Fitotsenozning dinamikasi (o’zgarishi) va doimiyligi - Biologiya - Referatlar

Fitotsenozning dinamikasi (o’zgarishi) va doimiyligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Fitotsenozning tasnifi 2. O’zbekiston o’simliklari 1

www.arxiv.uz Fitotsenozning dinamikasi (o’zgarishi) va doimiyligi Biz yuqorida ko’rib o’gganimizdek o’simlikdar qoplami doimiy ravishda u yoki bu darajada o’zgarib turadi. Bunday o’zgarishlarning asosiy tipi qo’yidagilardir; sutkalik, mavsumiy, hamda yillik bo’ladi. O’simliklar qoplamining o’zgarishida bir qancha ekologik omillarning o’ziga xos o’rni bor. Jumladan iqlim omillari, edafik omillar, antropogen omillar. Shuningdek jamoalarning almashinishida turlarning alohida almashinishi, aksincha yoppasiga almashinishi hamda jamoa evolyutsiyasiga bog’liqlik bor. Iqlim omillarining keskin o’zgarishi natijasida o’simliklar qoplamida sifat va miqdor jihatidan o’zgarishlar bo’lishi tabiiy. Yog’in miqdorining ko’p bo’lishi, o’simliklar qoplamining sifat jihatidan o’zgarishiga olib keladi. Masalan mavjud turlarning bo’yining baland bo’lishi, sershox va ko’p hosil qilishi kuzatilsa, jamoadagi turlar individ jihatidan ham ko’p bo’ladi. Aksincha, yog’ingarchilik mikdori juda kam bo’lganda jamoadagi ko’plab namsevar o’simlik turlari nobud bo’lib ketishi mumkin. Ular o’rniga qurg’oqchilikka chidamli boshqa turlar kirib keladi. Bundan tashqari o’simliklar qoplamining o’zgarishida tuproq omillarining ham roli katta. Bunga tuproqning mexanik va ximiyaviy tarkibi ta’sir ko’rsatadi. Misol uchun tuproq tarkibining sho’rlanishi natijasida mavjud jamoaning turlar tarkibi keskin o’zgaradi. Uzoq tarixiy taraqqiyotga ega bo’lgan turlar o’rniga boshqa sho’rga chidamli turlar kirib keladi. Bunday holni Orol dengizi atrofida, Qarshi va Mirzacho’liing o’zlashtirilgan maydonlarida ko’rish mumkin. Qarshi cho’lida bugungi kunda sho’rga chidamli sho’radoshlar oilasining vakillari hamda qamish, yulg’un (Tatapx hispida willd), kabi turlar keng tarqalgan. Har bir jamoa aslida asrlar davomida shakllanadi. Unga tuproq tarkibidagi oziq moddalar miqdori ham katta tasir ko’rsatadi. Yerda oziq moddalar miqdori yetarli yoki ko’p bo’lganda turlar soni ham, individlar soni ham ko’p bo’lib, efemer va efemeroid turlar ko’plab o’sadi. Tuproqda oziq moddalar miqdori kam bo’lganda jamoada o’simliklarning turlar soni ham anchagina kam bo’lish bilan birga individlar miqdori ham son jihatidan kam bo’ladi. Har qanday muhitga tez moslashgan o’simlik turlari shu jamoaning xo’jayin turi bo’lib hisoblanadi. Misol uchun, shuvoq bilan yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) 2

www.arxiv.uz bir jamoada juda kam hollarda birga o’sadi. Sababi shuki, yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) muhitga tez moslashadi. Ildiz sistemasi yerga chuqur kirib, namga to’liq yetib boradi. Bu esa shuvoqning o’sib rivojlanishiga salbiy ta’sir etib, shuvoqni jamoadan siqib chiqaradi yoki aksincha tog’li zonalarda, yerosti suvlari kam bo’lgan joylarda shuvoq yantoq (Alhagi sparsifolia Shap)ni jamoadan siqib chiqaradi. Jamoaning o’zgarib turishida bundan tashqari antropogen omillarning, hayvonot dunyosining va tabiiy ofatlarning ham roli va o’rni juda katta. Qumli cho’l sharoiti uchun o’simliklar qoplamida, asosan, quyonsuyak va saksovul (Haloxylon aphyllum) asosiy o’rinni egallar edi. Hozirgi kunda esa inson ta’siri natijasida bu o’simliklar keskin kamayib ketgan. Inson ta’siri natijasida O’zbekistonda juda ko’plab tur o’simliklar sifat va son jihatidan inqirozga uchragan. Juda katta maydonlarni egallagan jamoalar ham yo’q bo’lish darajasiga kelib qoldi. Tabiiy bodomzorlar, yong’oqzorlar, pistazorlar, bodomchazorlar maydoni keskin kamayib ketdi. O’zbekistonning noyob boyligi bo’lgan archazorlar o’tgan asrning boshlarida katta inqirozni boshidan kechirdi. CHorva mollarining doimiy ravishda yaylov almashinib boqilishi natijasida tog’ va adir mintqasidagi ko’plab yovvoyi o’simlik turlari cho’l mintaqasida ham keng tarqaldi. Cho’l mintaqasida esa isiriq (Peganum harmala L) zorlar keng maydonlarni ishg’ol etib jamoa hosil qilib o’smokda. O’simlik turlarining bunday tarqalishida hayvonot dunyosining, jumladan, chorva mollarining o’rni katta. Ma’lumki har bir jamoada o’ziga xos o’zgarishlar mavjud bo’ladi. Har bir jamoa sutka davomida ham o’zgarib turadi. Jamoaning sutkalik o’zgarishi deganda har bir individda sutka davomida bo’ladigan o’sish, rivojlanish, g’unchalash, gullash, urug’ va meva hosil qilish holatlari tushuniladi. Jamoada bo’ladigan mavsumiy o’zgarish ham son va sifat o’zgarishidan iboratdir. Malum bir fitotsenozda turlar tarkibiga ko’ra har xil o’zgarish bo’ladi. Fitotsenozdagi bir yillik efemer turlar yillik yog’ingarchilik miqdoriga havo haroratita qarab o’zgaradi. Jamoadagi har bir tur urug’ hosil qilib, vegetatsiya davrini tugatayotgan davrda ikkinchi bir tur gullayotgan, uchinchi bir tur endi unib chiqayotgan bo’ladi. Bu hol jamoaning sifat o’zgarishini keltirib chiqaradi. Jamoadagi turlarning ba’zilari yil davomida o’sib rivojlansa, 3

www.arxiv.uz boshqa bir turlar juda qisqa muddatda o’z vegetatsiyani tugatadi. Fitotsenozda turlar son jihatidan ancha kam bo’lib qoladi. Jamoadagi har qanday o’zgarish jamoa yashab turgan muhitga-ekologik omillarga bog’liq bo’ladi. O’simliklar qoplamidagi yillik o’zgarishlar f l u k t u a ts i o n o’zgarishlar deyiladi. Mavsumiy va yillik o’zgarishlar qaytar o’zgarishlar diyiladi, ular fitotsenozlarning o’zgarishiga olib kelmaydi. Fitotsenozning almashinuvi deganda bir turdagi o’simliklar o’rniga boshqa turdagi o’simliklarning kirib kelishiga shuningdek fitotsenozlarning boshqalari bilan almashinuviga olib keladigan qaytmas o’zgarishlar-almashunuvlar yoki suktsessiyalar tushiniladi. S u k ts ye s s i ya- lotincha suktsessio vorislik degan manoni bildirib, o’simliklarni almashinishi bir fitotsenozning shu joyiing o’zida boshqa bir fitotsenoz bilan almashinishi, ya’ni o’simlik jamoasining navbatlanishi, gallanishi demakdir. Ba’zi adabiyotlarda berilishicha s u k ts ye s s i ya deganda o’simliklar dunyosida juda katta masshtabda emas aksincha ancha kichik maydonlarida ro’y beradigan o’zgarishlarni tushunamiz V. N. Sukachev «Fitotsenologiyaningbir qancha asosiy masalalari» (1950) asarida fitotsenozning almashinishini quyidagi gruppalarga bo’ladi. S i n g e n e t i k almashinish - biror bir yangi muhitga o’simlik turlarining yangidan kirib borishi bo’lib, qumloqlarda, toshloqlarda, daryo o’zanlarida ro’y beradi. Bunda turlar bir-birlari bilan tuproq, atmosfera muhitida o’zaro munosabatda bo’lib, moslasha boradi. Bu yerda yangidan tuproq o’simlik-muhiti tashkil topa boshlaydi. Ba’zi fizgeografik va floristik tumanlarda singenitik o’zgarishlarning o’tishi boshqa joylardagidan keskin farq qiladi. Xususan sernam muhitli joylarda bu jarayon butunlay o’ziga xos bo’ladi. Singenetik ikkilamchi ekotopda sodir bo’lsa, u dastlabki mavjud bo’lgan fitotsenoz tiklanguncha davom etadi va suktsession qator tarzida kechadi. Ba’zan o’rmondagi daraxtlarning yoshga bog’liq almashunuvlari ham singenetik almashinuvga misol bo’ladi. Singenetik o’zgarishlar ba’zan ancha tez, ba’zan esa haddan tashqari sekin (asriy) sodir bo’ladigan jarayondir. Bunga siyrak o’simliklar qoplamiga ega bo’lgan O’rta Osiyo cho’llarini misol qilish mumkin. Bunday bo’lishining sababi haroratning yuqori bo’lishi va suvning yetishmasligidir. Tabiiyki bunday sharoitda turlar soni va indivitlar zichligi ancha kam bo’ladi. 4

www.arxiv.uz E n d o e k o g e n e t i k almashinish bu o’zgarishlar singenetik o’zgarishlarning keyingi bosqichi bo’lib, bunda jamoa o’zining ma’lum bir qat’iy muhitiga ega bo’ladi. Uning navbatdagi o’zgarishi jamoaning yangidan muhit hosil qiluvchi o’zgarishini ifodalaydi. Endoekogenetik almashinish—deganda, fitotsenoz o’zi yashab turgan sharoitni- fitotsenozning ichki muhitini o’zi tomonidan o’zgartirilish natijasida kelib chiqadigan almashinuvga tushiniladi. Klements aytganidek, fitotsenoz o’z tabiatidan kelib chiqadigan sabablarga ko’ra rivojlanadi, yetiladi va nobud bo’ladi va boshqa fitotsenozga o’rin bo’shatib beradi. E k z o e k o g e n e t i k almashinish—bu jamoaga tashqaridan bo’ladigan tasodifiy hodisalar orqali tasir ko’rsatiladi. Hashoratlarning ko’payib ketishi, yer ko’chkilarining hosil bo’lishi, yer surilishi kabi hodisalar ro’y beradi. Ba’zan bunga inson ta’sirini ham kiritish mumkin. Masalan yong’inlar bo’lishi, yoppasiga kesish, surunkali chorva mollarini boqish va hakozolar. Ekzoekogenetik almashunuvlar quyidagi guruhlarga bo’linadi. a) klimatogen (iqlimiy), b) geomorfogen, v) edafogen, g) zoogen, d) antropogen. K l i m a t o g e n almashinuvlar. Bu almashunuvni iqlimiy almashunuv ham deb ataladi. Iqlimiy o’zgarishlar natijasida fitotsenozning ma’lum bir qismi o’zgarishi ham mumkin. Ba’an to’liq o’zgaradi. Masalan uchlamchi davr oxirida iqlimning sovub ketishi natijasida o’sha davr florasining juda kambag’allashb ketishiga asos bo’lgan. Natijada florada faqatgina sovuqqa chidamli turlar hukmron bo’lib qolgan. G ye o m o r f o g ye n almashinuvlar. Bu almashunuv Yer shari landshaftining o’zgarishi bilan bog’liq. P. D. Yaroshenko fikriga ko’ra bu xil o’zgarishlar tog’ massivlarining ko’tarilishi, yer qobig’ining to’lqinsimon tebranishi natijasida kelib chiqadi. Tog’ massivlarining ko’tarilishi natijasida iqlim ham o’zgaradi, shu bilan birga balandlik pog’onalari ham shakllanadi. E d a f o g e n almashinuvlar. Edafogen almashinuvlar tuproq muhitining o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. Z o o g e n almashinuvlar. Hayvonlar natijasida bo’ladigan almashunuvlar. Bunga yaylovlarning degradasiyaga uchrashi yaxshi misol bo’la oladi. Bundan 5

www.arxiv.uz tashqari ba’zi bir turlarga turli xil kasalliklarning yuqishi natijasida nobud bo’lishi ham misol bo’la oladi. A n t r o p o g e n almashinuvlar. (Biz bu haqda fitotsenozga inson faoliyatining salbiy ta’siri haqida antropogen omillar mavzusida misollar keltirgan edik.) Sukachev (1954) jamoada o’simliklar almashinuvini yana bitta turga ko’paytiradi. Bu g o l o g e n e t i k almashinish - bu jarayon ancha katta maydonlarni o’z ichiga olib, jamoada turlar tarkibi ham keskin o’zgaradi. Bunday almashinish iqlim sharoitining keskin o’zgarishi natijasida, daryo sohillarining, o’zanining almashinishi, vodiylarning kengayishi, kuchli to’fonlarning bo’lishi natijasida ro’y beradi. Bu o’zgarishda o’simliklar qoplamining keskin almashinishi katta maydonlarda ba’zan birmintaqa va davlatlarda ham bo’lishi mumkin. O’simliklar qoplamining o’zgarishini va almashinishini Yaroshenko (1961) ikki gruppaga bo’ladi. T a 6 i i y ravishda bo’ladigan almashinish. Bu ham o’z navbatida ikkiga bo’linadi; a) doimiy ravishda bo’ladigan o’zgarishlar; b) tasodifiy ravishda bo’ladigan almashinish. A n t r o p o g e n omil tasirida bo’ladigan almashinish. Bu ham o’z navbatida ikkiga bo’linadi; a) doimiy bo’ladigan almashinish; b) tasodifiy bo’ladigan almashinii. Doimiy ravishda bo’ladigan o’zgarishlar har ikkala holda ham malum bir qonuniyat asosida ro’y beradi. Inson xo’jalik faoliyati uchun o’simliklar olamidan rejali, samarali, tejamkorlik bilan foydalanishi lozim. Tasodifiy almashinishni «h a l o k a t l i» almashinish deb ham atash mumkin. Sababi tasodifiy almashinish doimiy ravishda halokatli tugaydi. Iqlimning keskin o’zgarishi, kuchli suv toshqinlari, yerning t i k t o n i k harakati kabi hodisalar tasodifiy ro’y beradi. Fitotsenozlarning doimiyligi. Tabiatda turlar nisbati o’zgarmasdir. Xuddi shunday fitotsenozlar ham ma’lum davr oralig’ida anchagina barqaror saqlanib turadi. Asosan inson ta’siri yetib bormagan joylarda, o’rmonlarda, baland tog’larda fitotsenozlar asrlar davomida o’zgarmasdan saqlanadi. Bundan tashqari ko’p yillik o’t o’simliklar ham anchagina barqaror bo’ladi. Chunki ko’p yillik o’simlik turlari ham urug’idan ham vegetativ yo’llar bilan ko’payadi. Doimiy kam o’zgaruvchi 6

www.arxiv.uz tsenozlarni Yer sharining tayga qismida, Amazonka to’qayzorlarida, Amudaryo to’qayzorlarida uchratish mumkin. Amerikalik olim Klements iqlim klimaksi ta’limotiga ko’ra, fitotsenozlar shakllanganligiga ko’ra ikkita guruhga ajratiladi, Bulardan birinchisi to’liq shakllanib bo’lgan fitotsenozlar bo’lib (klimakslar) bular o’zi yashayotgan muhitga to’liq moslashib bo’lgandir. O’zbekistonda bunday tseozlarga cho’ldagi saksavulzorlar misol bo’ladi. Bular ming yillar davomida almashinadigan iqlim ta’sirida to’liq almashinadi. Ikkinchisi to’liq shakllanib ulgurmagan fitotsenozlar bo’lib, klimaks shakllanishining ba’zi bir bosqichlari hisoblanadi. Ular ketma ken almashinish natijasida klimaks o’simlik uyushmasiga almashinishi mumkin. Bu jarayonni seriyali uyushmalar diyiladi. Bunda bir tur emas, balki har xil hayotiy shaklga ega bo’lgan bir qancha turlar ishtirok etishi mumkin. Masalan cho’lda saksavul bilan birga qum akatsiyasi, juzg’unlar ishtirok etishi mumkin. Bundan tashqari tuproqning sho’rlanishi natijasida subklimakslar deb nomlanuvchi tsenozlar faydo bo’ladi. Bular boshqa bir ta’sir natijasida klimakslarga aylana olmaydi. Misol tabiiy va antropogen ta’sirlar bo’lishi mumkin. Tabiiy klimakslarga antropogen ta’sir bo’lib, bu yerlarga boshqa ekinlar ekilsa bu yerlarda disklimakslar paydo bo’ladi. Bunga yerlarni o’zlashtirish natijasida tashkil etilgan agrofitotsenozlar yaqqol misol bo’ladi. FITOTSENOZNING TASNIFI Yer yuzida tarqalgai o’simliklar jamoasida juda ko’plab turlar uchrab, tur tarkibiga ko’ra jamoalar bir-biridan farq qilish bilan birga, ma’lum darajada bir-biriga o’xshaydi. Shuning uchun ham ularni bir-biridan ajratish uchun alohida birliklar qabul qilingan. Dastlabki o’simliklar qoplamining fizionomik tiplari-xillari formatsiyalar deb nomlangan edi. (Martius, 1824). Keyinchalik Grizebax (1888) umumiy fizionomik ko’rinishga ega bo’lgan o’simlik guruhlari - formatsiya deb ataladi degan edi. Ammo fizionomiyasiga qarab o’simliklar qoplamini tizimga solish noto’g’ri bo’lar edi. Shu sababli 1910 yilda Tsyurixda o’tkazilgan Butun dunyo botaniklar kongressida Flao va Shreterlarning taklifiga ko’ra, o’simliklar qoplamining asosiy sistematik birligini assotsiatsiya deb atash qobil qilindi.”Assotsiatsiya-o’ziga 7

www.arxiv.uz xos yashash (o’sish) sharoiti va fizionomiyasiga ega bo’lgan muayyan floristik tarkibdagi o’simlik uyushmalaridir”. O’simliklar jamoasini-fitotsenozni tasniflashda V. N. Sukachev (1928) taklif ztgan sistematik birlikdan foydalanish mumkin. Fitotsenozning o’simliklari bir xil bo’lgan hamma qismlari birgalikda - assotsiatsiya (qavm) ni tashkil qiladi. Fitotsenoz bilan assotsiatsiya o’rtasidagi farq xuddi o’simlik tushunchasi bilan tur tushunchalarining farqiga o’xshaydi. Fitotsenoz, o’simlik tushunchasi singari umumiy, assotsiatsiya esa turga o’xshash aniq tushunchadir. Ya’ni assotsiatsiya fitotsenozning alohida olingan, aniq holati. Tur- o’simliklar sistematikasida eng kichik asosiy birlik, turlar yig’indisi florani tashkil etadi. Assotsiatsiya esa fitotsenologiyadagi asosiy birlik bo’lib, ularning yig’indisi o’simliklar qoplamini, o’simliklar olamini tashkil etadi. Tur flora evolyutsiyasining bosqichi hisoblanadi. Assotsiatsiya esa o’simliklar olami taraqqiyotining bosqichidir. Fitotsenozni Harakterlovchi bir necha belgilar assotsiatsiya uchun ham Harakterlidir. Assotsiatsiyalar floristik tarkibiga ko’ra, hamda undagi edifikator turlariga qarab bir- biridan farqlanadi, Shuning uchun ham geobotanikada eng asosiy kichik birlik assotsiatsiyadir. Aniq bir kichik maydondagi assotsiatsiya - Sukachev tarificha bir xil tarkibga, tuzilishga, munosabatga o’xshash sinuziyaga ega bo’lgan o’simliklar turlaridan tashkil topgan, deyarli bir xil yashash sharoitga, tashqi ko’rinishga ega bo’lgan to’da turlarning qavm bo’lib yashashiga aytiladi. Har qanday assotsiatsiya-tashqi muhit va tuproq tarkibi bilan doimiy aloqada bo’lib turadi. Tabiatda aniq fitotsenozlar hamda ular birlashadigan assotsiatsiyalar mavjuddir. Assotsiatsiyalarni bir-biridan farqlashda subdominant turlar etiborga olinadi. Edifikator turlari bir xil, ammo subedifikatorlari har xil bo’lgan assotsiatsiyalarga subassotsiatsiyalar diyiladi. O’simliklar sistematikasida tur lotin tilida qo’sh nom bilan ataladi. Geobotanikada ham assotsiatsiyani nomlashda shu usuldan foydalaniladi. Assotsiatsiya edifikator va sub edifikator turlar nomi bilan yuritiladi. Bunda birinchi so’z birinchi yarusning dominant turi, ikkinchi so’z esa subdominantning nomi bo’ladi. Masalan assotsiatsiyada jusan edifikator, qo’ng’irbosh subedifikator bo’lganda lotin tilida yozilishda avval sub edifikator tur 8

www.arxiv.uz keyin oxirida edifikator tur yoziladi. Edifikator turning oxirgi qo’shimchasi tushib qoldirilib, o’rniga «etum» qo’shiladi, subdominant turga esa «osum» qo’shiladi. Masalan, lotin tilida yozganda Roa bullosum - Artemisia diffetum bo’lib, bunda jusan dominant ekanligi bilinadi. Ba’zan ba’zi bir assotsiatsiyalarni bir nechta tur o’simlik (2,3,4,5) nomi bilan ham ataladi. Bu o’simliklarning pog’onalik darajasiga bog’liq. Bunda birinchi pog’onada siyrak daraxtlar, ikkinchi pog’onada siyrak butalar, uchinchi pog’onada o’tlar yoki efemer turlar bo’lishi mumkin. Bunday assotsiatsiyalarni murakkab tartibli assotsiatsiya deb yuritiladi. Bunda bir xil pog’onadagi dominant va sub dominant turlar (+) plyus belgisi bilan, har xil yarusda uchraganlari esa (-) minus belgisi bilan ifodalanadi. O’xshash assotsiatsiyalarning yig’indisi bir oz yirik sistematik birlik assotsiatsiyalar gruppasiga birikadi. Misol uchun Hisor tog’ining shimoli- g’arbida shuvoqli archazorlar, butali archazorlar, aralasho’tli archazorlar gruppasi mavjud. Asosiy edifikatorlari va sub edifikatorlari bir xil bo’lgan assotsiatsiyalar gruppasi birlashib formatsiya (jamoani) tashkil etadi. Formatsiya lotincha-hosil bo’lish, shakllanish degan ma’noni bildirib, o’simliklar olamidagi, taksonomik natijadir. U dominant turlari bir-biriga o’xshash bo’lgan assotsiatsiyalar yig’indisidan iborat. Yuqoridagi misolda ko’rsatilganidek zarafshon archasi (qora archa) tarqalgan maydonlardagi assotsiatsiyalar qora archa (Juniperus zeravschanika Kom.) formatsiyasini tashkil qiladi. Formatsiyani nomlashda, shy formatsiyadagi edifikator tur nomi qo’llaniladi. Misol uchun qora archazorlar formatsiyasi, shuvoqzor formatsiyasi, bug’doyiqzorlar formatsiyasi, yantoq (Alhagi sparsifolia Shap) zorlar formatsiyasi va hokoza kabilar. Formatsiyada uchraydigan dominant turlarning hayotiy shakllari bir xil bo’lsa bular bitta formatsiya gruppasiga birikadi. Bular asosan daraxt va butalar mavjud bo’lgan formatsiyada juda yaxshi namoyon bo’ladi. Bundan tashqari formatsiya sinfi degan tushuncha ham bo’lib, bularning dominantlari bir-biriga yaqin bo’lgan hayotiy shaklga ega turlardan tashkil topgan formatsiyalar gruppasining yig’indisidir. O’zbekiston sharoitida uchraydigan bargini to’kadigan o’rmonlar formatsiyasi sinfi, nina bargli o’rmonlar formatsiyasi sinfi kabilar mavjud. Fitotsenologiyada formatsiya sinflarga birikib eng katta taksonomik birlik, tipni tashkil etadi. Tip- grekcha tipos-iz, 9

www.arxiv.uz qiyofa degan ma’noni anglatib, eng yirik taksonomik kategoriya-birlikdir. O’simlik tiplari ekologik va ekomorfologik belgilariga qarab guruhlarga ajratiladi. Ye. P. Korovin «O’rta Osiyo va janubiy Qozog’iston o’simliklari olami» (Rastitelnost sredney Azii i Yujnogo Kazaxstana) (1961;1962) nomli ikki yirik asarida shu hudud o’simliklar qoplamini 6 ta tip gruppasiga birlashgan 21 ta tipga bo’ladi. O’simlik tiplarini atashda joyning geografik holati ham inobatga olinadi. Misol cho’l o’simliklari tipi, dasht mintaqasi o’simliklari tipi, tog’-o’rmon o’simliklari tipi, archazorlar tipi, to’qaylar tipi. Yuqorida aytib o’tilgan, geobotanik birliklar orqali o’simliklar qoplami o’rganilib, o’zbek tilida tushunarli bo’lishi uchun «tip», oxiriga «lari», formatsiya oxiriga «zor», assotsiatsiya oxiriga «lar» qo’shimchalarini qo’shib atash va yozish maqsadga muvofiqdir. Masalan, efemer o’simliklari tipi, shuvoqli archazor formatsiyasi, efemer- bug’doyiqlar assotsiatsiyasi. O’ZBEKISTON O’SIMLIKLARI O’zbekiston o’simliklari qoplami juda turli-tuman bo’lib, ular tarkibida dorivor, yem-xashak, asal-bolshira beruvchi, bo’yoqbop, oshlovchi, nodir, noyob, kosmofolit, polikarp va monokarp turlar juda ko’p. Olimlarning ta’kidlashicha hozirgi kunda O’zbekiston respublikasi hududida to’tr mingdan ortiq yovvoyi holda o’suvchi o’simlik turlari mavjud bo’lib, ular 1082 avlod, 145 oilaga mansubdir. O’simliklar qoplamida butalar keng tarqalib daraxtlardan uch baravar ko’p ya’ni 225 turni tashkil etadi. Bularning 114 tasi chala butalardir. Polikarp o’tsimon o’simliklarning 200 dan ortiq turi uchraydi. O’zbekistonda 400 dan ortiq tur endim va relekt turlar bo’lib ular muhofazaga muhtoj. Bunday o’simliklardan 301 tur O’zbekistonning Qizil kitobiga (1998) kiritilgandir. Biz bilamizki, o’simliklar turlari malum bir bioekologik hususiyatiga ko’ra yer yuzasining turli mintaqalarida o’sishga moslashgan. Shuning uchun ham cho’l, adir, tog’, yaylov mintaqasi o’simliklari deb yuritiladi. S’Hunday o’simlik turlari ham borki, zonallik va mintaqalik qonuniyatlariga bo’ysinmaydi. Bular barcha mintaqalarda ham bemalol o’sib rivojlanadi. Bunday 10

www.arxiv.uz o’simliklar guruhini i n t ye r a z o n a l o’simliklar guruhi deyiladi. O’simliklar qoplamini o’rganishda bir nechta klassifikatsiyalar taklif etilgan bo’lib, bular orasida akademik Q. 3. Zokirov taklif etgan klassifikatsiya butun O’rta Osiyo o’simliklar qoplamini o’rganish uchun maqsadga muvofikdir. O’zbekiston o’simliklari 4 ta - cho’l, adir, tog’ va yaylov mintaqasi bo’ylab tarqalgan. Biz quyida ushbu mintaqalar va u yerlarda tarqalgan o’simlik turlari haqida fikr yuritamiz. CHo’l mintaqasi. O’rta Osiyoning, jumladan, O’zbekistonning tekislik qismi cho’l mintaqasiga kirib, dengiz sathidan 500 (600) metrgacha balandlikda bo’ladi. Cho’l tuproq tarkibi, o’simliklar qoplamiga ko’ra 4ta edofotipga bo’linadi. Bular sho’rxok tuproqli cho’llar, qumli cho’llar, gipsli cho’llar, tog’ oldi tekisliklari-bo’z (glinistal) cho’llardir. CHo’l O’zbekiston hududining (Ustyurt tekisligi bilan birga) 61,16 foizini tashkil ztadi. Issiqlik yoz oylarida +40, +45 S° ga bazan undan ham yuqori bo’lib, qish ancha sovuq, harorat minus -15-20 S" ga yetadi. O’rtacha yillik yog’in miqdori 120-200 mm ni tashkil etadi. Ba’zan 5-6 oy yerga umuman nam tushmaydi.CHo’l mintaqasi ikki qismga - pastki va yuqori cho’lga bo’linadi. P a s t k i ch o’ l - bunda chala butali o’simliklar olami, psamofit butali o’simliklar, sho’r o’simliklar olami, taqir o’simliklar olami, ba’zan to’qay o’simliklar olami uchraydi. Quyi cho’ldagi o’simliklar qoplamining asosini chala butalar, butalar, ba’zan daraxtlar (saksovul, cherkez, qandim, quyon suyak) tashkil qiladi. Yu q o r i ch o’ l d a esa ko’plab efemerlar uchraydi. Yuqori cho’lning tuprog’i bo’z tuproqdan iborat bo’lib pastki cho’ldan ancha farq qiladi. Bu yerlar asosan tog’ etagidagi tekisliklardir. Quyi cho’ldagi o’simliklar qoplamining asosini chala butalar, butalar, ba’zan daraxtlar (saksovul, cherkez, qandim, quyon suyak) tashkil qilsa, yuqori cho’lda esa faqat ba’zi yerlardagina chala butalardan jusanni uchratish mumkin. Asosiy manzarani esa o’t o’simliklar egallaydi va tashkil etadi. Bulardan qo’ng’irboshlar (Roa bulbosa) eng ko’p tarqalgan. Efemer o’simliklardan qorabosh rang (Sagex pachystylis) ham ko’plab uchraydi. Qorabosh rang, iloq bilan juda yaqin tur bo’lib, bir-biriga juda o’xshash ildiz poyaga ega. Shuningdek, cho’lda taroqbosh, 11

www.arxiv.uz yaltirbosh (Vgomus tectorum L), arpaning yovvoyi turlari, qasmoldoq, yettibo’g’in, dukkakdoshlardan mushuktirnoq, no’xatak, karamdoshlardan chitir, Hartal, sigirquyrukdoshlardan itgunafsha turkumlari uchraydi. A d i r m i n t a q a s i. Bu mintaqa ham cho’l mintaqasi singari ikki qismga: quyi va yuqori adirga bo’linadi. Q u y i a d i r yuqori cho’lga nisbatan bir oz notekis tuzilishli rel’efga ega. Adirning yonbag’irlari deyarli toshsiz va ancha yotiq, qiyaligi 15-18 gradusdan oshmaydi. Tuprog’i tipik bo’z tuproq, gumus miqdori 1,5-2% gacha yetadi. Bunday yerlarni M. G. Popov tog’ chala cho’li deb nomlagan. Bu joyning tuzilishiga ko’ra ancha to’g’ri nomlanish deb hisoblaymiz. Bu yerlarda efemer turlar o’sib bular, ko’p yillik o’simliklar orasida ko’rinmay ketadi. Sinchiklab tekshirlar olib borilganda bu yerlarda juda ko’plab rang-barang efemer turlar borligini ko’rish mumkin. Karamguldoshlar, dukkakdoshlar, govzobondoshlar, sigirquyruqdoshlar, soyabondoshlar, labguldoshlar, g’alladoshlar va murakkabguldoshlar oilasiga oid efimer turlar, piyozguldoshlar, ayiqtovondoshlar, ko’knordoshlar, gulsafsardoshlar oilasiga mansub zfimeroid turlarni uchratish mumkin. O’simliklar qoplamida qo’ng’irbosh (Roa bulbosa L.) va rang bilan birga oqquray (Psoralea drupacea Bge.), qo’ziquloq (Phlomis thafsoilts Bge), shashir, shirach, qatron kabi ko’p yillik o’simliklar mavjud bo’ladi. Ammo ularning turlari unchalik ko’p emas. Eng Harakterli turlari qo’ziquloq (Phlomis thafsoilts Bge), oqquray (Psoralea drupacea Bge.), karraklardir. Bundan tashqari shirach va shashir ham o’sadi. Shambala, beda, esportset, chitir, o’sma kabi turlar kam bo’lsada uchraydi. Boychechak, lola, sarvinjon, yuno, burmaqora, erantus kabi efemeroid turlar ham o’sadi. Turkmaniston adirlarida (Kapetdog’), Pomir-Oloy, G’arbiy Tyon-S’Hon tizmalari adirlarida siyrak pistazorlar saqlanib qolgan. Hozirgi kunda pista noyob o’simlik darajasiga yetib qoldi. Ma’lumki pista ikki uyli o’simlikdir. Yu q o r i a d i r relef tuzilishi bilan pastki adirdan ancha farq qiladi. Tepalik va soyliklar tez-tez almashinib turadi. Yon bag’irlar ancha tik bo’ladi, tuprog’i gumusga bir muncha boy to’q bo’z tuproqdir. O’simliklar qoplamini asosan, bug’doyiq, tak-tak, andiz va gulxayri ishg’ol qiladi. Birinchi marta yuqori adir 12

www.arxiv.uz o’simliklari g’arbiy Tyon-S’Hon adirlarida o’rganilgan bo’lib uni «quruq, har xil o’tli dasht» tipi deb to’g’ri nomlangan. Bu yerlarda, asosan, yirik kserofit turlar ko’plab o’sadi. O’simlikning bo’ylari ancha baland 1-1,5 m ga yetadi. Toshloq joylarida buta va chala butalardan bodomcha, itbodom, toshchiya, govchiya kabi turlar o’sadi. Sernam joylarda, buloq bo’ylarida, tol, uchqat, qorataloq ba’zan yakka holda (900m balandlikda) archa (Juniperus zeravschanika Kom.) uchraydi. Shundan ko’rinib turibdiki archa yuqori adirda bir vaqtlar ko’plab o’sgan. Keyinchalik turli xil omillar ta’sirida yo’q bo’lib ketgan. Yuqori adir chorvachilikda eng yaxshi yaylov vazifasini o’taydi. T o g’ m i n t a q a s i. Tog’ mintaqasi boshqa mintaqalardan bir qancha belgilari bilan farq qiladi. Bularga yonbag’irlarning tikligi, tuproqlarining har-xilligi, tog’ jinslarining bo’rtib chiqib qolganligi, yillik yog’in miqdorining ko’pligi kabi holatlardir. Shunday bo’lsada tog’ mintaqasi ham cho’l va adir mintaqasi singari ikki qismga bo’linadi. Q u y i t o g’. Bu yerlarning o’simliklar qoplami so’ngi ming yillar ichida juda katta o’zgarishlarga uchragan. Buta va daraxtzorlar, xususan, archazorlar inson tomonidan shafqatsiz kesilib ketgan. Quyitog’ uchun Harakterli bo’lgan o’simliklar qoplamining tipi k s ye r o f i t siyrak archazorlardir. Asosiy o’t qoplamida bug’doyiq, tak-tak, gulxayri, andiz kabi yirik o’tlar, bodomcha, tobulg’i, uchqat, toshchiya ba’zan esa zarang, tol, tog’olcha, do’lana, jiyda (Elaeagnus orientalis L.), terak, kamxastak va boshqa turlar uchraydi. Yu q o r i t o g’ da archazorlar ancha zich bo’lib, inqirozga kam uchragan maydonlar mavjud bo’ladi. Bu yerda butalarning ancha ko’plab turlari o’sadi. Uchqat, na’matak, zirk, jumrut kabi turlar ancha keng maydonlarda tarqalgan. O’t qoplami mezofit turlardan; suv bug’doyiq, oqso’xta, qo’ng’iroqgul kabilarlardan tashkil topgan. Keng bargli daraxtlardan zarang, tollar, olmurut ba’zan olmalar, do’lana, chetan, tog’olcha uchraydi. Daryo sohilida ba’zan chakanda va jiydazorlar mavjud bo’ladi. Ya y l o v m i n t a q a s i. Yaylov mintaqasi dengiz sathidan 2800 (3000)m dan baland yerlar bo’lib, asosiy yozgi o’tloqlardan tashkil topgan pastki va yuqori 13

www.arxiv.uz bosqichga bo’linadi. Q u y i ya y l o v da yog’ingarchilik miqdori toqqa nisbatan kam bo’lib, o’simliklar qoplami asosan betagazorlardan iborat. Yaylovda asosan ko’p yillik o’t o’simlik turlari va butalar mavjud. Bu yerlarda sherolg’in, qashqargul, chuhri (ravoch), g’ozpanja kabi o’t turlari ko’plab uchraydi. Ba’zan yotib o’sgan holatdagi turkiston archasini uchratish mumkin. Ikki pallali o’t turlaridan, oq gulli qarg’atuyoq, toron va anjabor o’sadi. Yu q o r i ya y l o v. Bu yerlar respublikamiz hududida ancha kam bo’lib, alp o’tloqzorlardan iborat. Alp o’tloqzorlari ko’p yillik va past bo’yli o’t turlaridan iborat. Yuqori yaylovda o’sadigan o’tlarning gullari odatda yirik va rangli bo’ladi. Dukkakdoshlar, govzabondoshlar, ssmizbargdoshlarga mansub turlar juda ko’p. Shuningdek, gulizardak, erbahosi ko’p tarqalgan. GEOBOTANIKADAN ENG MUHIM TERMINLAR IZOHI Avtotrof noorganik moddalarni fotosintez natijasida organik moddalarga aylantirib oziqlanuvchi o’simliklar. Anemaxor meva va urug’larning shamol yordamida changlanishi. Atsedofil Nordon, kislotali muhitdagina yashay oladigan o’simlik turlari. Biotsenoz bir xil tabiiy sharoitda tarqalgan va bir-birlariga moslashgan tirik organizmlar jamoasi. Biogeotsenoz o’simliklar qavmi yoki jamoasi (fitotsenoz) va unda tarqalgan hayvonlar (zootsenoz) ning ma’lum bir tabiiy sharoitda bir- biriga moslashib, kompleks holda mavjud bo’lishi biotop fitotsenoz, zootsenoz va geomuhitlardan iborat murakkab tsenoz. Biotop muayyan organizmlarning yashashi uchun mos bo’lgan o’ziga xos sharoitli maydon. Misol: botqoqlik yoki o’rmon maydoni. Biotsenologiya organizmlarning bir-biriga va tabiiy sharoitga bo’lgan 14

www.arxiv.uz munosabatini o’rganadigan fan. Geobotanika o’simliklar jamoasining va undagi qavmlarning (fitotsenozlarning) tuzilishi, tarkibi va taraqqiyotini tuproq, iqlim hamda boshqa omillarga bog’lab o’rganuvchi fan. Gigrofitlar suvga boy sharoitda o’sishga moslashgan o’simliklar. Gidrofitlar suvga tanasining yarmidan kam qismi botganligi bilan farklanadigan o’simliklar. Gidotofitlar tanasining yarmidan oshiqroq qismi yoki butunlay suvga botib o’sadigan o’simliklar. Golofitlar sho’r yerda yaxshi o’suvchi o’simliklar. Dominantlar har bir yarus va o’simlik assotsiatsiyasida ustinlik qiluvchi o’simlik turlari. Indeferent tuproq tarkibiga farqsiz o’simlik turlari. Kalkafob Toshli muhitda yashay olmaydigan o’simliklar. Kalkofil Toshloq yerlarda yaxshi o’sadigan o’simliklar. Kaltsifil ohakga boy bo’lgan muhitda (ishqorli) yaxshi o’suvchi o’simliklar. Kaltsefob ohakli muhitda yashay olmaydigan o’simliklar. Kriofit Sovuqqa chidamli o’simliklar. Konsument Organik moddalar bilan oziqlanuvchi organizmlar. Liana Boshqa o’simliklarga o’ralib o’suvchi o’simliklar. Mezofit o’rtacha namli tuproq va yumshoq iqlimli sharoitda o’suvchi o’simliklar. Makrorelef Hudud jihatdan ancha yirik bo’lgan yerning past- balandligi. Mikrorelef kichik bir joyning past-balandligi, relefi. Oligotrof o’zi o’sayotgan substratdan kam oziq moddalar talab etadigan o’simliklar. Ular kam oziqli tuproqlarda o’sadi. Produtsentlar oddiy anorganik tarkibiy qismlardan organik modda ishlab chiqaradigan avtotrof va xemotrof organizmlar. Psammofit qumli joylarda o’sishga moslashgan o’simliklar. Redutsent asosan bakteriya va zamburug’lardan iborat organizmlar bo’lib, o’lik organik moddalarni minerallashtiradi. Sinuziya ekologik jihatdan o’xshash hayotiy formalarni birlashtiruvchi o’simliklar assotsiasining bir bo’lagi. Subdominant fitotsenozdagi ustunlik qiluvchi (dominant) o’simliklarning ikkinchi darajalilari. Sukkulent barcha organlarida suv serob bo’lgan o’simliklar. 15

www.arxiv.uz Suktsessiya bir fitotsenozning shu joyning o’zida boshqa bir fitotsenoz bilan almashinishi, ya’ni o’simlik jamoasining gallanishi. Stsiofitlar soyasevar o’simliklar. Skelerofitlar qurg’oqchil sharoitda yaxshi o’sishga moslashgan, qattiq, qalin tuklarga o’ralgan o’simliklar. Flora ma’lum mamlakat yoki bir geografik punkt yoki hududidagi o’simlik turlarining majmui, ularning har tomonlama tasvirlangan umumiy ro’yxati. Fitotsenoz o’simliklar qavmi bprlashib yashovchi o’simliklarning tabiiy guruhi. U o’ziga xos turlari, strukturasi, muhiti bilan xarakterlanadi. Fotoperiodizm Kunning uzun va qisqa bo’lishiga o’simliklarning munosabati. Yorug’lik stadiyasining o’tishi. Epifit o’simliklar tanasida (ko’pincha daraxtlarda) tekinxo’rlik qilmasdan yashaydigan o’simlik turlari. Adabiyotlar ro’yxati : 1 . Adilov T. A., Arifxonova M. M. Granitov I. I. “O’simliklar geografiyasi” (konspekt). Toshkent. 1973. 2. Alyoxin V. V. “Geobotanika” M. 1958. 3. Belolipov I.V. va boshqalar.”O’zbekistonning o’simliklar dunyosi”.T.1997. 4. O’zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi” T. 1998. (O’.Pratov umumiy tahriri ostida). 5. Burigin V. A., Jongurazov F. X. “Botanika” T. 1963. 6. Voronov. A. G. “Biogeografiya” M. MGU. 1963. 7. Voronov. A. P. “Geobotanika”. M. 1963. 8. Granitov, I. I. “Rastiteln pokrov Yugi-zapadnix kzmlkumov. T. “Fan” 1964. 11-tom. 9. 3okirov Q. Z., Zokirov P. Q.. Zakonomernosti raspredeleniya rastitelnogo 16

www.arxiv.uz pokrova i printsip vsotnoy zonalnosti. T. 1978. 10. 3okirov Q. Z. .Jamolxonov A. O’zbek botanika terminalogiya masalalari. T. “Fan”-1966. 11. Kollektiv avtor. “Flora Uzbekistana” T. I-VI tom. T. 1941-1966. 12. Korovin Ye. P. Rastitelnost Sredney Azii “Yujnogo Kazaxistana”. tom 1. T. 1961, 1962. 13. Kultiasov I. M., Oxunov X.. M. “O’simliklar ekologiyasi”. T. 1990. 14 .Nabiev. M. M. Botanika atlas-lug’ati.T.1969 15. Sohobiddinov. S. S. ”O’simliklar sistematikasi” 1-11 tom. T. 1963-1966. 16. Suvorov. V. V. Botanika s osnovami geobotaniki. T. 1971. 17. Sulaymanov E. S. “Geobotanika” Samarqand 2004 y. 18. Hamidov A “O’simliklar geografiyasi”. T. 1975. 19. Haydarov Q. H. Hojimatov Q. H. “O’zbekiston o’simliklari” T. 1976. 20. www.ziyonet.uz 17

O'xshashlar

Xromatin va uning faoliyati. Xromosomalar va ularning tuzilishi

O`simliklar orasidagi o`zaro munosabatlar

O’sish va rivojlanish

Organizmlarning ko’payishi va individual rivojlanishi

Variatsion qatorlarni grafik tasvirlash. Gistogramma, poligonlar. Grafiklardan chiqadigan dastlabki xulosalar