Mikroorganizmlarning irsiyati va o`zgaruvchanligi - Biologiya - Referatlar

Mikroorganizmlarning irsiyati va o`zgaruvchanligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Fenotipik va genotipik o`zgaruvchanlik. 2. Mutatsiyalar. 3. Bakteriyalardagi transformatsiya, transduktsiya va kon`yugatsiya. 4. Mikroorganizmlarning o`zgaruvchanligi to`g`risidagi ma`lumotlar. 5. Yangi mikrob turlarini hosil qilish usullari. 6. Dissotsiatsiya yoki parchalanish. 7. Tsiklogeniya nazariyasi.

www.arxiv.uz Mikroorganizmlarda ham boshqa jonivorlardagi kabi, muayyan turga xos belgilar nasldan — naslga o`tadi. Tashqi muhit ta`siri ostida, bir turga xos morfologik, fiziologik hossalar o`zgarishi mumkin. Masalan, Lui Paster sun`iy yo`l bilan kuydirgi kasalligini qo`zg`atuvchisida qaytmas o`zgarishlar hosil qildi va shu kasalliklardan saqlaydigan vaktsinalar ishlab chiqdi. N.F.Gamaleya oziq muhitiga, litiy xlorid, qo`shilganida vabo vibrioni morfologiyasining o`zgarishini kuzatdi. Bu misollar mikroorganizmlar yashash sharoitiga qarab o`z hossalarini o`zgartira olishini ko`rsatadi. Irsiyat bilan o`zgaruvchanlik bir — biri bilan chambarchas bog`liq ikki jarayon bo`lib, tiriklikka xos asosiy hossani tashqil etadi. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarning irsiy xususiyatlari va o`zgaruvchanligi boshqa organizmlarnikiga qaraganda yaxshi o`rganilgan. G.A.Nadson va G.S.Filippov (1925) achitqi zamburug`lariga rentgen nurlarini ta`sir ettirib, yangi mutantlar olishga muvaffaq bo`lganlar. Ulardan keyin M.N. Meysel (1928 — 32 yillarda) achitqilarga xloroform va kuchsiz tsian tuzlari ta`sir ettirib, yangi mutantlar oldi. Genetika qonuniyatlarini o`rganishda mikroorganizmlar muhim ahamiyatga zga. Chunki bakteriyalarnnng tez bo`linishi va naslning nihoyatda ko`p, mayda bo`lishi va kam joy egallashi ularni nihoyatda qulay ob`ekt qilib kuyadi. Masalan, ichak tayoqchasi har 15 minutda bo`linib turadi, bitta hujayra naslining soni 18 — 24 soatdan keyin 1 mm3 da 24 milliardga yetadi. Mikroorganizmlarda fenotipik (nasldan-naslga ugmaydigan) va genotipik (nasldan — naslga o`tadigan) o`zgaruvchanlik farq qilinadi. Bular hujayraning ikki asosiy xususiyati: genotipi va fenotipiga bog`liqdir. Genotip hujayradagi umumiy genlar majmuasi (yig`indisi) dir. U organizmning butun bir hossalari guruhini, tashqi muhitning har — xil sharoitida turlicha namoyon bo`lishini belgilab beradi. Biroq, genotip har qanday sharoitda ham nisbiy doimiyligini saqlab qoladiki, bu hol mikroorganizmlar turlarini bir— biridan farq qilib, ajratib olishga imkon beradi.

www.arxiv.uz Fenotip har bir individiumga xos morfologik va fiziologik hossalarning umumiy kompleksidir. Fenotip go`yo ma`lum bir konkret yashash sharoitida genotip harakterining tashqi ko`rinishi ifodasidir. Genotip hujayraning yuzaga chiqishi mumkin bo`lgan umumiy xususiyati bo`lsa, fenotip ushbu xususiyatlarning kuzga ko`rinadigan ifodasidir. Fenotip o`zgaruvchanlik Modifikatsiyalar tashqi muhitning turli omillari ta`sirida kelib chiqadi va odatda, mikrob turli oziq muhitida o`sib ko`payganda kuzatiladi. Oeik muhiti tarkibi va sifati, muhit rN, temperaturaning o`zgarishi, kimyoviy moddalar (kolxitsin, etilamin) va boshqalar modifikatsiyalar kelib chiqishiga sabab bo`lishi mumkin. Bunday o`zgarishlar nasldan—naslga o`tmaydi (irsiylanmaydi) va ularni keltirib chiqargan omilning ta`sirining to`xtashi bilan yo`qolib ketadi. Muhitga penitsillin qo`shiladigan bo`lsa, hujayralar cho`ziladi, ba`zan juda o`zgarib ketadi. Bakteriyalarda spora hosil bo`lishi ham muhit harakteriga (quyuq yoki suyuqligiga), uning tarkibi, o`stirish temperaturasiga bog`liq Muhitga 0,1% pepton qo`shilganda, 48 soatdan so`ng 100% spora hosil bo`lsa, 2% pepton qo`shilganda faqat esa vegetativ formalar qayd etiladi. Ko`pgina bakteriyalar va zamburug`lar turli oziq muhiti va turli temperaturada o`stirilganda, pigment hosil qilish tezligini o`zgartiradi. Chunonchi, "ajoyib" tayoqcha uy temperaturasida o`stirilganda oziq muhitida to`k qizil pigment hosil qiladi. 37°S da esa bunday pigment hosil bo`lmaydi. Bakteriyalar quyuq oziq muhitida o`stirilganda, hosil qiladigan koloniyalarning tipi ham o`zgarishi mumkin. Ba`zi koloniyalar silliq, yumaloq shaklda, cheti tekis, ,yaltiroq, bir jinsli, kichik ,bo`ladi, bular S — formalardir. Boshqalari ,g`adir—budir, xira, ko`pincha tiniqmas, cheti notekis, noto`g`ri shaklda, quruq ,bo`ladi. Bular R — formalardir. Koloniyalarning oraliq formalari, ya`ni shilimshiqlari (M—forma), mittilari (G— forma) ham ,bo`ladi. Bir turdagi bakteriyalarning o`zi har xil shakldagi koloniyalar hosil qilishi dissotsiatsiya (ajralish) deb ataladi. Genotipik o`zgaruvchanlik Hujayraning irsiy axboroti ona hujayradan qiz hujayraga o`tadigan xromosomadagi genlarda joylashgan. Jinssiz bo`linishda mitoz

www.arxiv.uz jarayonida genlar ikkita hujayra o`rtasida teng taqsimlanadi. Qiz hujayralar dastlabki (o`zidan oldingi) hujayraning to`liqgenlar to`plamini (naborini) oladi va bir xil,bo`ladi. Genotipik o`zgaruvchanlik mutatsiyalar va genotip rekombinatsiyalar (kon`yugatsiya, transformatsiya, transduktsiya) natijasida vujudga kelishi mumkin. Mutatsiyalar. Turli omillar ta`sirida DNK molekulasining o`zgarishi undagi axborotning ham o`zgarishiga olib keladi. Shunday o`zgarishlar natijasida mutatsiyalar paydo, bo`ladi. Mutatsiyalar spontan va induktsiyalangan bo`lishi mumkin. Spontan mutatsiyalarda kelib chiqish sabablarini aniqlab bo`lmaydi. Induktsiyalangan mutatsiyalarda esa ularning sabablarini bilish mumkin ,bo`ladi. Mutatsiyalarni keltirib chiqaradigan sabablardan kimyoviy moddalar (kolxitsin, etilamin, iprit va h.), jinsiy gormonlar, o`sishni tezlashtiruvchi moddalar va boshqalarni misol qilib ko`rsatish mumkin. Bularning ta`sirida nukleotidlar tasodifan qayta guruhlanadi va yangi hossaga ega bo`lgan mutant vujudga keladi. Agar vujudga kelgan mutatsiya organizm uchun foydali bo`lsa, mutantlar ko`payib ketadi va aksincha vujudga kelgan o`zgarish foydali bo`lmasa, mutantlar nobud ,bo`ladi. Mikroorganizmlarda million hujayraga bitta mutatsiya tug`ri kelishi mumkin. Masalan, antibiotiklarga chidamlilik, triptofan sintez qilish xususiyati, faglarga chidamlilik, koloniyalar shaklining o`zgarishi , pigment hosil qilishning o`zgarishi yoki kapsulali formalarning kapsulasiz bo`lib qolishi, xivchinlar hosil qilishning o`zgarishi va boshqalar shular jumlasidandir. Novvoychilikda ishlatiladigan achitqilar yangi shtammlarining olinishi, ko`p mikdorda antibiotiklar sintezlovchi shtammlar oliiishi, V12 vitamini, moylar va lipidlarni sintezlovchi shtammlar olinishi, sut kislota hosil qiluvchi shtammlarni olinishi yoki dizenteriya, paratif va tifga qarshi aktiv profilaktik formalarning olinishi va boshqalar mutatsiyalarga misoldir. Bakteriyalardagi transformatsiya, transduktsiya va kon`yugatsiya. Irsiy xususiyatning donor xromosomasidan retsipient hujayrasiga o`tishi transformatsiya deyiladi. Transformatsiya, DNK ning kichik bir uchastkasi — rekon orqali o`tadi.

www.arxiv.uz Rekonda bir juft nukleotidlar bo`lib, rekombinatsiya vaqtida ular boshqa elementlar bilan almashinishi mumkin. F.Griffite (1928) shunday tajriba o`tkazgan : sichkonlarga oz mnqdor da patogenlik xususiyatiga zga bo`lmagan kapsulasiz II—tip pnevmokokklarni yuqtirgan. Shu kulturaga patogenlik xususiyatiga ega, kapsulali III—tip pnevmokokklar kulturasidan (bu kultura oldin issiqlik ta`sirida uldirilgan) qo`shgan. Natijada II—tip pnevmokokklarning patogenlik xususiyatiga ega bo`lganligi va kapsula bilan uralganligi ma`lum bo`lgan. Demak, III—tip pnevmokokklarga xos xususiyatlar II—tip pnevmokokklarga transformatsiya orqali o`tgan. Ok rangli koloniya hosil qiluvchi mikobakteriyalar, sariq rangli koloniya hosil qiluvchi mikobakteriyalarning DNK si ta`sirida sariq rangli koloniya hosil qilish xususiyatiga ega bo`lishi aniqlangan. 1944 yili O.Everi va KMak Leoid, M.Mak Kartilar ham bakteriya xususiyatlarini DNK orqali o`tishini aniqlaganlar. Keyinchalik DNKning boshqa xususiyatlarga ham ta`sir etishi ma`lum ,bo`ladi. Masalan, pichan batsillasi, meningokokklar, pnevmokokklar, streptokokklar va boshqalarni transformatsiya agenti — DNK orqali o`zgartirish mumkin. DNK ning transformatsiya aktivligi nihoyatda yuqori, odatda 10—15 minutdan so`ng unda o`zgarish ro`y beradi va 2 soatdan so`ng to`xtaydi. Transformatsiya hodisasi doim uchramay ma`lum bir fiziologik holatda (ya`ni hujayra tayyor bo`lgan muddatda) ro`y beradi. Yuqori temperatura, ultrabinafsha nurlar, kimyoviy mutagenlar ta`sirida DNK ning transformatsiya xususiyati pasayadi. Masalan, transformatsiey DNK ga HNOz ta`sir ettirilsa, aktivligini yo`qotadi. Temperatura 80—100°S ga kutarilganda aktivligi pasayadi. Eng qulay temperatura 29-32°S dir. Demak, transformatsiya aktivligiga muhit tarkibi, temperatura, retsipientning fiziologik holati va transformatsion DNK ning polimerligi (kush spiralligi) ta`sir etadi. Masalan, donor sifatida olingan streptomitsinga sezgir bo`lmagan pnevmakokklar shtammi mannitni parchalash xususiyatiga ega bulsin, retsipientda esa bunday xususiyat yo`q Bulardan shunday oraliq formalarni olish mumkinki,

www.arxiv.uz ularda yuqoridagi ikkala xususiyat ham uchrashi mumkin. Transformatsiyada bir xususiyat ikkinchi bir xususiyat bilan almashinadi. Masalan antibiotiklarga nihoyatda sezgir yoki sezgir bo`lmagan shtammlarni ham olishi mumkin. Demak, transformatsiyaning hosil bo`lishi ikki davrdan, ya`ni DNK ning mikrob hujayrasiga adsorbtsiyalanishi va hujayraga o`tishidan iborat. Transduktsiya. Donor bakteriya xueusiyatining bakteriofag orqali retsipient bakteriyaga o`tishi transduktsiya deyiladi. Masalan, bakteriofaglar orqali retsipient bakteriyaga xivchinlar, ovqatlanishni nazorat qiluvchi genlar, fermentlar sistemasi, antibiotiklarga, kislotaga chidamlilikni belgilovchi genlar, virulentlik, kapsula hosil qilish va boshqa xususiyatlarni belgilovchi genlar o`tishi mumkin. Bu ish odatda mo``tadil bakteriofaglar tomonidan bajariladi. Transduktsiyaning 3 turi ma`lum: 1) umumiy (nospetsifik) transduktsiya, 2) maxalliy spetsifik transduktsiya, 3) abortiv transduktsiya. 1. Nospetsifik transduktsiyada DNK ning har xil fragmentlari mo``tadil bakteriofaglar orqali retsipient hujayraga o`tishi kuzatiladi. Bunda bakteriofag olib o`tgan DNK—fragmenti retsipient hujayra DNK—sining gomologik uchastkasiga birikishi mumkin. 2. Spetsifik transduktsiyada bakteriofag donor hujayra DNK-sidagi aniq bir genni retsipient hujayraga olib o`tadi. Bunda transduktsiya qiluvchi bakteriofag DNK—si bakterial hujayra DNK—sining (donor) ma`lum genlari bilan birikadi. Har bir bakteriofag zarrachasi bir yoki bir necha yaqin joylashgan gen (genlarii) olib o`tadi. 3. Abortiv transduktsiyada bakteriofag olib o`ttan donor hujayraning DNK fragmenti retsipient hujayra DNK—siga birlashmaydi va retsipient hujayra tsitoplazmasida avtonom bo`lib joylashadi va shu holda o`z funktsiyasini bajaradi. Hujayra bo`linganda bu fragment DNK qiz hujayralarning birigagina o`tadi va boshqa hujayra undan ozod ,bo`ladi.

www.arxiv.uz Transduktsiya batsillus, psevdomonas, salmonella, ichak tayoqchasi kabi vakillarda topilgan. Kon`yugatsiya. Mikrobiologlar XIX asrning oxirida bakteriyalarda kon`yugatsiya hodisasini kashf etib, uni boshqa organizmlardagi kon`yugatsiyadan ajratish uchun "kon`yuktsiya" deb nomlaganlar. Kon`yugatsiyaning genetik analizini 1947 yilda Lederberg va Tatumlar amalga oshirdilar. Ular bu hodisani elektron mikroskopda kuzatganlar va kon`yugatsiyalanadigan hujayralarning biri uzunchoq, ikkinchisi ovalsimon ekanligi aniqlangan. Uzunchoq hujayra erkak hujayra bo`lib, F+ (donor) deb, ovalsimon hujayra esa urg`ochi bo`lib, F- (retsipient) deb belgilanadi. Kon`yugatsiya vaqtida bular bir—biriga yaqinlashib, ular orasida ko`prikcha hosil ,bo`ladi. Hosil bo`lgan ko`prikcha orqali genetik omillar donor hujayradan retsipient hujayraga ma`lum bir tartibda oqib o`tadi. Kon`yugatsiya salmonelalar (Salmonella), ichak tayoqchasida (E.coli) va psevdomonaslarda (Pseudomonas) ancha chukur o`rganilib, F+ va F- hujayralar quyidagicha ta`riflandi. Ikki hujayradan birining donor bo`lishi hujayrada F omilning ("fertility" inglizcha. "pushtlilik") bor—yo`qligiga bog`liq bo`ladi. U bor hujayra "F+—hujayralar" deyiladi. F omil yo`q bo`lsa "F-" hujayra deb belgilanadi. F+ omil kon`yugativ plazmidalarga mansub bo`lib, u xalqa DNK (64.10" a.e.m.) holatidadir. F plazmida hujayra ustida 1—2 jinsiy fimbriy (F.pili) bo`lishini donor hujayra bilan birlashishini ta`minlaydi. F—plazmida tsitoplazmada avtonom joylashadi, ammo u bakterial xromosoma bilan birikish xususiyatiga ega. Integratsiya natijasida, F—plazmida bakterial xromasoma bilan birikib, Hfr shtamm hosil qiladi (High frequency - of recombination — ko`p chastotali rekombinatsiya), Odatda Hfr shtamm bilan "F+" bakteriyalar chatishganda; F omil berilmaydi (bakteriya xromasomasidagi genlar juda yuqori chastota bilan o`tkaziladi). Kon`yugatsiya boshida F+ yoki Hfr—li donor hujayralar, retsipient hujayra bilan (donorda F.pili borligi uchun) birlashadi. So`ngra hujayra orasida

www.arxiv.uz kon`yugatsion ko`prik hosil bo`ladi va donor hujayradan retsipient hujayraga genetik material beriladi, F—plazmida yoki xromasoma ham beriladi. Kon`yugatsiya vaqtida ikki zanjirli DNK zanjirlarga bo`linadi va odatda faqat DNK ning 1 zanjiri beriladi, ikkinchi zanjir retsipient hujayrada DNK — polimeraza yordamida ikki zanjirli plazmidaga aylanadi, o`tish xromasomaning bir tomonidan boshlanadi va so`ngra boshqa uchastkalari ham o`tadi. Kon`yugatsiyalangan bakteriya juftlarini silkitib genetik materialning o`tishini to`xtatishi mumkin. Ba`zi erkak hujayraning bunday xususiyatlari urg`ochi hujayraga o`tishi mumkin va keyingi avlodda ko`rinadi. Xalakit kilinmasa kon`yugatsiya oxirida genetik materialning o`tishi to`xtaydi. Oradagi kon`yugatsion ko`prikcha buziladi, chunki u uncha mustahkam emas. Ko`prikchaning buzilishi hujayrani hayot faoliyatiga ta`sir qilmaydi. F- retsipient hujayrada kon`yugatsiyaning o`z—o`zidan to`xtashi natijasida faqat F+ hujayraning ma`lum genetik informatsiyasigina o`tadi. Shunday qilib, kon`yugatsiya natijasida, retsipient hujayra F- merozigotaga ("qisman zigota" degan ma`noni anglatib, retsipient—hujayrani to`la genomini, donor—hujayrani esa qisman genomiga ega bo`ladi) aylanadi. Krossingover natijasida (xromasomalarni almashlab matashishi) genlar o`rinlari bilan almashinadi va genetik materialni kombinatsiyasi hosil bo`ladi. Keyingi avlodda endi har xil rekombinatlar hosil bo`ladi. Mikroorganizmlar genetikasini o`rganish muhim ahamiyatta ega. Chunki antibiotiklar vitaminlar, gormonlar; fermentlar, aminokislotalardan lizin va glyutamin va boshqa moddalar olishda yuqori aktivlikka ega bo`lgan yangi—yangi shtammlar zarur. Bakteriyalar, turushlar, aktinomitsetlarga radioaktiv nurlar va kimyoviy mutagenlar bilan ta`sir etib, ular hujayralaridagi DNK ning strukturasinn o`zgartirib, ular faoliyatini inson uchun foydali moddalar sintezlash tomoniga yo`naltirish mumkin. Hozirgi kunda bakteriyalarning fiziologik xususiyatini yaxshi bilgan holda, ularni o`zgartish va shu yo`l bilan ulardan qishloq xujaligi, meditsina,

www.arxiv.uz texnologiya jarayonlarda keng miqyosda foydalanish mikrobiologlar oldida turgan muhim masalalardandir. Episomalar. Episomalar xromasomalardan holi bo`lgan, mayda genlar to`plamidir. Ular tsitoplazmada erkin yoki bakteriyalar xromasomasiga qo`shilgan holda uchraydi. Episomalar bakteriyalarning pushtlilik (F), dori moddalariga chidamlilik (R), bakteriotsinogenlik, kolinotsinogenlik va boshqa omillarning nasldan — naslga o`tishida ishtirok etadi. Episomalarning antibiotiklarga chidamlilik omilini (R—omil) birinchi bo`lib yaponiyalik olimlar aniqlagan. Bakteriotsinogenlik deganda, bakterial hujayrada antibiotiklarga qarshi moddalar sintezlanish hossasi tushiniladi, bu moddalar bakteriotsinlar deb ataladi. M., ichak tayoqchasi Ye. coli—kolitsin, Bact cerlus —aerotsin, Vas. megaterium — megatsin, Ye. Restis — testitsin, Staphylococcus aureus—stafilakokkotsin sintezlaydi. Ular bakteriya hujayrasiga adsorbtsiyalanadi va bakteriyalarning halokatiga sabab bo`ladi. Bakteriotsinlar produtsentga yaqin turadigan bakteriyalargagina ta`sir etadi. MIKROORGANIZMLARNING O`ZGARUVCHANLIGI Bakteriyalar genetikasi. Genetika – organizmlarning irsiyat va o`zgaruvchanligi haqidagi fandir. Sodda organizmlarning irsiy xususiyatlari va belgilarining birinchi informatsiyasi barcha hujayra o`zagining xromosomalarida joylashgani aniqlangan. Irsiyatning va o`zgaruvchanlikning asosiy birligi xromosomaning aniq bir qismi bo`lib u gen deyiladi. Keyingi ma`lumotlarga ko`ra gen o`z navbatida bir qancha mayda elementar zarrachalardan iborat. Bakteriyalarning asosan DNK dan tashqil topgan o`zagi xromosoma deyiladi. Xromosomada bakteriya hujayrasi DNK ning hammasi bir juft spiral shaklida joylashgan, uning asosiy struktura birligi nukleotiddir. Nukleotid uch elementdan, ya`ni fosfor kislotasi, bir molekula shakar (dezoksiribaza) va bir azotli asosdan (po`rin yoki pirimidinli) tashkil topgan. Bakteriya hujayrasida 5 mln

www.arxiv.uz nukleotid (odam hujayrasida 500 000 DNK molekulasi bo`lib, har bir DNK 40 000 nukleotiddan iborat) bor. Har bir minutda hujayrada ,bo`ladigan 10 000 turli ximiyaviy reaktsiyalarni DNK boshqaradi. DNK da hujayraning barcha irsiyat belgilari joylashgan, ya`ni morfologiyasi, fermentlar strukturasi, moddalar almashinuvi va boshqalar. Bakteriyada hammasi bo`lib 2000 ta belgi bor. Xromosomadagi irsiyat belgilarining kodlari bir tekisda joylashgan, bioximik reaktsiyalarning birin-ketin hosil bo`lishini ular ma`lum tartibda nazorat qilib turadi. Bakteriya xromosomasida hammasi bo`lib 2000 ish bajaruvchi birliklar (ulardan hammasi bo`lib 100 tasi aniqlangan) joylashgan. Xromosomaning asosiy ish baja ruvchi birligi uning bir bo`lagi bo`lib, ma`lum bir fer ment strukturasi buyruq vazifa beradi, bu tsistron deyiladi. Bir tsistronda bir necha yuz nukleotidlar bo`ladi. Har bir tsistron mayda bo`limlardan iborat. Ular mutonlar deyiladi va ularning o`zgarishi mutatsiyaga olib boradi. DNK molekulasida gen informatsiyasi bo`lishiga qaramay, u oqsilni sintezlay olmaydi. Ushbu informatsiyani tashishni va oqsilni sintezlashni RNK molekulasi bajaradi. DNK ning ayrim segment — genlarida RNK sintezlanadi, bu jarayon informatsion RNK deyiladi (i-RNK). Informatsion RNK DNK ning bir bo`lagidan hosil bo`ladi va unga o`xshaydi, bu esa matritsa RNK deyiladi; u oqsil hosil qiladigan aminokislotalarning qanday tartibda birlashishini boshqaradi. Informatsion RNK (i-RNK) o`zakdan protoplazmaga chiqib, oqsilni sintezlaydigan ribosomalarga yopishadi. Tsitoplazmadagi aminokislotalar ribosomaga tashuvchi RNK (t-RNK) orqali yetkaziladi (t-RNK 20—30 sekundda sintezlanadi va 5—10 minutda o`z burchini bajarib parchalanadi). 20 ta har xil aminokislota uchun 20 xil t-RNK bor. Ribosomadagi i-RNK aminokislotalarni ko`rsatilgan tartibda joylashtirilib, oqsil tayyorlovchi polipeptid zanjirlar hosil qilinadi. Ribosoma politseptid zanjiri bo`ylab harakat qilib, oxirida zanjirdan tushish paytida protoplazmaga sintezlashgan oqsil molekulasi o`tadi, ya`ni shunday qilib DNK-i-RNK — oqsil zanjiri hosil bo`ladi.

www.arxiv.uz F. Jakob va J. Monso (Frantsiya) hujayraga aniq bir paytda va qancha mikdorda qaysi oqsil va fermentlar kerakligini, DNK ning qanday qilib boshqarishini aniqlaganlar. DNK ning yana bir xususiyati shundan iboratki, u maxsus moddalarni sintezlaydi, bu jarayon repressor (lotincha — repressio — to`xtatish demakdir) deyiladi. Repressor barcha oqsillar kabi yuqori temperaturaga sezgir va 50° issiqda o`z aktivligini yo`qotadi. Bu lak — repressor deyiladi. Repressorning ikkita xususiyati bor: 1. Atrof muhitning o`zgarilishiga tez sezgirdir; 2. DNK ning i-RNK ga o`tish davrini boshqaradi. Repressorlar muhit sharoitiga qarab qaysi genlar yoki strukturali tsisteronlar ta`sir etishini va qaysilari ta`sir emasligini aniqlaydi. DNK ipini girlyand lampochkalariga o`xshatish mumkin, ya`ni ularning bir qismi yoritib, qolgani esa repressorlar tomonidan o`chirilgan. Hujayrada repressorlar ko`p mikdorda bo`ladi, lekin ularning soni strukturali tsisteron yoki ularga xos oqsil lardan kamdir. Shu sababli bir dona repressor bir necha strukturali tsisteronlarni (bir-biriga yaqin oqsil hosil qiluvchi tsisteronlarni) bir vaqtda boshqaradi. Repressor boshqaradigan strukturali tsisteronlarning bir qismi operon deyiladi. Operonning ishini muhit bilan bog`liq bo`lmagan erkin repressor to`xtata oladi. Masalan, hujayra rivojlanayotgan oziq muhitida galaktoza bo`lmaydi. Shu sababli hujayra protoplazmasidagi repressor galaktozani uchratmay, galaktozidaza fermentini ishlab chiqaradigan DNK ning operoni bilan birlashib, hujayraga keraksiz fermentni (galaktozidazani) sintezlashni to`xtatadi. Oziq muhitida galaktoza paydo bo`lishi bilan vaziyat o`zgaradi va galaktozani parchalash uchun ferment galakto zidaza bo`lishi shart. Galaktoza eritmasi repressorga ta` sir etib, repressor-galaktoza kompleksini (birikmasini) hosil qilishga majbur qiladi. Bu kompleks endi DNK dagi operonning o`ziga xos faoliyatini to`xtata olmaydi. Operonning kuchli ta`sir qilishi natijasida hujayrada galaktozani parchalaydigan galaktozidaza fermenti hosil bo`ladi. Shunday qilib, o`z-o`zidan boshqariladigan bog`lovchi zanjir moddalar repressor — DNK fermenti hosil ,bo`ladi. Bunday aksincha bog`lovchi moddalar hujayra uchun zarur

www.arxiv.uz fermentlarning kontsentratsiyasini boshqaradi, tashqi muhit o`zgarishlariga tez sezgir bo`lib hujayraning o`zgargan yangi muhitga moslashib yashashiga yordam beradi. Keyingi paytlarda lyambda fag nomli repressor hujayradan ajratilgan, lekin u lak-repressorga nisbatan kam o`rganilgan. Bu ikki repressorlar (lak-repressor va lyamba) 1967—1968 yillarda ichakdagi bakteriyalardan topilgan. Genetika asoslariga ko`ra, mikroblarda ham sodda organizmlardagi kabi, irsiy xususiyatlarning nasldan-naslga genlar bilan o`tishi bakteriyalar genotipi deyiladi. Ma`lum yashash sharoitida mikrobning barcha belgilari yuzaga chiqib, ularning nasldan-naslga o`tmasligi bakte riyalar fenotipi deyiladi. Bu holat muhit bilan genotipning o`zapo munosabat natijasidir. Mikroblarda tashqi muhit ta`siri ostida hosil bo`lgan o`zgaruvchanlik, sun`iy sharoitda shu omil ta`sir qilganda ham saqlana oladi. Agar mikroorganizm o`zi yashagan tabiiy sharoitga tushsa, o`ziga xos xususiyatlarga qaytadan ega ,bo`ladi. Bir xil genotiplik organizmlardagi fenotipli o`zgarishlar modifikatsiya deyiladi. Masalan, kuydirgi tayoqchasida shunday o`zgarishlar bo`ladi. Bu mikrob 42,5° issiqda spora hosil qilish xususiyatini yo`qotadi, temperatu ra — 35—37° gacha pasaytirilganda, ya`ni mikrob uchun optimal temperaturada u qaytadan spora hosil qilish xususiyatiga ega bo`ladi. Bunday hosil bo`lgan o`zgarish hamma vaqt nasldan-naslga o`tavermaydi. Ikki hujayraning genetik materiali bir-biriga qo`shilsa o`zgarilgan avlod olinadi va unda ikki ona hujayraning xususiyatlari mujassamlangan bo`ladi. Bunday holat transformatsiya, transduktsiya va konyugatsiya deyi ladi. Muhitda oqsil bo`lsa mana shunday holat ro`y beradi. Masalan, DNK yordamida bir tur pnevmokokklarning xususiyatini keskin o`zgartirish mumkin. Bunday o`zgarish DNK ta`sirida boshqa mikroblarda ham ro`y berishi aniqlangan. Masalan, ok koloniya hosil qiluvchi mikobakteriyalar sariq koloniya hosil qiluvchi saprofit mikrobakteriyalarning DNK sining ta`sirida sariq koloniyalar hosil qiladigan xususiyatga ega bo`ladi.

www.arxiv.uz Transformatsiyaning hosil bo`lishi ikki davrdan iboratdir, ya`ni DNK ning mikrob hujayrasiga adsorbtsiyalanishi va hujayra ichiga kirishi natijasida yuzaga keladi. Bakteriofag yordamida bir mikrob hujayrasining gene tik moddalar zarrachalarini ikkinchi mikrob hujayrasiga o`tkazilishi transduktsiya deyiladi. Fagning DNK si bi lan bir mikrobning xususiyatini (patogenligini kuchaytirish yoki susaytirish, kapsula hosil qilish ini yo`qotish, antibiotiklarga chidamliligini oshirish va boshqalar) ikkinchi mikrobga o`tkazib o`zgartirish mumkin. Mikrob hujayrasidagi fagga hujayra DNK sining ayrim xusu siyatlari nospetsifik sifatida o`tadi, natijada bunday fag ikkinchi mikrob hujayrasiga tushganda birinchi mik rob hujayrasidan unga o`tgan DNK xususiyatlarini uzi bilan olib o`tadi. Tabiatda o`rtacha faglar bor, ular ta`siriga ayrim mikroblar chidamli bo`ladi, ya`ni fagga qarshi immunitet hosil qiladilar. Bunday hosil bo`lgan xususiyat nasldan-naslga o`tadi. Bunday hol ayrim mikroblarni bakteriofaglar bilan immunizatsiyalab (emlab), kerakli shtammlarni hosil qilish imkonini beradi. Shunga asoslanib katik, atseton, butil spirti tayyorlashda bakteriofagga chidamli mikrob shtammlari kullanilsa yaxshi natijaga erishiladi. Bir hujayraning ayrim irsiy xususiyatlarining (DNK sining bir qismini) ikkinchi hujayraga o`tishi konyugatsiya deyiladi. Konyugatsiya ko`pchilik xususiyatlariga ko`ra transformatsiya va transduktsiyaga o`xshash bo`ladi, lekin irsiy xususiyatlarining hujayradan hujayraga o`tishi ular orasidagi tsitoplazmatik boglanish hosil bo`lishi tufayli bo`ladi. Shu sababli irsiy xususiyatlar bir tomonyaama o`tadi, ya`ni donordan retsipientga o`tish natijasida hosil bo`ladi. Donor xususiyatli hujayralar erkak hujayralar deyi ladi, chunki ularda ko`payish omillari bor; retsipient xususiyatli hujayralar esa urg`ochi hujayralar deyiladi, chunki ularda ko`payish omili bo`lmaydi. Shu sababli erkak hujayralarning xususiyatlari urg`ochi hujayralarga o`tkaziladi. Keyingi paytlarda DNK va Eposom ishtirokida irsiy belgilarning bir bakteriya hujayrasidan ikkinchi bakteriya hujayrasiga o`tishi aniqlangan. Episomlar ham DNK ga o`xshash irsiy

www.arxiv.uz belgilarni bir hujayradan ikkinchi hujayraga o`tkazish, xususiyatiga ega bo`lib, u hujayraning o`zagida emas, balki tsitoplazmasida bo`ladi. MIKROORGANIZMLARNING O`ZGARUVCHANLIGI TO`G`RISIDAGI MA`LUMOTLAR XIX asrning o`rtalaridan boshlab mikroblarda tabiiy saqlanib kelayotgan turlari borligi to`g`risida ikki qarama-qarshi tushuncha yuz berdi: monomorfistlar va polimorfistlar. Monomorfizm oqimining asoschilari nemis olimlari Kon va Kox edilar. Ularning ta`limotiga ko`ra mikroblarning morfologik va fiziologik xususiyatlari xech bir o`zgarmaydigan xususiyat deb hisoblangan. Agar bir turdagi mikrob biron ta`sir ostida morfologik yoki fiziologik jihatdan ozmi-ko`pmi o`zgarsa, monomorfizm tarafdorlari bu mikrobni boshqa turdagi mikrob deb hisoblashar edilar. Monomorfizm fan sohasida tabiiyot haqida xukm so`rib kelgan umumiy nazariyaning bir shoxobchasidir. XVIII asrda paydo bo`lgan ayrim nazariyalarga qaraganda bir organizmning kelajakda qanday bo`lishi usha organizmning dastlabki uruglik hujayrasida belgilanib qo`yilgan bular emish. O`simlik va hayvon organizmlaridagi turli xususiyatlar ularning dastlabki zotida belgi lanib qo`yilgan xususiyatlarning yuzaga chiqishidan iborat deb hisoblaganlar va shu xususiyatlar mikroblarda ham bor deb kelishgan. Bu mikroblarning yashashi atrof muhitga chambarchas bog`liq ekani va muhit ta`sirida mik roblarning moddalar almashtirishi va boshqa xususiyatlarining o`zgarib, ularning nasldan-naslga o`tishini inkor etuvchi noto`g`ri idealistik nazariya edi. Shuningdek bu dialektika konunlarini biologiyaning muhim masalalariga tadbik qila olmaganligi natijasida yuzaga kelgan xato nazariya edi. Polimorfizm (pleomorfizm) monomorfizmga qarshi oqim bo`lib, bu nazariyani Negeli (1877) ilgari so`rgan edi. Pleomorfizm (polimorfizm) tarafdorlari, aksincha, mikrob juda o`zgaruvchandir va uning bir qator mustaqil doimiy xususiyatlari yo`q, bir mikrob kokk shaklida bo`lsa, payti kelganda u tayoqcha shakliga, tayoqchadan egilgan

www.arxiv.uz shaklga o`tishi mumkin, bir turdagi mikrobning o`zi payti kelsa turli achish jarayonlarini vujudga keltiradi, shundan tashqari shu bir xil mikrob kokk shaklida bo`lganda bir kasallikni qo`zg`asa, tayoqcha shakliga aylanganda boshqa bir xil kasallikni vujudga keltiradi, degan fikrda bo`lishgan. Pleomorfistlar mikrob shu qadar o`zgaruvchandirki, ularning mustaqil turlari yo`q deyishgacha yetib borishgan va shu bilan birga ular ayrim belgilarning nasldan-naslga o`tishini va mikroblarda rivojlanish, ya`ni evolyutsiya bo`lishini inkor etganlar. Natijada morfizm tarafdorlari ham mikrobdagi o`zgaruvchanlikning sababini va o`zgaruvchanlikning darajasini to`g`ri tushuna olmadilar. Bu oqim ham dialektik materializm qonunlarini mikroblarga nisbatan to`g`ri tadbik qila olmagan yanglish bir oqimdir. Fan taraqqiy etib, mikroblarni tekshirish usullari rivojlanishi natijasida mikroblarning alohida sof kulturasini ajratib olish va har bir turdagi mikrob tashqi muhit ta`sirida ma`lum darajada o`zgarishi va bu o`zgarishlarning ma`lum qonuniyatlari borligi aniqlandi. O`zgarish natijasida paydo bo`lgan yangi xususiyatlar nasldan-naslga o`tishi isbotlandi va shu bilan mikroblar da ham evolyutsion taraqqiyot borligi aniqlandi. I.I.Mechnikov mikroblarning yashash sharoiti o`zgarishi bilan ularning xususiyatlari ham o`zgarishi ni va paydo bo`lgan yangi xususiyatlarining nasldan-naslga o`tishini aniqlab, Darvinning evolyutsion nazariyasining mikrobiologiyada katta ahamiyati borligini isbotlab berdi. Mikrobning yashash sharoiti o`zgartirilganda uning patogenlik xususiyati yuqolishi va natijada patogenli mikrobdan apatogenli mikrob paydo bo`lishi ko`p tajribalarda isbotlandi. Masalan, L. Paster va Tsenkovskiylar kuydirgi kasalligini qo`zg`atuvchi mikroblar uchun noqulay hisoblangan 42,5° temperaturada ustirib mikrobning patogenlik kuchini o`zgartirib vaktsina tayyorlash yo`lini topganlar. Micho`rin ta`limotiga asoslanib mikroblarni maksadga muvofik tomonga o`zgartirish natijasida hozirgi vaqtda poliomielit, sil, brutsellez, toun, tulyaremiya kasalliklarini qo`zg`atuvchi mikroorganizmlardan ham patogenlik xususiyati pasaytirilgan tirik vaktsinalar tayyorlash usullari topildi. Shuningdek, odam mikrobni istaganicha o`zgartirishi, mikroblarning patogenlik xususiyatini

www.arxiv.uz pasaytirib, ulardan tayyorlangan vaktsinalardan foydalanib, turli yuqumli kasalliklardan saqlanish, ya`ni sun`iy immunitet hosil qilish yo`llari yanada kengaytirilmokda. Shuning uchun mikroblarning o`zgaruvchanlik xususiyati falsafiy va nazariy jihatdan katta ahamiyatga zga bo`lishi bilan birga, u meditsina va veterinariyaning kundalik amaliy faoliyatida ham mikrobiologik diagnozda, vaktsina tayyorlashda juda muhim masala bo`lib koldi. Mikroorganizmda morfologik, kultura, bioximik va antigenlik o`zgarishlar yuz beradi. Masalan, mikroorganizmga ximiyaviy moddalar yoki biror biologik omil yomon ta`sir etsa mikrob odatdagi shaklini o`zgartiradi va bunday mikrobda bo`yalish, patogenlik va ko`payish xususiyatlari ham o`zgaradi, ba`zan bu xususiyatlar butunlay yuqolishi ham mumkin. Bunday hol involyutsiya deyiladn va buning natijasida o`zgargan shakllarni mikrobning involyutsion shakllari deyiladi. Mikroblarning involyutsion shakllari ko`pincha vaqtincha o`zgarishdan kelib chiqqan bo`ladi. Involyutsion shakllarning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan ioqulay sharoit tezda o`zgarib, mikrob uchun normal sharoit vujudga kelsa, mikrobning shakli va xususiyatlari qaytadan avvalgi holiga keladi. Sharoiti noqulay tomonga o`zgargan ba`zi mikroblarda, masalan, vabo vibrioni, kuydirgi batsillasida tezda involyutsion shakllar paydo ,bo`ladi va aksincha, qorin tifi va paratif kasalligini qo`zg`atuvchi bakteriyalarda involyutsion shakllar paydo bo`lmaydi. Bu hodisa mikroblarning o`zgargan sharoitga bir qadar chidamli bo`lishiga bog`liq. YANGI MIKROB TURLARINI HOSIL QILISH USULLARI Mikroorganizmlar dunyosida yangi mikrob turlarini hosil qilish ning bir qancha usullari bor. Duragaylash faqat jinsiy yo`l bilan ko`payish xususiyatiga ega bo`lgan mikroblardagina bo`la oladi. Non achitqilarni Saccharo-myces validus bilan chatishtirib, yangi duragay olingan. Bu yangi olingan duragay non achitqilariga nisbatan bir qancha yangi xususiyatlarga egadir. Bundan tashqari, juda ko`p mikdorda biotin, pantoten kislotasi va V gruppa vitaminlarini hosil qiladigan duragaylar ham olingan. Ko`pchilik mikroorganizmlarning jinsiy

www.arxiv.uz ko`payish xususiyati yo`qligi sababli vegetativ duragaylash usuli bilan tekshirish olib boriladi. Vegetativ duragaylashda faqat hujayra protoplazmalarigina bir-biriga qo`shiladi, masalan, mogop zamburug`larining konidiylarining birlashishi yoki ularning giflarini birlashtiruvchi o`simtalar (anastomozlar) ning hosil bo`lishi natijasida yangi har xil turlar (variantlar) paydo bo`ladi. Tabiiy sharoitda ham mikroblarda duragaylanish hodisasi bo`lib turadi. Masalan, tuprokda, suvda, odam va hayvonlarda yashaydigan turli mikroblarning bir-biriga xalakitsiz yashashi natijasida hosil bo`lgan maxsulotlaridan o`zaro foydalanadi. Mikroblar tabiatda hamda odam va hayvonlar organizmida bir qancha almashinishlar hosil qilib, o`z xususiyatlarini ham o`zgartira oladilar. DISSOTSIATSIYA - PARCHALANISH Mikrob laboratoriya sharoitida o`stirilsa, ba`zan bir mikrob shunday o`zgaradiki, uning odatda hosil qiladigan koloniyasi ikki xil bula boshlaydi. Mikrob odam, hayvon, o`simlik organizmida, tuproq va suvda yashaganida ham bun day hol ro`y berishi mumkin. Mikrob koloniyasining o`zgarib ikki xillanishi va shu bilan birga mikrobning boshqa xususiyatlarining ham o`zgarishi dissotsiatsiya (parchalanish) deyiladi. Dissotsiatsiyaga uchragan mikrob koloniyasini Petri kosachasidagi zich oziq muhitidan ajratib olish mumkin. Organizmdan yangi ajratib olingan mikrobning koloniyasi shaklan yumalok, cheti tekis, yuzasi silliq va namroq bo`ladi. Bunday koloniyalar silliq, ya`ni «S» shakli dagi koloniyalar deyiladi. Agar mikrob o`zgargan bo`lsa, koloniyasining yuzasi chutir, cheti bir joyda burtib chiqib, boshqa yerda kam tukli bo`lib, koloniya quruqroq, suvsiz ko`rinadi. Bunday kolo niya «R» shaklidagi, ya`ni chutir koloniya deyiladi. «S» va «R» shaklidagi ikki xil koloniyadan o`stirib olingan kulturalar bir- biridan ancha farq qiladi. Koloniyasi «S» shaklida bo`lgan bir mikrob «R» shakliga o`tishi bilan uning morfologik, kultural, antigenlik va patogenlik xususiyati ham o`zgaradi.

www.arxiv.uz Mikrob o`zgarib «S» shaklidan «R» shakliga o`tganda ba`zan oval shaklida koloniya hosil qilish i mumkin. Oval shaklidagi koloniya «S» va «R» shakllarining oralig`idagi koloniyadir. Ba`zan «S» shaklidagi mikrob koloniyasi o`zgarib, pastak, juda kichik «g» shaklidagi koloniya hosil qiladi. Ayrim vaqtlarda shilimshiq «M» shakli dagi mukoidli koloniyalar hosil bo`lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan misollar muhit ta`sirida mikrobning morfologik, kultural va boshqa xususiyatlarning qanchalik o`zgarishi ni ko`rsatuvchi dalildir. «S» shaklidagi koloniyali kulturaning harakteristikasi mikroorganizmlarning barcha turi uchun xos emasdir. Masalan, sil bakteriyasi, kuydirgi batsillasi, kartoshka va xashak tayoqchalari hamda boshqa ayrim bakteriyalarning oziq muhitlarda chukma yoki burishgan parda hosil qilib, o`sishi va muhitning tiniq holda qolishi normal holat hisoblanadi. Mikrobning dissotsiatsiya bo`lib, «S» shaklidan «R» shaklidagi koloniyaga aylanishi va qator xususiyatlarning o`zgartirishi Micho`rin nuqtai nazaridan qaraganda mikrobning sharoitga moslanishidan kelib chiqadigan tabiiy holdir. Lenin bir qator tekshiruvchilar (Gedli, Lens, Almkvist va boshqalar) mikroblarning o`zgarishi ni va dissotsiatsiya hodisasini idealistik nuktai nazardan tushuntirib, mikrobning muhit ta`sirida o`zgarishi ni inkor etishga o`rinadilar. Bu hodisalarni ular moxiyati jihatidan monomorfizm nazariyasidan juda kam farq qiluvchi tsiklogeniya nazariyasi bilan tushuntirmoqchi bo`ldilar. Tsiklogeniya nazariyasiga ko`ra mikrob doimiy shaklga ega, mikrobda kuriladigan dissotsiatsiya hodisasi muhitning ta`siri emas, balki mikrob uz hayotida ma`lum davrga yetganda dissotsiatsiya bo`lishi kerak, deb hisoblashadi, ya`ni mikrob hayotida bir necha davr bor emish. Bir davrdagi mikrob ikkinchi davrga o`tganda uning shakli, koloniyalari va boshqa biologik xususiyatlari o`zgarar emish. Tsiklogeniya nazariyasi tashqi muhit ta`sirida mikrobda yangi shakllar paydo bo`lishini va mikrobda yangi paydo bo`lgan xususiyatlarning nasldan-naslga utib rivojlanganda ularda evolyutsiya jarayoni bo`lishini inkor etuvchi yanglish, idealistik nazariyadir. Bu, odam uz ixtiyori bilan mikrobni o`zgartirib, patogenli mikroblardan tirik vaktsinalar tayyorlashga yo`l topgan bir

www.arxiv.uz davrda fan yangiliklariga qarshi qo`yilgan nazariyadir. Keyingi paytlarda bunday gayri nazariyalarga qarshi fan sohasida juda ko`p ma`lumotlar to`plandi. Bular mikrobning muhit ta`sirida o`zgarishini, natijada mikroorganizm sha roitga moslashib, ya`ni adaptatsiya qilinishi va yangidan paydo bo`lgan xususiyatlar nasldan-naslga o`tishini isbotladi, masalan, Penicillium mog`origa ultrabinafsha nurlari bilan ta`sir etilsa, odatdagi Penicillium mog`origa nisbatan unda yuz marta oshiqroq penitsillin hosil qiladi. Qishloq xo`jaligi sohasida mikroblarni foydali to - monga o`zgartirib, ulardan foydalanish usullari topilgan. Mikroblarning yangi yashash sharoitiga moslashishi adaptatsiya deyiladi. Har xil mikrob turlarida bu moslanish har xil tezlikda ,bo`ladi va paydo bo`lgan yangi xususiyatlar nasldan-naslga beriladi. Agar mikroorganizm yangi sharoitga moslasha olmasa, u halok bo`ladi. Neysser, Massini, Luriya, Delbruk va boshqa olimlarning tekshirishiga ko`ra adaptatsiyalanuvchi mikrob kulturalarida alohida tabiiy hosil bo`lgan hujayralar — mutantlar bo`lib, antibiotikli oziq, muhitida boshqa hujayralarga nisbatan tez rivojlanish xususiyatiga ega. Bunday mikrob kulturalarini tarkibida antibiotikning mikdori oshirilib boradigan oziq muhitlarga qayta-qayta ekish natijasida ushbu antibiotikka yuqori darajada chidamli mikroblar hosil bo`ladi. Bunday holda ikki jarayon — ya`ni mutatsiya va selektsiya ro`y beradi. Patogenli mikroblarning ayrim turlari har xil dorilarga (antibiotiklarga) tez moslasha oladilar. Buning natijasida bu dorilar davolash xususiyatini yo`qotadi. Ko`pchilik mikroblar penitsillindan o`zini himoya qilish uchun penitsillinaza fermentini ishlab chiqaradi. Moslashgan fermentlar ishlab chiqarish organizmning o`zgaruvchanligini ko`rsatadilar. Organizmning biror xususiyatida yoki belgisida to`satdan hosil bo`ladigan o`zgarish mutatsiya deyiladi va bu nasldan-naslga beriladi. Bu o`zgaruvchanlik ayrim tashqi omillarning ta`siri ostida birdaniga hosil bo`ladi. Ayrim tekshiruvchilar bakteriya mutantlarini ikki kategoriyaga bo`ladilar. 1. Tabiiy o`zgarish. 2. Sun`iy o`zgarish; bunda turli radiatsiyalar (rentgen, ultrabinafsha nurlari), ximiyaviy moddalar (spirt, azot kislotasi, xlorli marganets va boshqalar)

www.arxiv.uz va temperaturaning ta`sirida o`zgaradi. Yangi usullardan foydalanib oqsil molekulasidagi aminokislotalarni istagan tomonga o`zgartirib mik rob kulturasini hosil qilish mumkin. Masalan, bakteriya hujayrasiga azot kislotasi bilan ta`sir etib nukleotiddagi bir juft azotli asosning adinin-timinni tsitozin-guanin bilan almashtirish mumkin. Bunday o`zgarish mutatsiyaga olib keladi, natijada mikrobning belgi va xusu siyatlari o`zgaradi. Irsiy belgilarning o`zgarishi tashqi (muhit sharoiti) va ichki (moddalar almashinuvi) omillar ta`siriga bog`liq bo`ladi. Masalan, ma`lum miqdordagi ultrabinafsha nurlari bilan ta`sir etilgan ichak tayoqchasining DNKsi o`zgaradi, buning sababi nurlanish natijasida fermentlarning sintezlash jarayoni sekinlashadi yoki xlorli marganets mutagen omil sifatida DNKga ta`sir etmay, balki hujayradagi moddalar almashinish jarayoniga ta`sir etadi, natijada hujayraning xususiyati o`zgaradi. Keyingi yillarda mikroblarni nurlantirish va ularning ximiyaviy selektsiyasi taraqqiy etmokda. Masalan, nurlantirish usuli bilan antibiotiklar tayyorlash uchun maxsus mutantlar qo`llaniladi. Bundan tashqari, nurlan tirish bilan ferment, vitamin, qimmatbaho oziq aminokislotalar va o`stiruvchi moddalarni tayorlashda qo`llaniladigan mutantlar ajratilmokda. Nurlantirilgandan keyin foydali mutantlarni ajratib bo`lmaydi, buning uchun iurlangandan so`ng bir necha yuz mutantlar ustida morfologik va fiziologik tekshirishlar olib borildi. Tekshirish uchun kerakli mutant tanlanadi. Bu ishni bajarish juda ko`p vaqt talab qiladi, ammo tanlangan mutant sanoat ishlab chiqarishida o`zini bir necha yuz marta oqlaydi. Masalan, hozirgi vaqtda faqat penitsillin tayyorlash uchun qo`llaniladigan mutantlar o`rniga yovvoyi kulturalar qo`llanilib, ishlab chiqilgan mahsulot uchun yuzdan ortiq zavod ishlagan bo`lur edi. Mutagenlar yordamida boshqa xech qanday moddalar bilan almashtirib bo`lmaydigan lizin va glyutamin kislotasini ishlab chiqarishda katta yutuqlarga erishildi. Masa lan, 1963 yilda Yaponiyada mutagenlar yordamida 48 ming tonna kristall holdagi glyutamin kislotasi ishlab chiqarilgan. Mutagen mikrob kulturasi yovvoyi kulturaga nisbatan glyutamin kislotasini 300 marta tez ishlab chiqaradi.

www.arxiv.uz Dissotsiatsiya, adaptatsiya, mutatsiya va boshqa mikroblarning o`zgaruvchanligining mexanizmi ularning genetik sistemasiga bog`liq degan xulosaga kelinmokda. Ayrim olimlar o`zgaruvchanlikning barcha shakllari mutatsiyadan kelib chiqqandir deyishadi. Bu to`g`rida ko`p tekshirishlar olib borilmokda.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshkent, «O`qituvchi», 1975. 2. Vahobov A., Inog`omova M. Mikrobiologiya. UzMU. Toshkent, 2000. 3. Bakulina N.A. i dr. Mikrobiologiya. Toshkent. Meditsina, 1979. 4. Mustakimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. «O`qituvchi». T. 1995. 5. Rabotnova I.L. Obshaya mikrobiologiya. M. Vssh. shkola, 1966. 6. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent. «O`qituvchi», 1966. 7. Inogomova M. Mikrobiologiya va virusologiya asoslari. Toshkent, 1983. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi

Mikroorganizmlarning sistematikasi va morfologiyasi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Mikroorganizmlarning biokimyоviy faoliyаti