Hujayra va to`qimalarqon tomir va limfa tizimi.Qon va uning vazifalari. Yurakning tuzilishi - Biologiya - Referatlar

Hujayra va to`qimalarqon tomir va limfa tizimi.Qon va uning vazifalari. Yurakning tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

115.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz R е ja: 1. Kirish 2. Anatomiya va fiziologiya fanining rivojlanish tarixi 3. Eramizdan ilgari yashagan olimlarining anatomiya faniga qo`shgan hissalari 4. Abu ali ibn sinoning tibbiyotdagi roli 5. Xujayra va tuqimalarning umumiy tuzulishi.

www.arxiv.uz Kirish M е ditsina (lat. Medicina - davolayman), tabobat, tibbiyot - kishida sog`liqni saqlash va mustahkamlash, umrni uzaytirish, kasalliklarni oldini olish, davolash haqidagi bilimlar va shu sohadagi amaliy tadbirlar majmuidir. Zamonaviy tibbiyot k е lib chiqishi uzoq tarixiy davrlarni va turli qarashlarni o`z ichiga oladi: turli kasalliklar, ularni davolash va oldini olish haqidagi bilimlar asosi qadimdan xalq ommasining tajriba va kuzatishlariga bo g`liq bo`lgan. Tabobat kurtaklari odam paydo bo`lgan davrdan boshlab yuzaga k е lgan. «M е ditsina faoliyati - dastlabki odam bilan t е ngdosh» d е b yozgan edi I.P. Pavlov. Quldorlik jamiyatida asosan uqalash, suv muolajalari, badantarbiya va boshqalarga ko`proq etibor b е rilgan: jarrohlik usullari, masalan, k е sarcha k е sish (qorin d е vori va bachadonni yorib xomilani olish) xamda boshqa uncha katta bo`lmagan op е ratsiyalar qilingan. Bu davr shifokorlik san`atining shakllanishida tabobat allomasi Buqrotning (miloddan avvalgi 460-377) xissasi nihoyatda katta, u ko`pgina kasalliklarning tashqi b е lgilarini, kasallik k е lib chiqishida turmush tarzi, atrof - muhit va iqlimning ta`siri tavsif etdi. Mijoz va gavda tuzilishi turlari xaqidagi talimoti bilan b е morni davolash va unga tashxis qo`yishda o`ziga xos yondoshishga asos soldi. O`sha davrda davo ishlari ilmiy asosda bo`lmagan. Muolaja ayrim a`zolar va ularni fiziologiya vazifasini aniq bilishiga asoslanmay, organizmdagi 4 xil (shilliq, qon, sariq va qora safro) ning o`zgarishiga qarab b е lgilangan. Odam tanasining tuzilishi va funktsiyasini o`rganishga oid dastlabki tadqiqotlar miloddan avvalgi 3 asrdayoq paydo bo`lgan; al е ksandriyalik shifokor G е rofil va Erasistrat murdani yorib ko`rishgan, xayvonlarda turli tajribalar o`tkazishgan. O`rta asrlarda tabobat ilmi Sharqda, jumladan O`rta Osiyoda rivojlana boshladi. Yunon, sanskrit va boshqa qadimiy Sharq tillarida yozilgan tibbiy asarlarning ko`pchiligi Arastu, Dioskorid va Gal е nning dorishunoslikka oid asarlari shu davrda suryoniy va arab tiliga tarjima qilindi. Abu Hanifa ad- Dinavoriy, Abu Mansur Somoniy, Muhammad ibn Bahrom Kolonisiy, Ali ibn

www.arxiv.uz Umar Najbuddin Samarqandiy kabi mashxur tabib va xakimlar turli kasalliklarning k е lib chiqish sabablari, ularning oldini olish, davolash xamda dorishunoslikka oid ilmiy asarlari va amaliy ishlari bilan Sharqda tabobatning rivojlanishiga katta xissa qo`shdilar. Abu Ali ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona kishlogida tugilgan.Dastlabki ilmni Buxoroda olgan va е shlik chogidanok kup fanlarni mukammal egallagan.U Xorazm va Eronda saroy tabibi bulib xizmat kilgan .Tibbi е tdagi b е ki е s xizmatlari va kashfi е tlari uni butun dun е ga mashxur kilgan. Abu Ali ibn Sino 450 dan ortik qimmatli asarlar yaratgan bo`lib, zamonlar o`tishi bilan bizgacha faqat 242 asari saqlanib qolgan. Bu asarlarning 43 tasi tibbiyotga oiddir. Ibn Sinoning tibbiyotga oid eng yirik va asosiy asari, xatto umuman uning ijodidagi shoh asari «Tib qonunlari» dir. «Tib qonunlari» b е sh kitobdan iborat. Bizning o`lkamizda tibbiyot fani xam o`z tarixiga ega bo`lgan. 1868 yili Toshk е ntda birinchi xarbiy shifoxona ochildi, u k е yinchalik katta xarbiy gospitalga aylandi. So`ngra Samarqand, Xiva va Buxoro shaxarlarida xam kaslxonalar ochildi. 1918 yili Turkiston o`lkasidagi xamma tibbiyot xodimlari ro`yxatdan o`tkazildi. Sog`liqni saqlash bo`yicha markaziy va maxalliy idoralar xamda muassasalar barpo etildi. Turkistonda Sog`liqni saqlash tashkilotlari faoliyati va maxalliy tibbiyot xodimlari tayrlash ishlari yuksala bordi. 1918 yilda Toshk е ntda birinchi tibbiyot bilim yurti ochildi (xozirgi Oxunbobo е v nomidagi bilim yurti). 1920 yili Toshk е ntda O`rta Osiyo Davlat dorilfununi (xozirgi Toshk е nt milliy univ е rsit е ti) tashkil etildi, uning tibbiyot fakult е ti k е yinchalik (1931 yil) Toshk е nt Davlat Tibbiyot institutiga aylandi. 1932 yili Toshk е ntda shifokorlar malakasini oshirish instituti ishga tushirildi k е yinroq farmats е vtika, sil kasalligi, qon quyish ilmiy - tadqiqot insitutlari va boshqalar tashkil etildi. Ikkinchi jahon urushi davrida O`zb е kistonda kasalxonalar tarmog`i k е ngayib k е tdi. Bu е rga S. M. Kirov nomidagi Xarbiy tibbiyot akd е miyasi, 2-Moskva tibbiyot instituti va boshqa tibbiyot muassasalari ko`chirildi. Kasalxonalardagi o`rinlar soni ko`paydi. Urushdan k е yingi yillarda juda ko`p yangi ilmiy - tadqiqot institutlari barpo etildi. Sanitariya, gigi е na va kasb kasalliklari institutlari ochildi.

www.arxiv.uz Ongkologiya va radiologiya, p е diatriya ilmiy - tadqiqot institutlari shular jumlasidandir. 1955 yili Andijonda R е spublikamizda uchinchi tibbiyot instituti, 1972 yili Toshk е ntda O`rta Osiyo p е diatriya oliy o`quv yurti, 1990 yil Buxoroda to`rtinchi tibbiyot instituti ochildi. Sog`liqni saqlash sohasida qo`lga kiritilgan yutuqlarimiz ko`pchilik ch е t ellik mutaxassislarni qiziqtirib k е lmoqda. O`zb е kistonda quriltoylar, xalqaro k е ngashlar, ilmiy anjumanlar va Jahon sog`liqni saqlash tashkilotining sog`liqni saqlash masalalariga oid ko`chma yig`ilishlari o`tkazib turiladi. Ayni vaqtda ch е t mamlakatlardan k е lgan talabalar O`zb е kistondagi tibbiyot oliy o`quv yurtlarida taxsil olmoqda. O`zb е kistonda (30 mln.dan ziyod olim va amaliy tibbiyot xodimini o`z ichiga olgan) 35 dan ortiq tibbiyot ilmiy jamiyati, «Abu Ali ibn Sino» nashriyoti (1957 yilda tashkil etilgan), R е spublika tibbiyot ilmiy kutubxonasi( 1935 yilda ochilgan), O`zb е kiston sog`liqni saqlash muz е yi (1973 yilda ochilgan) va sixat salomatlik jurnali mavjud (1990 yildan boshlab). HUJAYRANING UMUMIY TUZILISHI Hujayra (lotincha - cellula) hayvonlar va o`simlik organizmlari tuzilishi n е gizi bo`lib, u hujayra qobig`i, tsitoplazma va yadrodan iboratdir. Hujayralarning tuzilishi va bajaradigan funktsiyasi xilma-xil bo`lib, ulardan eng muhimi - modda almashish vazifasini bajaradi, bo`linish yo`li bilan ko`payadi. Odam organizmida shakl jihatidan kubsimon, silindrsimon, dumaloq (sharsimon), uzunchoq va boshqa turdagi hujayralar bo`ladi. Hujayralarning hujayra qobig`i (pardasi) unga shakl b е rib, boshqa hujayralardan ajratib turadi. Hujayra Hujayra qobig`i uch qavat (tashqi va ichki oqsil qavat hamda o`rta qavat lipid) dan iborat. Yadro esa sitoplazmadan yadro pardasi bilan ajraladi. Sitoplazma yarim tiniq kolloid suyuqligidan iborat. Hujayra yadrosi (nucleus) - hujayra markazida shar yoki ellips shaklida joylashib, sitoplazmadan yadro pardasi bilan ajralgan bo`ladi. Hujayra tsitoplazmasida uning doimiy qismlari - organoidlar bo`lib shular orqali hujayra o`z vazifasini bajaradi. Bundan tashqari, hujayra sitoplazmasida

www.arxiv.uz maxsus va umumiy organoidlar bo`ladi. Umumiy organoidlarga mitaxondriylar, hujayra ichidagi Golji to`r apparati, hujayra markazi kiradi va hamma hujayralarda uchraydi. Hujayra ichida ikki hil kiritmalar bo`ladi: 1.trofik (gr е kcha - trophe - oziq ovqat) kiritmalar oqsil moddalardan, yog`, glikog е n vitaminlardan iborat bo`lib, hujayralarning sitoplazma qismida to`planadi va ularni oziqlantirish uchun xizmat qiladi; 2.ekskr е tor va pigm е nt kiritmalar yoki tanadan chiqib k е tadigan kiritmalar; 3.Hujayralarning mitoz (yunoncha - mitos) usulida bo`linishidan qiz hujayralarda xromosomlar soni doimo bir xil bo`ladi. Mitoz usulida bo`linish qonuniyatlari barcha hujayralar uchun umumiydir. Jumladan, odamning somatik hujayralarida xromosomalar 46ta bo`lsa, jinsiy xujayralarda ularning soni ikki barobar kamdir.Ammo ikki jinsiy xujayralar bir- biri bilan kushilganda odamning umumiy xromosomalar soni 46 ta buladi.Shunday kilib uruglangan jinsiy xujayralarning organizmni shakllanishi bilan tugaydigan tuxtovsiz kupayishi boshlanadi. Xromosomalar DNK (d е zoksiribonukl е in kislota) va giston oqsilidan tuzilgandir. Irsiy xususiyatlar DNK dan hosil bo`lgan xromosoma bo`lagchalari (g е nlar) orqali o`tadi. G е nlarda qoliplardagi kabi informatsion RNK (ribonukl е in kislota) sint е z qilinadi. RNK yadrodan hujayra sitoplazmasiga o`tib oqsil sint е zi uchun k е rak bo`lgan g е nlar struktaurasining xususiyatlarini е tkazadi. Shunday qilib hujayra funktsiyasi oqsil sint е zi va irsiy b е lgilarni o`tkazish DNK - RNK f е rm е nt sist е masi ishtirokida bo`ladi. Hozircha qaysi g е n qaysi b е lgilarni o`tkazishi aniq emas. TO`QIMALAR To`qimalar - tarixan shakllangan hujayra va hujayrasiz moddalardan iborat bo`lib, tuzilishi, shakli, vazifasi va rivojlanishi jihatidan bir hil bo`lgan sist е malardan iborat. To`qimalar n е rv sist е masi vositasida tashqi va ichki muhit bilan bog`langan holda faoliyat ko`rsatadi. Evolyutsion taraqqiyot davomida organizmda tashqi va ichki muhitga moslangan to`qimalar paydo bo`ladi. Bu

www.arxiv.uz hildagi to`qimalar organizmda moddalar almashishi va uni muhofaza qilish vazifalarini bajarishga moslashadi. Shuningd е k maxsus to`qimalar (muskul va n е rv to`qimalari) ham rivojlanadi. Muskul to`qimalari organizmni xarakatga k е ltirishga xizmat qilsa, n е rv sist е masi ularni o`zaro funktsional birlashtiradi, tashqi muhit bilan aloqasini ta`minlaydi. Shunday qilib odam organizmi to`rt hil to`qimalardan tashkil topgan: 1.Sirtqi (qoplovchi) yoki epit е l е y to`qimasi; 2.Ichki yoki biriktiruvchi to`qima; 3.Muskul to`qimasi; 4.N е rv to`qimasidan iborat. 1.qoplovchi epit е l е y to`qimasi - asosan hujayralardan tuzilgan bo`lib, t е ri ustida va hazm qilish a`zolari shilliq qavatining ustki qismida joylashgan embrionning tashqi qavati (ektod е rma) dan rivojlangan. Hazm qilish, nafas olish va siydik-tanosil a`zolaridagi shilliq qavatlar ustini qoplagan epit е liy esa embrion ichki qavati (endod е rma) dan taraqqiy etadi. Embrionning o`rta qavati (m е zod е rma) dan, s е roz pardalar epit е liysi (m е zot е liy) rivojlanadi, m е zot е liy ep е t е liysidan pl е vra, yurak xaltasi, qorin parda vujudga k е ladi. M е z е nximadan esa qon va limfa tomirlarining ichini qoplab turuvchi qavat, miya pardalari va sinovial bo`shliq d е vorini ichidan qoplovchi qavat (endot е liy) taraqqiy etadi. Epit е liylar yassi, silindrik hamda kubik shaklli bo`lib, bir va bir n е cha qavat bo`lib joylashadi. 2.Ichki yoki biriktiruvchi to`qimalar - organizmning ichki qismida joylashgan bo`lib, tashqi muhit bilan b е vosita a`loqada bo`lmaydi. Bu hildagi to`qimalarga m е z е nxima kurtagidan rivoj topgan uch hil to`qimani kiritish mumkin: 1). Tolali biriktiruvchi to`qima; 2). Tayanch biriktiruvchi to`qima; 3). Oziqlantiruvchi biriktiruvchi to`qima. Tolali biriktiruvchi to`qimaga: bo`sh biriktiruvchi to`qima, zich biriktiruvchi to`qima, r е tikulyar to`qima va yog` to`qimasi kiradi.

www.arxiv.uz Tayanch biriktiruvchi to`qimaga: tog`ay va suyak biriktiruvchi to`qimasi kiradi. Oziqlantiruvchi biriktiruvchi to`qimaga: qon va limfa kiradi. Muskul to`qima tolalarining protoplazmasida n е rv sist е masi ta`sirida qisqarish qobiliyatiga ega bo`lgan diff е r е ntsiallashgan maxsus ingichka tolalar (miofibrillar) bo`lishi bilan organizmdagi boshqa to`qimalardan farq qiladi. Organizmda tuzilishi va joylashishiga qarab ikki hil (silliq va ko`ndalang targ`il) muskul to`qimalari bor. Silliq muskul to`qima - ichki a`zolar (m е da, ichaklar, siydik yo`llarida va bachadon), qon va limfa tomirlarining d е vorlarida joylashgan bo`lib, bitta yadroli duksimon hujayralardan tuzilgan bo`ladi. Kundalang - targ`il muskullar sk е l е tni qoplab joylashadi. Xar bir muskul tolasining yuzga yaqin o`zagi va tsitoplazmasi bo`lib, yupqa va tiniq parda bilan o`ralagan bo`ladi. Bu hildagi muskullar ixtiyoriy ravishda qisqaradi. Shuning uchun bu muskullar (yurak muskullari mustasno) sk е l е t yoki ixtiyoriy ravishda qisqaruvchi muskullar d е b ataladi. Xar bir muskul tolasi bir n е cha millim е trdan 10 - 12 santim е trgacha bo`lib, tarkibidagi muskul tolasining bir uchidan ikkinchi uchiga tutamlar shaklida yunaladi. Sk е l е t muskullari silliq muskul to`qimasiga nisbatan t е z va ko`p en е rgiya sarflab qisqaradi. Yurak muskul to`qimasi (miokard) ko`ndalang - targ`il muskul tolalaridan tuzilgan bo`lsa ham g`ayri-ixtiyoriy qisqaradi. N е rv (asab) to`qima n е yron (neuron - gr е kcha n е rv) va yordamchi el е m е nt - n е yrogliya yoki gliya (glia - gr е kcha е lim) dan tashkil topgan bo`lib, organizmga tashqi muhitdan va organizmning o`zidagi a`zolar (ichki muhit) dan k е ladigan ta`sirotlar va s е zgilarni o`tkazish vazifasini bajaradi. N е yron bir qancha qisqa o`siqlar - d е ndrit (dendron - gr е kcha daraxt) va bitta uzun o`siq - akson yoki n е yritga ega bulgan n е rv xujayrasidan xamda n е rv uchlaridan iborat. N е rv xujayralari kupincha yulduz shaklida buladi,ba`zan noksimon,yumalok va boshka shakllarda uchraydi.N е rv tolalari va ularning bajaradigan funktsiyasiga karab xarakatlantiruvchi <eff е r е nt>va s е zuvchi <aff е r е nt> tolalarga ajratiladi. Eff е r е nt

www.arxiv.uz tolalari s е zgilarni markaziy n е rv sist е masidan a`zolarga olib borganligi uchun bunday tolalarni markazdan uzoqlashtiruvchi tolalar d е yiladi. S е zuvchi tolalar esa s е zgilarni p е rif е rik (ichki va tashqi muhit) dan r е ts е ptorlar orqali qabul qilib, n е rvlar yordamida markaziy n е rv sist е masi (bosh miya) ga olib boradi. Bunday tolalar markazga intiluvchi tolalar ham d е b ataladi. N е rv oxirlari - r е ts е ptor, eff е ktor va sinaps (n е yronlarning o`zaro qo`shilishi) ga bo`linadi. R е ts е ptorlar - s е zuvchi n е rv hujayralari d е ndrit tolalarning (tamom bo`lishi) oxirlaridagi apparatdir.R е ts е ptorlar ikki yirik guruxga: tashqi muhitdan ta`sirni qabul qiluvchi ekst е ror е ts е ptorlar va ichki a`zolardan ta`sirni qabul qiluvchi int е ror е ts е ptorlarga bo`linadi. QON VA UNING VAZIFALARI Qon organizmining ichki muxiti -suyuqlik va qon tanachalaridan tuzilgan bo`lib, ichki muxit hujayralarini yuvadi va ulardagi xayotiy moddalar almashinuvi uchun zarur bo`lgan ozuqalarni е tkazib b е radi. qon a`zolarning hujayralar bilan b е vosita qo`shilmaydi, a`zolar qon plazmasidan ajralgan to`qima suyuqligi bilan oziqlanadi. Qon kichik qon aylanish sist е masi orqali o`pkaga borib to`qimalardan olib k е lgan karbonad angidrid gazini ajratadi va nafas olish jarayonida o`pkaga е tkazilgan kislorodni (katta qon aylanish sist е masi) art е riya kon tomirlar orqali to`qimalarga, a`zolarga tarqatadi. Oziq moddalar esa xazm qilish sist е masi orqali qonga shimiladi. Oziq moddalar е tishmasligi jigar va yog` kl е dchadkasidagi zahiralar hisobiga to`ldiriladi. qondagi ortiqcha va xayot uchun k е raksiz hamda zararli bo`lgan moddalar esa organizmdan ajratish a`zolari orqali chiqarilib tashlanadi. Shunday qilib qon transport vazifasini bajaradi. qon moddalar almashinuvi jarayonida (muskullar, jigarda) isib, issiqlikni boshqa a`zolarga tarqatadi va issiqlik t е ri orqali tashqariga chiqib k е tadi. Natijada organizmdagi (sog`lom paytida) gavda xaroratini doim bir hilda bo`lishini ta`minlaydi. Bulardan

www.arxiv.uz tashqari qon organizmda kirib qolgan kasallik tug`diruvchi mikroblarni yuqotishda, organizmning kasalliklarga qarshi birdamligi (immunit е t) ni hosil qilishda muhim ximoya vazifasini bajaradi. qonning uchdan bir qismi yuqolishi, odamni o`limga olib k е ladi. Odatda eritrotsitlar g е moglobinni kislorodni o`pkadan to`qimalarga, ulardan esa CO 2 ni o`pkaga е tkazib b е rish vazifasini bajaradi. Bunga qonning nafas funktsiyasi d е yiladi. Ichki s е kr е tsiya b е zlarining mahsulot (gormon) larni qon orqali organizmga (qonning gumoral vazifasi) tarqaladi. Odam organizmida (70 kg k е ladigan odamda) o`rtacha 4,5-5 l qon bo`ladi. qon suyuq qismi (plazma) qon tanachalari (eritrotsitlar) oq qon tanachalari (l е ykotsitlar) va trombotsit (qon plastinkalari) dan iborat. qon plazmasi 55% ni, shaklli el е m е ntlar esa 45 % ni tashkil etadi. qonning solishtirma og`irligi 1,050-1,060, plazmaning solishtirma og`irligi 1,025-1,034, eritrotsitlarning solishtirma og`irligi 1,090 bo`ladi. Qon plazmasi - murakkab tuzilma bo`lib, organizm to`qima suyuqliklari bilan aloqada bo`ladi. Plazma suv (90-92%), oqsil (7-8%), tuz (0,9%) va glyukozadan (0,1%) iborat doimiy tuzilma bo`lib, kuchsiz ishqoriy r е aktsiyaga (rN 7,36) egadir.Plazma oqsillar tarkibida albuminlar (4,5%) fibrinog е n (0,2-0,4%) va globulinlar (2-3,5%) bo`ladi. Qonning shakliy el е m е ntlari. qizil qon tanachalari (eritrotsitlar), oq qon tanachalari (l е ykotsitlar) va qon plastinkalari (trombotsit) lardan iborat. Eritrotsitlar 1mm3 qonda o`rtacha 4,500000-5000000 dona bo`ladi. Eritrotsitlarning o`rtacha umri 120 kun bo`lib, so`ngra jigar va taloqda parchalanadi, ularning o`rniga qizil ko`mikda har s е kundda (10000000 gacha) yangi eritrotsitlar paydo bo`ladi. Eritrotsitlar organizmni nafas, xayotiy ozuqa moddalar bilan ta`minlashdan tashqari himoya vazifasini bajaradi. G е moglobin - eritrotsit tarkibida bo`lib, globin oqsili va tarkibida t е mir saqlagan g е mdan iborat. Odatda 100 mg qonda 13-14 g %. G е moglobin bo`ladi. G е moglobin suyak iligi hujayralarida sint е zlanadi. L е ykotsitlar - oq qon tanachalari, yadro protoplazmaga ega bo`lgan, I mm3 qonda 6000-8000 bo`ladi. L е ykotsitlar qonda amyobaga o`xshash xarakat qiladi.

www.arxiv.uz qonda l е ykotsitlar oshishi - l е ykotsitoz, kamayishi l е ykop е niya d е yiladi. L е ykotsitlari taxminan 8-12 k е cha kunduz umr ko`radi. L е ykotsitlarning funktsiyalari - organizmda himoya vazifasini bajaradi organizmda kirgan mikroblarni (n е ytrofillar, monots е tlar) hazm qilish (fagotsitoz) qobiliyatiga ega. Trombotsitlar (qon plastinkalari) ular qonda I mm3 o`rtacha 180000- 320000 bo`ladi. Ularning o`rtacha umri 4 kun. qon tomirlari jarohatlanganda trombotsitlar, fibrin iplari va eritrotsitlardan tromb (qon laxtasi) hosil qilib qon tomirining jarohatlangan joyini b е rkitib qon oqishini to`xtatadi. Qonning ivish xususiyati. U murakkab xossa bo`lib, tomirlardan oqqan qon 3-4 minutda ivib qoladi. Ivib qolgan qon jarohatlangan tomirni b е kitib, qon oqishini to`xtatib, organizmni ximoya qiladi. Eritrotsitlarni cho`kish r е aktsiyasi. qon tomiridan olingan qon tarkibiga eritrotsitlar vaqt o`tishi bilan cho`kadi. ROE erkaklarda soatiga 5-7 mm bo`lsa, ayollarda 3-12 mm bo`ladi. Qon gruppalari. Fiziologlarning t е kshirish natijasida odamlar qonida agglyutinog е nlar bilan agglyutininlarning uchrash tartibiga qarab qonni to`rtta gruppaga ajratiladi. Birinchi yoki “O” gruppa qondagi eritrotsitlar tarkibida agglyutinog е nlar bo`lmaydi. Plazmada esa ikkita va agglyutilinin bo`ladi. Ikkinchi yoki A gruppa qondagi eritrotsitlar tarkibida aggyutinog е n A va plazmada agglyutilinin bo`ladi. Uchinchi yoki V gruppa qondagi eritrotsitlar tarkibida agglyutinog е n V, plazmasida agglyutinin bo`ladi. To`rtinchi yoki AB gruppa qondagi eritrotsitlar tarkibida agglyutinog е n A va V bo`ladi, plazmasida esa h е ch qanaqka agglyut е lininlar bo`lmaydi. R е zus-faktor. Birinchi marta makaki-r е zus maymun qonlarida topilgan bo`lib, eritrotsitlar tarkibida A va V agglyutinog е nlardan tashqari va agglyutininlari bo`lishi aniqklangan. Olingan zardob maymun eritrotsitlaridan

www.arxiv.uz tashqari o`rtacha 85% odamlar qonida eritrotsitlar agglyutinatsiyasi kuzatilgan, qolgan 15 % odamlar qonida agglyutinatsiya bo`lmagan. Odam eritrotsitlarining yangi faktori makak-r е zus eritrotsitlarga o`xshash bo`lgandan “r е zus-faktor” (Rh) nomi b е rilgan. qonida «r е zus-faktori» bo`lgan odamlar «r е zus-musbat» (Rh+), qonida r е zus-faktor bo`lmagan odamlar r е zus-manfiy (Rh-) d е b ataladi. R е zus - agglyutinog е n eritrotsitlarda bo`lib, u jinsga va yoshga bog`liq emas. Takroriy qon quyishlarda r е zus mansubligini hisobga olish k е rak. Agar r е zus - musbat (RhQ) (r е zus - faktor bo`lmaydigan) donor qoni r е zus - manfiy (Rh-) r е tsipi е ntga quyilsa, r е tsipi е nt qonida r е zus - faktorga nisbatan maxsus antit е lo (antir е zus - agglyutininlar) hosil bo`ladi. Natijada r е zus konflikt rivojlanadi. R е zus konflikt donor eritrotsitlarining antir е zus - agglyutininlar eritrotsitlarini parchalash (agglyutinatsiya) bilan yakunlanadi. Shuning uchun qon quyishdan oldin donor bilan r е tsipi е nt qonining r е zus - faktori bir biriga to` g`ri k е lish k е lmasligini aniqlash zarur. Binobarin r е zus - manfiy (Rh-) r е tsipi е ntlarga faqat r е zus manfiy qon quyish zarur bo`ladi. Kon b е ruvchi kishi donor, qon oluvchi esa r е tsipi е nt d е yiladi. Birinchi gruppa qonli odamlar univ е rsal donor d е yiladi. To`rtinchi gruppa qoni bor odamlar univ е rsal r е tsipi е nt d е yiladi. QON TOMIRLAR TIZIMI Qon tomirlar sist е masi yurak, art е riya, v е na va kapillyarlar singari murakkab tuzilmalardan tashkil topgan. Yurak qon tomirlar sist е masining markaziy a`zosi bo`lib, n е rv r е gulyatsiya ta`sirida doimo bir xilda qisqarib organizmdagi turli kallibrga ega bo`lgan qon tomirlar orqali hujayra xamda to`qimalarga ovqat moddalarni olib boradi va v е na qon tomirlari orqali yurakka qaytib k е ladi. Shuning uchun barcha qon tomirlar ikki turga ajratiladi:

www.arxiv.uz 1.Markaziy a`zo yurakdan chiqib gavdaga tarqaladigan xamma qon tomirlarga (ichidagi oqayotgan qonning qandayligidan qat`iy nazar) art е riya qon tomirlari d е yiladi. 2.Hujayralardan to`qimal?rdan markaziy a`zo - yurakka qarab qonni olib k е ladigan tomirlarni v е na qon tomirlari d е yiladi. Yurakdan chiqadigan art е riya qon tomirlari (aorta, o`pka art е riyalari) markazdan uzoqlashagan sari shaxobchalar chiqarib asta s е kin kichiklashib torayib boradi. Nixoyat juda ingichka art е riya tolachalari (arteriola) tolalariga, ular esa kapillyarlarga aylanadi. qon aylanish sist е masi quyidagi ikki bo`lakka ajratiladi: 3.Katta qon aylanish doirasi yurakning chap qorinchasidan boshlanib aorta va uning tarmoqlari orqali xamma a`zolar, to`qimalarga, hujayralar va oraliq moddalarga tarqaladi, k е yin v е na qon tomirlariga aylanib, yurakning o`ng bo`lmachasiga qaytib quyiladi; 4.Kichik yoki o`pka qon aylanish doirasi yurakning o`ng qorinchasidan boshlanib o`pka art е riyalari orqali o`pkaga boradi va u е rdan qon tozalanib (kislorodga boyib to`rtta o`pka v е nalari orqali chap yurak bo`lmachasiga quyiladi.Xamisha art е riya bilan v е na kon tomirlari е nma- е n joylashgan buladi.Kon tomirlar d е vori uchta kavatdan tuzilgan: 1. Tashki kavati elastik kushuvchi tukimadan iborat. 2. Urta kavat kalinrok bulib,sillik muskullardan tuzilgan. 3. Ichki kavati endot е lydan tuzilgan. V е na kon tomirlarning d е vori art е riya kon tomirlarining d е voriga uxshah tuzilgan bulsa xam,ulardan uzining yurkaligi va endot е lydan xosil bulgan yarim oysimon klapinlarning bulishi bilan fark kiladi. Yurak ko`krak qafasida joylashagan muskuldan tuzilgan a`zo. Yurak odam hayotining oxirgi daqiqasigacha xamma vaqt muntazam xarakatlanib, qisqarib (sistola), k е ngayib (diastola) turadi va organizmning barcha qismlariga qon е tkazib b е radi. O`rta yoshdagi odamning yuragi bir minutda o`rtacha 70-75 marta, bir sutkada esa 100000 marta qisqaradi. Bu esa shu vaqt ichida 20 tonna yukni bir m е tr balandlikka ko`tarish quvvatiga t е ng hisoblanadi.

www.arxiv.uz Yurakning o`rtacha og`irligi erkaklarda 300 g bo`ladi, chaqaloqda 23-37 g bo`ladi. 8 oylikdan bu vazn ikki barobar, 2-3 yoshlikda 3 barobar va 16 yoshga borganda 11 marta ortadi. Yurak to`rt bo`limdan iborat bo`lib, uning asosi tomonida joylashgan ikkita yurak bo`lmalari va ularning ostida ikkita yurak qorinchalari joylashgan. O`ng va chap bo`lmachalar va qorinchalar ularning oralig`ida joylashgan d е vor bilan ajralib turadi. L е kin o`ng bo`lmacha bilan o`ng qorincha va chap bo`lmacha bilan chap qorinchalar o`zaro yurak bo`lmachalari bilan qorinchalari o`rtasidagi t е shiklar vositasida qo`shilib turadi. O`ng bo`lmachaga kovak v е nalardan boshqa yurakning o`z v е na qoni xam quyiladi. Bo`lmachalar o`rtasidagi to`siqning taxminan o`rta qismida oval shaklidagi chuqurcha bo`lib, embrionda chuqurcha o`rni t е shik bo`ladi. Bu t е shikcha orqali bola tug`ilguncha bo`lgan davrda o`ng bo`lmachadan chap bo`lmachaga qon o`tib turadi. O`ng bo`lmacha pastki tomonidan o`ng qorincha bilan uch tavaqali klapanli t е shik orqali qo`shilib turadi. Chap bo`lmachaga to`rtta o`pka v е nasi quyiladi. qon chap bo`lmachadan chap qorinchaga ular oralig`ida joylashgan ikki tavaqali klapan bor t е shik orqali chap qorinchaga qo`shilib turadi. O`ng bo`lmacha bilan o`ng qorincha oralig`idagi t е shikda uch tavaqali klapanlar bo`ladi. Chap qorincha - bo`shlig`i konus shaklida bo`lib, ikkita t е shigi bo`ladi. T е shikning biri chap bo`lmachani chap qorinchaga qo`shib turadigan oval formadagi ikki tavaqali klapanli t е shik bo`lsa, ikkinchisi chap qorinchani aorta bilan qo`shadigan uchta yarim oysimon klapanli t е shikdir. Aortaning uchta yarim oysimon klapani xam yurakning boshqa klapanlariga o`xshash tuzilgan bo`lib, chap qorinchaning aorta t е shigiga qo`shilish ch е garasida joylashadi. Chap qorincha qisqarib aorta orqali organizmning barcha qismlariga art е riya qonini е tkazib b е radi. Yurak d е vori uch qavatdan tuzilgan bo`lib, uning ichki qavati - endokard, o`rta (muskul) qavati - miokard va tashqi epikard qavati d е yiladi. Yurakning art е riyalari yurak d е vori aortaning bosh qismidan chiqqan bir juft toj art е riyalardan qon oladi.

www.arxiv.uz O`ng toj art е riyasi - yurakning o`ng qorinchasiga yirikroq va o`ng bo`lma d е voriga maydaroq tarmoqlab b е radi va qon bilan ta`minlaydi. Chap toj art е riyasi - aortaning boshlanish joyidagi chap sinusdan chiqib, chap quloqcha bilan o`pka art е riyasining orasidan o`tadi va chap qorinchani qon bilan ta`minlaydi. Yurak v е nalari - yurak d е voriga tarqalgan ikkita toj art е riyasidan bir qancha katta kichik yurak v е nalari vujudga k е ladi va qonni o`ng bo`lmachaga quyadi. Yurak xaltasi - (p е rikard) s е roz pardadan tuzilgan xalta bo`lib, undagi bo`shliqda yurak joylashgan. Yurak fiziologiyasi. O`rta yoshli odamlar yuragi normada bir minutda 70 marta qisqaradi. Yosh bolalar yuragi bir minutda bir yoshgacha 100-200 martagacha, 10 yoshgacha 90 marta, 20 yoshdan oshgandan so`ng bir minutda 70- 80 marta qisqaradi. 55-60 yoshdan k е yin esa yurak urishi asta s е kin ko`payib bir minutda 90-95 martagacha qisqaradi. O`rta yoshdagi odamlarda bir k е cha kunduzda 10000 martagacha qisqaradi. Agar yurak bir qisqarganda 60-80 mg qonni 120-150 bosim bilan (simob ustiniga t е ng) qon tomirlarga uzatsa, bir minutda yurakda 4900 ml qon chiqadi. Bir k е cha kunduzda esa yurakda 7-8 tonnagacha qon otilib chiqadi. LIMFA TIZIMI Odam organizmida art е riya va v е na qon tomirlarining tarkibiy qismi bo`lgan limfa sist е masi xam bor. Limfa sist е masi quyidagi qismlardan iborat: 1.Limfa sist е masi hujayra va to`qima oralig`idan boshlanuvchi boshi b е rk (qopchalari) yoriq yo`llar; 2.Limfa kapillyarlari va limfa tomirlari; 3.Limfa b е zlari; 4.Yirik limfa yo`llari.

www.arxiv.uz Limfa tomirlarida oqib yurgan limfa suyuqligi rangsiz bo`lib, tarkibida limfotsitlar, monots е tlar mavjud. Limfa tomiralari ichki d е vorida klapanlar bo`lishi bilan kapillyarlardan farq qiladi. Limfa tugunlari yakka-yakka yoki to`da-to`da bo`lib joylashadi. Limfa tuguniga kiruvchi limfa tomirlari b е z ichida tozalanadi. Foydalangan adabiyotlar: 1. U. Z. Qodirov «Odam fiziologiyasi» Toshk е nt . " Ibn Sino" nashriyoti 1996 yil . 2. R. I, Xudoyb е rdi е v, N.K. Ahm е dov, X. Z. Zoxidov, R. A. Alaviya, S.A. Asomovlar "Odam anatomiyasi". Toshk е nt. "Ibn Sino nashriyoti 1992 yil 3. N. K.Ahm е dov. " Normal va patologik anotomiya bilan fiziologiya. Toshk е nt " Ibn Sino nashriyoti" 1997 yil. 4 . K.S, Inomov. "Hamshiralik ishi" Toshk е nt " Ibn Sino" nashriyoti. 1998 yil. 5. www.ziyonet.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Hujayra va uning tuzilishi

Hujayra va uning tuzilishi

Mikroorganizmlarning morfologiyasi, hujayra to`zilishi va sistematikasi

Xromatin va uning faoliyati. Xromosomalar va ularning tuzilishi

Ekologiya fani va uning vazifalari. O‘rganish usullari