Hujayra qobig’i yoki po’sti - Biologiya - Referatlar

Hujayra qobig’i yoki po’sti

Yuklangan vaqt:

12.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

330.8515625 KB

Ko'chirib olish

Hujayra qobig’i yoki po’sti Reja: O’simlik hujayrasi qobig’ining tuzilishi  Hujayra qobig’ining hosil bo’lishi.

Ko’pchilik bir hujayralilar va hayvonlarning hujayralari plazmatik membranasining tashqi yuzasida glikokaliks qatlami bo’ladi. Ular plazmatik membrana lipid va oqsillari bilan birikkan polisaxaridlarning uzun, shoxlangan molekulalarini o’z ichiga oladi. Prokariot va o’simlik hujayralarida boshqacharoq bo’ladi. Ularda hujayraning tashqi tomonida zich, ko’p qatlamli tuzilma-hujayra qobig’i yoki hujayra po’sti joylashadi. Bu ham glikokaliks kabi plazmatik membrana tashqarisida joylashadigan ekstrotsellyular struktura hisoblanadi. Hujayra po’sti hujayraning hayot faoliyati mahsulotidir. Ularning komponentlari hujayra tomonidan sintezlanadi, sitoplazmadan tashqariga chiqariladi va palazmatik membrana yaqinida murakkab, bir xil bo’lmagan kompleks tariqasida to’planadi. Bular umumiy tuzilish xususiyatiga ega. Hujayra po’stining tuzilishi asosi ham glikokaliksniki kabi polisaxaridlardir. Ularning muhim xususiyatlari shundaki, ular suv, tuz va ko’pchilik organik moddalarni juda yaxshi o’tkazadi. Ba’zi hujayralarning po’stlari mustahkam bo’lib, suvni o’tkazmasligi mumkin, ularning po’stlarini membranasida qo’shimcha tuz va organik moddalar, masalan, lignin, kutin v.b. to’plangan bo’ladi. Hujayra po’stining ahamiyati juda katta. Bu faqat himoya qobig’i yoki tashqi sinchgina emas, balki bu hujayraning turgor holatini ta’minlovchi faktor hamdir. Agar har qanday hujayrani hayvon organizmidan olib, suvga joylashtirsak, qisqa vaqt o’tgandan keyin hujayra shishib yorilib ketadi. Bunday bo’lishiga sabab suv plazmatik membrana orqali tuz va organik moddalar konsentratsiyasi yuqoriroq bo’lgan sitoplazmaga o’tadi. Bunda hujayraning ichki hajmi ortadi va plazmatik membrana yorilib ketadi. Hayvon organizmida bunday bo’lmaydi, chunki hujayralar tuz va moddalar konsentratsiyasi sitoplazmanikiga yaqin bo’lgan ichki muhit suyuqligi bilan o’ralgan bo’ladi.

Chuchuk suvlarda erkin yashovchi bir hujayralilar bemalol yashayveradi, chunki ularda sitoplazmadan suvni so’rib oluvchi nasos-qisqaruvchi vakuola doimo ishlab turadi. Dengiz, okeanlarning sho’r suvlarida yashovchi bir hujayralilarda qisqaruvchi vakuola bo’lmaydi, ammo ularning sitoplazmasi muhitga nisbatan izotonik bo’ladi. Agar bakterial yoki o’simlik hujayrasini suvga solsak o’zgarish bo’lmaydi, agar hujayra po’sti turli fermentlar bilan yemirilsa, shu zahoti hujayralar shishib, yorilib ketadi. Demak, hujayra po’sti bunga yo’l qo’ymas ekan. Bakteriya va o’simlik hujayralari ko’proq gipotonik suv muhitida yashaydi, ularning qisqaruvchi vakuolalari bo’lmaydi, ammo mustahkam hujayra qobig’i bo’ladi. Hujayraga suvni kirishi bilan ichki bosim-turgor paydo bo’ladi, u suvni keyingi kirishiga yo’l qo’ymaydi. Shunisi qiziqki, ko’pchilik tuban o’simliklar, masalan yashil suv o’tlari yaxshi rivojlangan hujayra qobig’iga ega, ammo jinsiy ko’payish vaqtida, harakatchan zoosporalar hosil bo’layotganda ular qobiqni yo’qotadi va qisqaruvchi vakuolalar hosil bo’ladi. O’simlik hujayrasi qobig’ining tuzilishi O’simlik hujayralari hayvon hujayralaridan farq qilib, plazmatik membranaga qalin po’st qo’shilgan bo’ladi, bu membrana usti qurilmasi hisoblanadi. O’simlik hujayrasi qobig’i plazmatik membrana ishtirokida hosil bo’ladi va ekstrahujayraviy ko’p qatlamli tuzilma sifatida hujayraning yuzasini himoyalovchi tashqi skelet hisoblanadi. Hujayra qobig’i ikki komponentdan: 1) ko’p suv tutuvchi amorf plastik gelsimon matriksdan; 2) tayanch fibrillyar sistemadan tuzilgan. Po’stni mustahkamligi va ho’l bo’lmaslik xususiyatlari ularda qo’shimcha polimer moddalar va tuzlarning bo’lishiga bog’liq(20 rasm). Kimyoviy jihatdan o’simlik hujayrasi qobig’ining asosiy komponentlari strukturali polisaxaridlardir. Hujayra po’sti matriksi tarkibiga konsentrik

ishqorlarda eruvchi polisaxaridlar, gemisellyulozalar va pektin moddalar kiradi. 20-rasm.O’simlik hujayra qobig’ining tuzilish sxemasi. 0-o’rta plastinka:1-birlamchi qobiq,2-ikkilamchi qobiq qatlamlari, 3- uchlamchi qobiq; pm-plazmatik membrana,v-.vakuola,ya-yadro,p- pora,pd-plazmodesma. Matriks fibrillar bilan bog’langan yumshoq plastik massa hisoblanadi. Hujayra qobig’i tolali komponentlari glyukozaning chiziqli oxlanmagan polimeri bo’lgan sellyuloza dan tuzilgan. Sellyulozaning bunday molekulalari tutamlar yoki tolalarni hosil qiladi. Hujayra qobig’ida sellyuloza fibrillarni hosil qiladi, ular o’z navbatida submikroskopik mikrofibrillardan tuzilgan, ular esa ko’plab parallel joylashgan sellyuloza molekulalaridan tuzilgan(ilova,14). Hujayra qobig’i tarkibiga sellyuloza, gemisellyuloza va pektinlardan tashqari qo’shimcha komponentlar ham kiradi va o’ziga xos xususiyatlarni beradi. Masalan, hujayra qobig’iga ligninning inkrustatsiya si (qo’shilish) hujayra qobig’ini yog’ochlanishiga olib keladi, bu uning mustahkamligini orttiradi. Bunday qobiqlarda lignin matriksning plastik moddasi bilan

almashinadi va asosiy modda rolini egallaydi. Ba’zi hujayra qobig’ida kutin va suberin degan moddalar bo’lib, ular hujayraning po’kaklashishiga olib keladi. Epidermis hujayralari yuzasida vosk to’planadi va suv o’tkazmaydigan qatlamni hosil qiladi, bu esa suvni ortiqcha yo’qotilishini oldini oladi. Hujayra qobig’ining hosil bo’lishi. Nishonlangan moddalarni qo’llash hujayra qobig’ining o’sishida hujayraning barcha yuzasiga, uning tuzilishida qatnashadigan moddalar ajralishini ko’rsatdi. Matriksning amorf moddalari-gemisellyuloza va pektinlar Golji apparati vakuolalarida sintezlanadi va plazmalemma orqali ekzotsitoz yo’li bilan ajraladi. Sellyulozaning fibrillari plazmalemma yuzasida joylashgan maxsus fermentlar yordamida sintezlanadi. Odatda, ixtisoslashgan, voyaga yetgan hujayralarda qobiq ko’p qatlamli bo’ladi. Qatlamlarda sellyuloza fibrillari turli yo’nalishlarda joylashadi. Hujayra qobig’ining birlamchi , ikkilamchi va uchlamchi lari farqlanadi. Buni tushinish uchun hujayra bo’linganidan keyin hujayra qobig’ining hosil bo’lishini o’rganmoq kerak. O’simlik hujayrasi bo’linishida xromosomalar qutblarga tarqalgandan so’ng ekvator tekisligida membranali pufakchalarning to’planishini ko’rish mumkin, ular hujayraning markazida bir-birlari bilan quyilishib ketadi(21 rasm). Bu jarayon markazda boshlanib, periferiyaga tarqaladi. Shu yo’l bilan hujayra plastinkasi shakllanadi. Uning markazida matriksning amorf moddasi joylashadi. Dastlabki vakuolalar Golji apparati membranalaridan hosil bo’lishi isbot qilingan. O’sayotgan hujayra plastinkasi uch qavatdan tashkil topadi: faqat amorf matriksdan tashkil bo’lgan markaziy-o’rta plastinka va ikkita periferikgemisellyuloza va sellyuloza fibrillariga ega bo’lgan birlamchi qobiqlardan iborat (21 rasm). Agar o’rta plastinka dastlabki hujayralarning

faoliyatidan hosil bo’lsa, birlamchi qobiq yangi hosil bo’lgan hujayralardan ajralgan gemisellyuloza va sellyuloza fibrillaridan hosil bo’ladi. 21-rasm. Piyoz ildiz tuki hujayrasi bo’linishining telofaza bosqichida qiz hujayralar qobig’ining hosil bo’lishi. Hujayra qobig’ining keyingi qalinlashuvi endi har ikkala yangi hosil bo’lgan hujayralarning faoliyati hisobiga bo’ladi. Hujayraning tashqarisida Golji apparati pufakchalarining sitoplazmadan tashqariga chiqqandan keyin, u yerda sellyuloza fibrillarining sintezi va polimerlanishi yuz beradi. Shunday qilib, asta sekin ikkilamchi qobiq shakllanadi. Birlamchi va ikkilamchi qobiqlarni bir-biridan ajratish qiyin, chunki ular bir necha oraliq qatlamlar bilan birikkan bo’ladi. Shakllangan hujayra qobig’ining asosiy massasini ikkilamchi qobiq tashkil qiladi. Birlamchi qobiqning hosil bo’lishida sellyuloza fibrillari hali oz bo’ladi va ular hujayraning bo’lg’uvsi uzun o’qiga deyarli perpendikulyar joylashadi. Keyinchalik ular parallel holga o’tadi. Ko’pincha, ikkilamchi qobiq ostida uchlamchi qobiqni ham ko’rish mumkin. Uni haqiqiy sitoplazmaning yuza qatlamini degeneratsiyaga uchrashi natijasida hosil bo’lgan, qurib qolgan qismi deb qarash mumkin.

Agar gipotonik muhitda hujayra qobig’ini yo’qotilib, muhitni izotonik qilinsa, qobiqsiz hujayra-protoplast sharsimon shaklni ( sferoplast ) oladi. Muhitda yetarli miqdorda oziqa moddalar, tuzlar va Ca ++ ionlari bo’lsa, hujayra yana qaytadan qobig’ini tiklaydi. Agar muhitga auksin gormoni qo’shilsa, bu hujayralardan koloniya hosil bo’ladi, hattoki bir butun o’simlik hosil bo’lishi ham mumkin. O’simlik hujayrasi qobig’ining muhim xususiyatlaridan biri ularda yorituvchi mikroskoplarda yaxshi ko’rinadigan teshik-poralarning bo’lishidir. Ikkita qo’shni hujayralar poralari qat’iy bir-biri ro’parasiga joylashadi, ular yordamida qo’shni hujayralar sitoplazmasi o’rtasida aloqa o’rnatiladi(20 rasm).

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

O'xshashlar

Hujayra yadrosi. Yadro qobig’i

Hujayra yadrosi. Yadrocha

Hujayra nazariyasi

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz

Hujayra - yadroning bo‘linishi