qarindosh" hisoblanadi. Mikroorganizm xususiyatlari aniq o`rganilgandan so`ng, unga K. Linney taklif qilgan binominal nomenklatura talabi kabi ikki lotin atamasidan tashkil topgan ilmiy nom beriladi. Birinchi atama — avlod nomini belgilab, mikroorganizm morfologiyasi yoki fiziologiyasi yoki shu avlodni kashf ztgan olimning ismi-sharifi yoki ajratib olingan muhtni ifodalaydi. Ikkinchi so`z esa kichik harfda yozilib mikroorganizmni koloniyasining rangi, kelib — chiqish manbaini, yoki shu mikroorganizm yuzaga keltiradigan jarayon yoki kasallikni yoki boshqa farqlovchi belgilarni bildiradi. Masalan, Bacillus albus. Birinchi so`z — Bacillus - spora hosil tayoqcha, Gram musbat kabi xususiyatlarni anglatsa, ikkinchi so`z - albus - koloniya rangining oq ekanligini bildiradi (albus- o). Mikroorganizmlarga 1980 yil 1 yanvarda Halqaro bakteriya nomenklaturasi kodeksi koidalariga asosan nom beriladigan bo`ldi. Mikroorganizmlarni yakin belgilariga qarab guruhlash uchun tur (species), avlod (genus), oila (familia), tartib (ordo), sinf (classis), bo`lim (divisio), saltanat yoki odam (regnum) kabi taksonomiya kategoriyalari ishlatiladi. Tur deb, fenotipik o`xshashlikga ega bo`lgan bir genotipga mansub individlar yiggindisini bildiruvchi taksonomik birlikga aytiladi. Ular kichik tur va variantlarga bo`linadi. Mikrobiologiyada shtamm va klon kabi terminlar ham ishlatilib shtamm deganda har xil tabiiy muhitdan (suv havzasi, tuproq va hokazo) yoki bir muhtdan har xil muddatda ajratilgan yoki har xil ekologik muhit yoki geografik xududdan ajratib olingan bir turga kiruvchi mikroorganizmlar guruhi tushuniladi. Klon — bir hujayradan olingan mikroorganizm kulturasidir.

www.arxiv.uz Bir turga kiruvchi individlarning tuplami — (populyatsiyasi) toza kultura deyiladi. Mikrobiologiya, mikroorganizmlar evolyutsiyasi va filogeniyasi haqida ma`lumot yetarli bo`lmaganligi sababli, yuqori o`simliklar va hayvonlar singari, tabiiy sistematikaga ega emas. SHuning uchun ham, Mikroorganizmlarni sistematikasi sun`iy bo`lib mikroorganizmlarni tashhis qilish va ularni identifikatsiya qilish uchun xizmat tayoqcha aniqlagich vazifasini bajardi. Quyida biz, D.X.Bergining 1984 yilda 9 martda nashr etilgan "Bakteriyalar aniqlagichi" da keltirilgan eng muhim mikroorganizmlarining qisqacha tavsifini Mishustin (1987) tarifi buyicha keltiramiz. Aniqlagichda jami mikroorganizmlar Procariotae dunyosiga birlashtirilib, u o`z navbatida turt bo`limga, bo`limlar esa sinflarga, tartiblarga, oilalarga, avlodlarga va turlarga Bulinadi. Mikroorganizmlar asosan, hujayra devorining bor-yo`qligi va ularning turiga qarab bo`limlarga, sinf va undan mayda (kichik) taksonomik birliklar esa mikroorganizmlarning morfologiya, fiziologo — biokimyoviy belgilari yiggindisiga qarab Bulingan. Bergi Procariotae dunyosini to`rtta bo`limga ajratadi. I. — Gracilicutes` bo`limi Bu bo`limga grammanfiy hujayra devoriga ega, sharsimon, ipsimon yoki tayoqchasimon bakteriyalar kiritilgan bo`lib ular harakatchan yoki harakatsiz: endospora hosil qilmaydi. Lekin, meva tanalar hosil tayoqcha miksobakteriyalar miksosporalar hosil taqsim Ko`ayishi kurtaklanish yoki binar bo`linib sodir bo`ladi.. Bo`limga 3 sinf kiradi. I. Scotobacteria sinfi Bu sinf eng katta sinf bo`lib 10 guruhni o`z ichiga oladi. 1 — guruhga Spirochaetaceae va Leptospiraceae oilalari kiradi. Saprofit, odam va hayvonlarda yukumli kasallik ko`zgatadigan vakillari bor.

www.arxiv.uz 2 — guruhga Spirillaceae oilasi kirib, qattiq, spiralsimon buralgan tayoqcha shakliga ega. Saprofit va parazit vakillari bor. Bdelvibrio degan vakili bakteriyalarda parazitlik tayoqcha mayda, bir hujayrali mikroorganizmdir. 3 — guruhga Pseudomonaceae (vakillari tayoqchasimon shaklga ega), Azotobacteriaceae {vakillari oval, tayoqchasimon), Rhizobiaceae (vakillari tayoqchasimon), Methylcoccaceae (vakillari tayoqcha va sharsimon) va boshqa oilalarini o`z ichiga olib, vakillari azot o`zlashtirish jarayonida qatnashadi yoki o`simliklarda har xil kasalliklar yuzaga keltiradi va hokazo. 4 - rypyh Entherobacteriaceae va Vibrionaceae oilalaridan tashkil topgan bo`lib Esherihia, Salmonella, Shigeila, Ervinia koida Vibrio, Protobacterium. va boshqa avlodlarni o`z ichiga olib, ba`zi vakillari odam va hayvonlarda kasallik ko`zgatsa, ba`zilari tuproqda, suvda yoki epifat mikroflora shaklida uchraydi. 5 - guruhga odam va hayvonlar ichida uchraydigan Bacterioidaceae oilasiga mansub vakillar kiradi 6 - guruhga ammiak yoki nitratlarni nitratdagacha oksidlaydigan tayoqchasimon, sharsimon, oval shaklli Nitrobacteriaceae oilasi vakillari hamda sharsimon, tayoqcha shaklli kapsulali va kapsula ustida temir yoki marganets oksidlarini to`playdigan Siderocapsaceae oilasiga mansub vakillar kiradi. 7 - guruhga sirpanuvchi bakteriyalar — miksobakteriyalar kirib, ular ikki tartibga (Myxobacteriales va Cytofagales) kiruvchi oilalar vakillaridan tashkil topadi. Miksobakteriyalar bir hujayrali, shilliq qalin: bilan qoplangan organizmlar. Ularning hujayra devorlari oson egiluvchan — elastik bo`lib hujayra shaklini o`zgartirishi mumkin. Sirpanib harakatlanish xususiyatiga ega. Rivojlanishining ma`lum davrida meva tanasi hosil taqsim 8 - guruhxlamidobakteriyalar deb atalib, bakteriya hujayrasi usti kobik bilan uralgan. 9 — guruhga kurtaklanuvchi yoki poyali bakteriyalar kirib, tayoqchasimon oval yoki loviyasimon shaklli bo`ladi. 10 — guruhga riketsiya va xlamidalar deb nomlangan Rikcettsiales va Chlamidiales tartiblari kiradi. Tayoqchasimon, sharsimon yoki ipsimon shaklga

www.arxiv.uz ega bo`lib har xil yuqumli kasalliklarga sabab bo`ladi.. Masalan, Rhycketsia prawarekii toshma tif kasalligini yuzaga keltiradi. Gracilacates bo`limiga kiruvchi ikkinchi sinf Anocyphotobacteria o`z ichiga fototrof bakteriyalarni oladi va ularga Rhodospirillaies (kirmizi bakteriyalar) va Chlorobiales (yashil bakteriyalar) tartiblari ham kiradi. Fototrof bakteriyalar sharsimon, tayoqchasimon, vibrion va spiral shakllariga ega. Hujayralar oltingugurt tomchilari to`tadi. fototrof bakteriyalar bakterioxlorofill va karatinoid pigmentlarga ega bo`lib fotosintez jarayonini amalga oshiradi. Atmosfera molekulyar azotini o`zlashtirishi mumkin. Bular aksari suv muhiti bakteriyalaridir. Oxyphotobacteria sinfiga Cyanobacteriales (sianobakteriyalar) va Prochlorales (proxlorofitlar) tartiblari kiradi. Fotosintez jarayonida molekulyar kislorod ajraladi. Sianobakteriyalar hujayrasi kapsula bilan qoplangan bo`lib sirpanib harakatlanadi. Sianobakteriyalar bir hujayrali, koloniyali va ko`p hujayrali organizmlarda hujayralari sharsimon, tayoqchasimon yoki buralgan shaklga ega. Ko`p hujayralilari ipsimon shaklga ega bo`lib trixoma deb ataladi. Sianobakteriyalarning 1000 dan ortik turlari mavjud bo`lib ular tuproqda, suv havzalarida keng tarkalgan. Proxlorofitlar — bir hujayrali, simbioz holda yashovchi sharsimon organizmlaridir. Sianobakteriyalardan tarkibidagi pigmenti va fotosintetik apparatini ichki tuzilishi bilan farq taqsim II . Firmicutes 1 bo`limi Bu bo`limga hujayra devori gram musbat tipida tuzilgan sharsimon, tayoqcha yoki ipsimon shaklli spora hosil tayoqcha yoki sporasiz bakteriyalar, aktinomitsetlar hamda ularga yakin prokariotlar kiradi. 1 — Firmibacteria sinfi Bu sinfga 3 guruhprokariotlar kiradi. 1 — guruhga gram musbat Micrococcaceae, Streptococcaceae va Peptococcaceae oilalari kiradi.

www.arxiv.uz Micrococcaceae oilasiga sharsimon shaklli bakteriyalar kirib, har xil tekisliklarda bo`linib, har xil shaklli tuplamlar, paketlar hosil taqsim Tuproqda, suvda uchraydi. Issik konli hayvonlar terisi va shilliq qalinlarida uchrab, kasalliklar vujudga keltiradi. Streptococcaceae oilasi vakillari sut—qatiq mahsulotlari olishda, silos tayyorlashda va boshqalarda katta ahamiyatga ega bo`lib sharsimon yoki oval ko`rinishga ega hujayralar juft—juft bo`lib ikkitadan yoki to`rttadan birgalashib har xil o`zunlikda zanjir hosil taqsim Tuproqda, o`simlik barglarida, sut va undan tayyorlangan maxsulotlarda uchraydi. Peptococeaceae oilasi vakillari tuproqda, o`simliklar ustida, odam va hayvonlarning oshkozon — ichak yullarida uchrab, sharsimon shaklli: ular alohida ikkitadan zanjir, to`rttadan kubsimon paketlar hosil tayoqcha prokariotlardir. 2 — guruhga spora hosil tayoqcha Bacullaceae oilasi vakillari kiradi. Tayoqchasimon, harakatchan vakillari peritrixal xivchinlar bilan ta`minlangan. Sporalari hujayraning har xil kismlarida hosil bo`lib hujayra shakli o`zgarmasligi yoki baraban tayoqchasi yoki dug shaklida bo`lishi. mumkin. Tuproqda, suvda, odam va hayvonlar xazm sistemasida uchraydi. 3 — guruhga spora hosil kilmaydigan tayoqchasimon shaklli Lactobacillaceae oilasi vakillari kirib, tuproq, usimlik, hayvonlarning oshkozon — ichak yullarida, sut maxsulotlarida uchraydi. II — Tallobacteria sinfi Bu sinfga aktinomitsetlar va ularga yakin organizmlar kiradi va 3 guruhga bulinadi. 1 — guruhga korineform bakteriyalari kirib, spora hosil qilmaydigan, bir tomoni yugonlashgan tayoqcha shakliga ega bakteriyalar kiradi. Ularga polimorfizm xususiyati xos bo`lib ba`zan katta tayoqcha shakliga ega bo`lishi. va o`sish jarayonida kalta tayoqcha va sharsimon shaklli bakteriyalar hosil bo`lishi. mumkin. Vakillari odam, hayvon va o`simliklarda kasallik qo`zgatadi. Artrobakter ham shu guruhga kirib, sharsimon shaklli formalar hosil qiladi, ba`zan esa gigant, limon shaklli ko`rinishga ega bo`ladi..

www.arxiv.uz 2 — guruhga Propionibacteriaceae oilasi kirib, Propionobacterium va Eubacterium avlodlaridan tashkil topgandir. Propionobacteriu m avlodi hujayralari to`g`ri, shoxlangan tayoqcha, tugnagich yoki ipsimon shakllarga ega. Ba`zan sharsimon shaklli bo`lishi. ham mumkin. Sut mahsulotlarida, odam terisida, oshqozon — ichak, yullarida uchraydi. Ba`zi vakillari pishloq tayyorlashda ishlatiladi. Ba`zilari odam va hayvonlarda kasallik ko`zgatadi. Eubacterium avlodiga tayoqchasimon shaklli sporasiz bakteriyalar kirib, odam va hayvon organizmida, hayvon va o`simliklardan tayyorlangan mahsulotlarda keng tarkalgan. Ba`zi turlari kasallik qo`zgatuvchilardir. 3 — guruhga Actinomycetales tartibi kiradi. Ular shoxlangan gifalardan iborat bo`lib ulardan mitseliy hosil bo`ladi.. Gifalar bir hujayrali, diametri 0.5 — 2 mkm. Agarli oziqa muhtda ustirilgan aktinomitsetlarda substrat va havo mitselliylari bo`ladi.. Havo mitsellalari to`gri shoxlangan, spiralsimon ko`rinishda bo`lib ularda spora ochi chiqaruvchilari bo`lib ularda sporalar joylashib, ko`payish uchun xizmat taqsim ba`zi aktinomitsetlarda, havo mitsellari o`rnida har xil shoxlangan tayoqchalar bo`ladi.. Aktinomitsetlarning saprofit hamda odam va hayvonlarda kasallik qo`zgatuvchilari mavjud. Ba`zi vakillari, hayvon, odam va o`simlik kasalliklariga qarshi kurashishda ishlatiladigan antibiotiklar ajratadi. Aktinomitsetlar tartibi oltita oilani o`z ichiga oladi. III. Tenericutes bo`limi Rigid (qattiq), hujayra devori yuk, grammanfiy, peptidoglikan sintezlamaydigan prokariotlar kiradi. Bo`limga odam, hayvon va o`simliklarda kasallik ko`zgatuvchi mikoplazmalar kiradi. Ularda hujayra devori yo`q. Hujayra membranasi 3 qalin:dan iborat bo`lib oval yoki sharsimon shaklli, ba`zilari ipsimon shohlangan bo`lishi. mumkin. Kattaliklari 125 — 250 nm bo`lib eng kichik bakteriyalarga yaqin. Viruslar kabi bakterial filtrdan oson o`tadi. IV. Mendosicutes bo`limi Bu bo`limga hujayra devori takomillashmagan, peptidoglikani yuk, hujayralari sharsimon, tayoqchasimon, spiralsimon, piramida ko`rinishli, kvadrat,

www.arxiv.uz olti nurli yuldo`zsimon, mitselliyli va hokazo shaklli prokariotlar kiradi. Ba`zi vakillari Gram musbat, ba`zilari Gram manfiy bo`ladi.. Bo`limga Archeobacteria sinfi kirib, ular o`zining fiziologiya, biokimyoviy xususiyatlari va ekologiyasining noyobligi va boshqa prokariotlardan keskin farqlanishi bilan ajralib turadi. Xususan, ribosoma RNK— 5S va 16S, transport RNK—lari tarkibi va birlamchi to`zilishi va hujayra devori lipid membranasi tarkibi bilan ajralib turadi. Ba`zi turlarining 100°S dan ham yuqori temperaturada rivojlanishi va boshqa — noyob xususiyatlar bu xil prokariotlarga xosdir. Arxibakteriyalar sinfi 5 guruhga bo`linadi: 1 — guruhga metanhosil tayoqcha, sharsimon, tayoqchasimon shaklli bakteriyalar kirib, SO 2 ni SN 4 gacha qaytaradi yoki sirka kislota yoki metil spirtidan metan va SO 2 hosil qildi. Ular tuproq, botkokliklar, hayvon va odamlarning oshqozon — ichak yullarida tarqalgan. 2 — guruhga aerob oltingugurtni oksidlovchi, optimal rivojlanish temperaturasi 70 — 75°S rN optimumi 3 bo`lgan atsidofil bakteriyalar kiradi. 3 — guruhga oltingugurtni H 2 S gacha anaerob qaytaruvchi, optimal rivojlanish temperaturasi 85—105°S issik suvlarda tarqalgan prokariotlar kiradi. 4 — guruhga galobakteriyalar kirib, "ular kvadrat bakteriyalar" ham deyiladi. Ular NaS1ning 20 — 25% li eritmasida ham rivojlanadi. Ular shurlangan tuproq, suv havzalari va boshqa substratlarda tarqalgan. 5 — guruhga termoatsidofil "mikoplazma" lar kirib yuqori (60°S) temperaturada va past (1-2) rNda rivojlanadi. Ular yaponiyaning issiq mineral suvlarida topilgan. di va ular uchun qo`yidagi xususiyatlar hosdir: 1. Juda ham kichik bo`lib, (7—20 mμ dan — 250—300 mμ gacha) oddiy mik roskopda ko`rinmaydi. 2. Fil`trlanish, ya`ni bakteriyalarni to`tib qoladigan filtrlardan bemalol o`tadi. 3. Sun`iy oziq muhitida rivojlanmaydi.

www.arxiv.uz 4. Parazit (tirik to`qima hujayrasida rivojlanadi va o`zida moddalar almashinuvi bo`lmaydi). 5. Tovuq embrionida va rivojlanuvchi to`qimali kulturalarda rivojlanadi. Viruslarning tayoqchasimon, sharsimon, kubsimon, spermatozoidsimon va ipsimon shakli elektron mikroskop va ultramikrotom yordamida yaqqol ko`rinadi, lekin tashqi ta`sirotda ularning shakli o`zgaradi. Elementar zarrachalar. Maxsus bo`yash usullari bilan ayrim viruslarni oddiy mikroskopda ko`rish mumkin. Bunday viruslarga elementar zarrachalar yoki tanachalar deyiladi. Masalan, tovuqlar chechak kasalligining Borrel tanachasi, odam chechak kasalligining Guarnieri tanachasi, Pashen tanachasi va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Ushbu zarrachalarni ko`rish uchun surtma preparat tayyorlanib, Romanovskiy — Gimza yoki Gertsberg usullari bilan bo`yaladi va mikroskop ostida immersion sistema, bilan tekshirganda ular qora, tuqbiiafsha yoki kung`ir rangli koqklarga o`xshash ko`rinib, yakka-yakka yoki to`p-to`p holatda joylashgan bo`ladilar. Turli viruslar batafsil o`rganilgandan so`ng, ularning murakkab to`zilganligi aniqlandi. Juda ham kichik bo`lishiga qaramay, har qaysi virus zarrachasi tashqi tomondan ichki moddalarini saqlab turadigan parda bilan o`ralgandir. Viruslar asosan nukleoproteidlardan tuzilgan bo`lib, tarkibida oqsillarning karbon suvlari va yoglari bo`ladi. Nukleproteidlar tarkibida nuklein kislotalarinnng bo`lishi, viruslarda uzak moddasining borligidan dalolat beradi. Keyingi paytlarda ayrim viruslarda ferment borligi aniqlangan. Masalan, gripp virusida neyroamilidaza, chuchqalarnnng inflyuentsiya kasalligida mutsinaza va boshqalar bo`ladi. Viruslarning rivojlanishi. Viruslar sun`iy oziq muhitida rivojlanmaydi. Ularni tovuq embrionida rivojlanuvchi to`qima kulturalarida va sezgi, ya`ni virusga moyil organizmda rivojlantirish mumkin. Buning uchun 8—12 kunlik tovuq embrioni olinadi, virus uning xoriollantiois pardasiga allantiois va amnion bo`shliqlariga hamda tuxum sarigi xaltachasiga yuboriladi. Virusning sezgir hujayraga ta`siri 5 davrga bo`linadi: 1. Adsorbtsiya, bunda virus zarrachalari hujayra po`stlogiga shimiladi. 2. Hujayra ichiga kiradi. 3. Virus zarrachasining

www.arxiv.uz asosiy qismlari sintezlanadi. 4. Bir bo`tun virus zarrachasi tashkil qilinadi. 5. Hosil bo`lgan viruslarning zarrachalari hujayradan ajralib chiqadi. Ko`pchilik kasallik qo`zg`atuvchi viruslar tovuq embrionida rivojlantirilib, ulardan itlarning o`latiga, tovuqlarning nyukasl kasalligiga, odam va parrandalarning chechak, qoramollarning o`lat kasalliklari va boshqalarga vaktsinalar tayyorlanadi. Viruslarni rivojlantirish uchun ikki xil to`qima kulturasi qo`llaniladi: 1. Tirik — rivojlanmaydigan to`qima kulturasi, bunda moddalar almashinish protsessi bo`ladi, hujayralar o`sib ko`paymaydi. Bunday muhitlar asosan viruslarni rivojlantirib, ulardan vaktsina tayyorlashda qo`llaniladi. 2. Rivojlanuvchi to`qimalar kulturasi. Bulardan eng muhimi bir qavatli to`qima hosil qiluvchi kulturadir: hayvon embrioni yangi tug`ilgan buzoq, ko`zi, cho`chqa bolasining buyragi va 8—10 kunlik tovuq embrionining teri-muskul to`qimasi 1—2 mm dan qilib maydalanib, ularga tripsin, versen kabi ferment ta`sir etganda alohida hujayralarga ajraladi. Ajralgan hujayralarni ma`lum miqdorda maxsus muhitga aralashtirib neytral reaktsiyali probirkalarga qo`yilsa, hujayra lar shisha devoriga yopishib, asta-sekin rivojlana boshlaydi va natijada bir qavatli to`qima hosil bo`ladi. Bu to`qima birinchi hosil bo`lgan bir qavatli to`qima kulturasi deyiladi. Bundan tashqari, ushbu to`qimadan tayyorlangan subkultura (har qanday birinchi hosil bo`lgan bir qavatli to`qima kulturasidan 4—5, ayrim vaqtlarda 20 martagacha ko`chirilib, yangi bir qavatli to`qima hosil qiluvchi kultura), uzluksiz kuchiriluvchi bir qavatli to`qima kulturasi (bu ma`lum sharoitda va maxsus muhitda tanlangan hujayralardan hosil qilingan bir qavatli to`qimani uzluksiz ko`chirib ekib olinadi) va diploidli to`qima (buni tayyorlashda tarki bida bir juft xromosomalari bo`lgan hujayralar qatnashadi, bunday to`qimani 50 martagacha ko`chirib ekish mumkin) hosil qilinadi. To`qimali kulturalarda viruslarning titri, neytrallanishi, tsitopatogenli ta`siroti o`rganiladi va ayrim kasalliklarga qarshi vaktsinalar tayyorlanadi. Viruslar bakteriyalarga o`xshash antigenlik xususiyatiga ega. Shuning uchun virusli infektsiyalardan keyin kasallikdan tuzalgan organizmda virusni neytrallovchi modda (antitelo) to`planadi va natijada organizm immu nitetli bo`ladi.

www.arxiv.uz Viruslarning chidamliligi. Barcha viruslar past temperaturaga chidamli bo`ladi —20—70° sovukda viruslar yillab ulmaydi. Yuqori temperaturaga juda ham sezgir bo`ladi, ayniqsa qaynatilganda darhol halok bo`ladi. Qo`yosh nuri va dizenfektsiyalovchi moddalardan formalin, xloramin, lizol, fenol va boshqa eritmalar viruslarni o`ldiradi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent, «O`qituvchi», 1975. 2. Vahobov A., Inog`omova M. Mikrobiologiya. UzMU. Toshkent, 2000. 3. Bakulina N.A. i dr. Mikrobiologiya. Toshkent. Meditsina, 1979. 4. Mustakimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. «O`qituvchi». T. 1995. 5. Rabotnova I.L. Obshaya mikrobiologiya. M. Vssh. shkola, 1966. 6. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent. «O`qituvchi», 1966. 7. Inogomova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari. Toshkent, 1983. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Mikroorganizmlarning sistematikasi va morfologiyasi

Mikroorganizmlarning morfologiyasi,hujayra

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi