Биологиянинг ривожланиш тарихи - Biologiya - Referatlar

Биологиянинг ривожланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кадимги Шарқ ва ғарбда биологиянинг ривожланиши. 2. Ўрта асрларда биологиянинг ривожланиши. 3. Уйғониш даврида биология фанларининг ривожланиши. 4. Биология фанидаги асосий ғоялар ва улар ўртасидаги кураш.

www.arxiv.uz 1. Биологиянинг қадимги дунёда ва Ўрта асрларда ривожланиши. Биологиянинг қадимги дунёда ривожланиши. Ҳайвонлар ва ўсимлик- ларни одамлар учун озиқ-овқат манбаи эканлигини ҳисобга олинадиган бўлса, у ҳолда биология тарихи одамлар ғорда ҳаёт кечира бошлаган даврда, хатто ундан ҳам олдинрок бошланган дейиш мумкин. Чунки овчилик билан шуғулланган ибтидоий одамлар ҳайвонларнинг ҳаёти ва ҳатти-ҳаракатларини урганишган. Улар чорвачилик ва дехкончилик билан шуғуллана бошлагандан сўнг ҳайвонлар ва ўсимликларнинг тузилиши, ўсиши ва ривожланиши билан яқинроқ, таниша бошлашган. Ибтидоий одамлар бошпана топган ғорларга чизилган ҳайвонларнинг расмлари ва ов манзаралари улар ҳайвонларнинг тузилишидан хабардор эканлигини кўрсатади. Ҳудди шундай расмлар Сурхондарё вилоятидаги Кўхитанг тоғининг Зировутсой дараси ғорларидан топилган. Олимларнинг фикрича банкив товуғини бундан 7-8 минг йил олдин қадимги хиндистонликлар хонакилаштиришган. Шарқий ва Жанубий Осиё (Хитой, Япония, Ҳиндистон) цивилизациянинг энг қадимги ўчоғи ҳисобланади. Лекин хозирги замон биологиясининг ривожланиши Ўртаер денгизи буйида яшовчи ҳалқлар цивилизацияси (қадимги Миср, қадимги Греция) билан боғлик,. қадимги грек ва рим натурфилософлари биринчи бўлиб ҳаётнинг моҳияти ва келиб чиқишини материалистик нуқтаи-назардан тушунтириб беришга харакат қилишган. Эмпедокл (милоддан аввал 483-428) фикрича ҳайвонлар тасодифан табиий йул билан келиб чиққан. Бундай карашлар Анаксагор (милоддан аввал 500-428). Анаксимандр (милоддан аввал 610-540) асарларида ҳам учрайди. Демокрит (милоддан аввал 460-370) биринчи бўлиб атроф муҳитдаги нарса ва ҳодисалар доимий бўлмасдан ўзғариб туриши тўғрисидаги материалистик ғояни илгари суради. Аммо Афлотун (милоддан олдин 427-347) дунёдаги нарсалар мангу ва ўзғармаслиги тўғрисида фикрга

www.arxiv.uz эга бўлган. Лукреций Кар (милоддан аввал 99-55) тирик организмларнинг келиб чиқиши ва такомиллашуви ташқи муҳит таъсирида ўзғаришини изоҳлаб борди. Биологиянинг ривожланишида Араету (милоддан аввал 384-322) ва Гален Жолинус (131-201) катта ҳисса қўшишган. Араету зоология фанининг отаси ҳисобланади. У биринчи бўлиб ҳайвонларни системага солиб урганишни таклиф этган. Гален ҳайвонлар (маймун ва чўчқа)нинг ички тузилиши асосида одамнинг ички тузилишини, қон томирлари ва нервлари функциясини тасвирлаб берган биринчи физиолог - эксприментатор ҳисобланади (уша даврда одам жасадини ёриб текшириш тақиқланган эди). Биологиянинг ўрта асрларда Ўрта Осиёда ривожланиши. Ўрта асрларда ғарбий Европа мамлакатларида фанлар тараққиёти деярли тўхтаб колган бир даврда Ўрта Осиё худудидаги давлатларда табиий фанлар жадал суръатлар билан ривожлана бошлади. Бу даврдаги фанлар тарихида Муҳаммад Мирзо Хоразмий, Абу Носир Фаробий, Абу Али ибн Сино ва Абу Райхон Беруний каби алломалар алоҳида ўрин тутади. Беруний (973-1048) табиат 5 элемент: бўшлик,, хаво, олов, сув ва тупрокдан яратилган деб эътироф этади. Унинг мулохдзасига кўра кўпайиш тирик организмларнинг насл қолдириш учун интилишидан иборат. У ўзининг «Ҳиндистон» асарида табиатнн дарахтдаги энг бакувват ва соглом новдаларни ўсишига имкон берадиган боғбонга ўхшатади. Бу билан у тирик организмлар ўртасида яшаш учун кураш бориши ва табиий танланиш содир бўлишини башорат қилади. Шунинг билан бирга у худо табиат ҳодисаларини дастлабки яратувчиси ва сабабчисидир, деб тушунтиради. Унинг кўрсатишича майиб-мажруҳ ҳайвонларнинг туғилиши яратувчининг иштирокисиз руй беради. Ибн Сино (980-1037) ўз асарларида ўсимлик ва ҳайвонлар хамда бошқа табиий жисмлар ва уларнинг сабаблари тўғрисида ёзиб қолдирган. У тиббиёг фанининг асосчиларидан бири сифатида дунёда шухрат козонди. Унинг беш жилдли «Тиб қонунлари» асари беш аср мобайнида ғарб мамлакатларида тиббий билимларнинг асосий қулланмаси бўлиб келган. Ибн Сино «Тиб

www.arxiv.uz қонунлари»да одам организмининг тузилиши, турли касалликлар ва уларнинг даволаш усуллри тўғрисида батафсил маълумот беради. У одам организмдаги ҳаётий жараёнлар ташки муҳит (овқатланиш, жисмоний машқ) билан боғлик деб тушунтиради. Унинг кўрсатишича х,ар бир касалликнинг табиии сабабчиси бўлади; касалликдан сакланишда жисмоний машқлар ва тўғри овқатланиш катта ахдмиятга эга. Овқатланиш ва нафас олиш оркали одам организмнинг ташкд муҳит билан боғланиши тўғрисидаги фикрлар унинг табиатдаги нарса ва ҳодисаларни урганишга материалистик нуқтаи-назардан ёндошганлигини кўрсатади. 2. Биологиянинг уйғониш даврида ривожланиши. Ҳаётни ў з-ўзидан пайдо бўлиши тўғрисидаги назарияларни инкор килиниши. Уйғониш давридаги географик кашфиётлар, жумладан Африка қитъаси бўйлаб саёҳатлар (1497) ва Шимолий Американинг очилиши (1492) ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси тўғрисида тасаввурларни янада кенгайтирди. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига қизиқишнинг кучайиши бир канча мамлакатларда ботаника ва ҳайвонот боғларининг ташқил этилишига сабаб бўлади. Бу даврда ҳайвонлар ва ўсимликлар тўғрисида кўплаб асарлар пайдо бўлади. Ана шу даврда Италия ботаниги А.Чзальпино (1583) гули, уруғи ва мевасининг тузилишига биноан ўсимликларни классификация қилишга уриниб кўрди. Унинг асарларида метаморфоз, тартиб ва тур тўғрисидаги айрим тушунчалар илк бор учрайди. 16-17 асрларда ҳайвонлар тўғрисида бир канча энциклопедик асарлар пайдо бўлади. Улардан швейцарияли олим К.Геснернинг беш томли «Ҳайвонлар тарихи» (1551-87), италияли У.Альдровандининг (1599-1616) 13 томлик монографиясини, француз натуралисти Г.Ронделе ва италян И.Сальвианининг денгиз орти мамлакатлари ҳайвонлари тўғрисидаги асарларини кўрсатиш мумкин. Г.Белон (1555) биринчи бўлиб одам ва куш скелетини солиштиришга уриниб кўрди.

www.arxiv.uz Уйғониш даврида анатомия соҳасида айниқса катта кашфиётлар қилинди. Фламандиялик олим А.Везалий (1543), испан олими М.Сервет (1553), италия олими Р.Колумб (1559) ва бошқаларнинг анатомия ва физиология соҳасидаги ишлари туфайли инглиз олими У.Гарвей (1628) ўзининг қон айланиш системаси тўғрисидаги таълимотни яратади. Италия олими Ф.Редининг (1668) тажрибалари эскирган гўштда пашшалар ўз-ўзидан пайдо бўлмаслиги, балки тухумлардан чиқишини исбот этди. Бу тажриба ҳаётнинг ўз-ўзидан пайдо бўлиши тўғрисида таълимотга катта зарба берган бўлсада, уни батамом барҳам топишга олиб келмади. Кўпчилик олимлар тухум хужайрага эга бўлмаган тубан организмлар ўз-ўзидан пайдо бўлиши мумкин, деган фикрга эга эди. 16 асрда микроскопнинг кашф этилиши биология фанларининг бундан кейинги тараққиёти учун айниқса бекиёс аҳамиятга эга бўлди, Инглиз Р.Гук (1665) томонидан хужайрани, голландиялик А.Левенгук (1673) бир хужайрали ҳайвонлар ва сперматозоидларни, инглиз Т.Миллингтон (1676) ва немис Р.Камерариусни (1694) ўсимликларда жинсий тафовут бўлишини, италиялик М.Мальпиги (1675-79) ва инглиз Н.Грю (1671-82) ўсимлик тўқималарини, шунингдек балиқлар тухум хужайраси (Н.Стено, 1667), капилляр қон томирлари (М.Мальпиги, 1661) ва бошқа кўплаб кашфиётлар микроскопнинг ихтиро қилиниши билан боғлик бўлди. Бу кашфиётлар эмбриологияда овистлар ва анималистлар деб аталувчи икки оқимнинг пайдо бўлишига олиб келди. Улардан биринчилари организм митти муртак ҳолида тухум ҳужайра ичида, иккинчилари - уруғ ҳужайра ичида бўлади; кейинги ўзғаришлар эса фақат миқдор ўзғаришлардан иборат, деган хато фикрни илгари суришган. 3. Ўсимлик ва ҳайвонлар системасининг яратилиши. 17 аср охири 18 аср бошларида ўсимлик ва ҳайвонларнинг сунъий системасини яратиш борасида бир канча ўринишлар бўлди. Инглиз олими

www.arxiv.uz Ж.Рей 18 мингдан кўпроқ ўсимликларни тафсифлаб, уларни 19 синфга бўлади (1686-1704). Француз Ж.Турнефо уларни 22 синфга бўлади (1700). К.Рей тур тушунчасини аниклаб берди ва умуртқасиз ҳайвонлар классификациясини ишлаб чикди (1693). Ҳайвонлар ва ўсимликларнинг мукаммал сунъий системасини швед табиатшуноси К.Линней ўзининг «Табиат системаси» (1735) асарида таклиф килди. У ўзининг «Бинар номенклатура» деб аталган системасини гулнинг чангдонлари ва бошқа органлари тузилиши белгиларига асосланиб ишлаб чикди. К.Линней ҳайвонларни системага солишда уларнинг ички тузилиш белгиларини ҳам ҳисобга олганлиги туфайли унинг зоология системаси ўсимликлар системасига нисбатан табиий системага яқинроқ ҳисобланади. К.Линней ўз системасида одамни сутэмизувчилар синфига ва маймунлар билан бирга приматлар туркумига киритди, лекин турларни ўзғармаслиги, дунёни илохий куч томонидан яратилганлиги тўғрисидаги метафизик ғояни ёклаб чикди. К.Линнейнинг бинар номенклатураси (турни уруғ ва тур номлари билан аталиши) ўсимлик ва ҳайвонлар систематикасида айниқса жуда катта ахдмиятга эга бўлди. К.Линнейнинг сунъий системаси кўпчилик табиатшунос олимларни қониктирмасди. Ана шу сабабдан бир қанча олимлар табиий системани яратишга ўриниб кўришди. Ботаника соҳасида бундай системани илк бор француз ботаниги А.Л.Жюсье 1789 йилда ишлаб чикди. Ҳайвонлар ва ўсимликларни системага солиш ғояси ҳамма олимларга ҳам бир хилда маъкул бўлмади. Француз табиатшуноси Ж.Бюффон табиатдаги хар қандай система, шу жумладан К.Линней системасига ҳам катъий қарши чиқади. У ўзининг 36 томлик «Табиат тарихи» асарида (1749- 88) ҳайвонлар тузтишидаги умумийликни кўрсатади; яқин формалар ўртасидаги ўхшашликни уларнинг узаро қариндошлиги билан тушунтиришга харакат қилди ва трансформизм ғоясини ҳимоя килди. Бюффон трансформизми чекланган бўлсада, у черков тахдиди остида ундан ҳам воз кечишга мажбур бўлди. Организмларнинг кўпайиши ва ривожланиши

www.arxiv.uz тўғрисидаги Бюффон ғоялари преформизм концепцияси ғояларини инкор қилишда катта аҳамиятга эга бўлди. Бюффон фикрича уруғ суюкдигида организмнинг барча қисмлари тайёр ҳолда мавжуд. Бу билан у қадимги пангенез концепциясини к,айта тиклашга ўриниб кўрди. Рус олими К.Ф.Вольф организмларнинг ривожланишини озиқ, моддаларнинг эмбрион танасида харакатланишини таъминловчи физик куч борлиги билан тушунтиради (1789). Немис врачи ва кимёгари Г.Шталь (1708) киши фаолияти унинг рухи томонидан бошқариб борилишини таъкидлайди ва бунинг далили сифатида физиологик реакцияларни нерв-психик таъсирлар билан боғликлигини кўрсатиб утади. Унинг «Ҳаёт тонуси» тўғрисидаги ғоялари немис физиологи А.Галлернинг таъмирланиш тўғрисидаги ғоясида (1753) ўз ифодасини топади. У ва чех анатоми ва физиологи И.Прохоска мия иштирокисиз таъсиротни кабўл килувчи хамда харакатлантирувчи нерв кучи борлигини тахмин қилишган. Италиялик олим Л.Гальвани ҳайвонлар организмдаги электрни аниклади (1791). Бу ҳодиса электрофизиология фанининг пайдо бўлиши ва ривожланишига олиб келди. Инглиз олими Ж. Пристли ўсимликларни ҳайвонлар нафас олиши учун зарур бўлган кислород ишлаб чикаришини аниклади. Француз олимлари А. Лавуазье, П. Лаплас ва А.Сеген кислородни ҳайвонларнинг нафас олиши, оксидланиши реакцияларида аҳамиятини кўрсатиб беради (1787-1790). 4. Биологияда ҳаётнинг моҳияти тўғрисида асосий оқимлар ва концепциялар Биологиянинг ривожланиши тарихида ҳаётнинг моҳияти ва моддий асослари тўғрисида фикрлар мавжуд бўлган ва улар ўртасида кескин ғоявий

www.arxiv.uz кураш борган. Бу оқимларнинг асосийлари витализм, креационизм, трансформизм, префоризм ҳисобланади. Витализм (лотинчадан vitalis - ҳаётий, ҳаёт, тирик) организмда моддий бўлмаган ҳаётий куч борлиги тўғрисида идеалистик оқим. Бу оқим қадимги дунёдаги барча табийй жисмларнинг жонланиши тўғрисидаги анимистик тасаввурларга асосланган. Витализм элементлари антик дунёнинг атоқли файласуфлари Афлотуннинг психея - руҳнинг ўлмаслиги (абадийлиги), Арастунинг энтелехия - тирик табиатдаги ҳодисаларни бошқариб турадиган моддий бўлмаган куч мавжудлиги тўғрисидаги тасаввурларида учрайди. Уйғониш давридан сўнг витализм ўз урнини тирик ва нотирик табиатни бир-биридан кескин фарқ қилиши тўғрисидаги дуалистик таълимотга бўшатиб берди. Я.Б.Ван Гельмон «Архейлар» - тана органларини бошқариб турадиган руҳни куч тўғрисидаги таълймотни яратди. Бу ғояни 18 асрда Г.Шталь яна ҳам ривожлантириб, руҳ организмлар ҳаётини бошқариши, унинг тузилишини мувофиклаштириб туришини башорат қилади. 19 аср бошида виталистик таълимот француз материалистларининг содда механик тушунчаларига карши акс-садо сифатида яна пайдо бўлади. Ҳаётнинг моддий бўлмаган асосини Г. Р. Треваринус ҳаётий куч (vis vitalis - витализм шундан олинган) деб атайди. И. Мюллер тирик мавжудодларнинг бир-бутунлиги ва улар турли қисмларининг узаро мувофиклиги улардаги ижодий куч билан боғликлиги тўғрисидаги ғояни илгари сурган. 18 асрга келиб неовитализм деб аталувчи оқим пайдо бўлади. Невитализм асосчиларидан бири X. Дриш ҳаётнинг моҳиятини ташкил этадиган энтелехия мавжудлиги вакт ёки майдон билан боғлик эмаслиги тўғрисидаги ғояни илгари суради. Билиб бўлмас ҳаётий омиллар: «Ҳаётий энергия»; «Ҳаётий интилиш»; «Доминанта» мавжудлиги тўғрисидаги фикрлар бошқа натуралистларнинг асарларида ҳам учрайди. Виталистлар тирик табиатни нотирик табиатдан ажратиб куйиб, ҳаётий ҳодисаларни абсолютлаштиради; уни моддий бўлмаган куч оркали тушунтиришга ўринишади.

www.arxiv.uz Виталистлар тарихий методни инкор қилишади, тириклик ва онгни идеалистик нуқтаи-назардан талкин қилишади. Эволюцион таълимот галабасидан сўнг витализм тарадорлари хар хил антидарвинистик концепцияда туриб, эволюцияни танкид остига олишга харакат қилишмокда. Креационизм (лотинча kreatio - яратиш) - турларнинг ўзғармаслиги, организмларни худо томонидан хилма-хил килиб яратилганлиги тўғрисидаги концепция. Креционизм 18 аср охири 19 асрнинг бошида ва турларнинг тасодифан ўзғариб колиши, айрим органларни тасодифан моc келиб колиши туфайли мураккаб тузилган организмларнинг хосил бўлиши тўғрисидаги содда материализмга жавобан пайдо бўлган. Креационизм тарафдорлари фикрича турлар ҳақиқатан ҳам табиатда мавжуд бўлиб, ўзғармайди Уларнинг ташқи ва ички омиллар таъсирида ўзғариши чекланган. К.Линней фикрича турлар яратувчи томонидан канча яратилган бўлса, шунча сакланиб колган. қадимги геологик ва хозирги турлар ўртасидаги фарқни тушунтириш учун креационистлардан Ж.Кювье катастрофалар ғоясини илгари сурган. Бу таълимотга биноан Ер юзидаги ўсимлик ва ҳайвонот дунёси бир неча марта батамом кирилиб кетиб, кайтадан вужудга келган ва хар сафар олдинги даврга нисбатан мураккаброқ ҳолда пайдо бўлган. Биологияда эволюцион таълимот галабасидан сўнг Креационизм ўз мавқеини йукотди ва ўз ғояларини ўзғартириб, янги шароитга мосланишга ўринмокда. Эволюция ғояларини илгари бутунлай инкор этган крационизм энди телеология нуқтаи-назардан эволюция ғояларини узлаштириб олишга, унга мосланишга ўринмокда. Улар турларнинг ўзғаришини ва одамни маймундан пайдо бўлишини инкор этишмайди, лекин акл-идрок ва рухни унга худо ато этган деб тушунтиришади. Преформизм (лотинча ргаеГогто - олдиндан хосил кдламан) жинсий хужайраларда муртакнинг ривожланишини ва ундан организмларни хосил килувчи белгиларни берувчи моддий структураларнинг борлиги хакидаги

www.arxiv.uz таълимот. Преформистик қарашлар тарихан узок, давр мобайнида шаклланган. Дастлабки микроскопистлар (Я. Сваммердам, М. Мальпиги, А. Левенгук ва бошқалар) фикрича тухум (овизм) ёки уруғ хужайрада (анималкулизм) батамом шаклланган муртак мавжуд. Ривожланиш даврида муртак фақат йириклашади. Бу жихатдан преформизм тирик организмларни худо яратганлиги тўғрисидаги креационизмга якин келади. Кейинчалнк Преформистик карашларни ҳаётнинг уз-ўзидан пайдо бўлиши ва бошқа механистик ғояларнинг муҳолифлари ривожлантиришди (А.Галлер, Ш.Бонне, Л.Спаланцани ва бошқалар). 18 асрнинг 2-ярмидан бошлаб ривожланишнинг издан чикдши, ота ва она белгиларининг ирсийланиши, организмларнинг регенерацияси тўғрисида далиллар тупланиб бориши билан организм ривожланишида янги белгиларни бирин-кетин хосил бўлиши тўғрисидаги таълимот эпигенез пайдо бўлади Т.Мопертюи, Ж. Б. Бюффон, айниқ,са К. Вольф товуқ тухуми ва ўсимликларда муртакнинг ривожланишини кузатиш асосида бу таълимотни ёклаб чиқишади. 19 асрнинг 2 ярмида уруғланиш ва хужайра бўлиниши (митоз) моҳиятини очиб берилиши; ирсият ва ривожланиш механизми тўғрисидаги таълимотларнинг яратилиши билан Преформистик карашлар яна қайтадан юзага чикди. Ривожланиш фақат ташқи шароит таъсири (эктогенез) ёки моддий бўлмаган омил билан боғликдиги (витализм) тўғрисидаги таълимотлари инкор қилинди. 19 асрнинг охирида ядродаги хромосомаларнинг индивиду аллиги, уларнинг уруғланиш ва ирсийланиш жараёнидаги урни хакида ирсиятнинг гипотетик таълимоти ҳам Преформистик хусусиятга эга эди. 20 асрнинг ўрталарида генлар ва ирсий информациянинг кимёвий табиатининг аникланиши билан Преформистик таълимотнинг кўп асрлик ва қарама - қаршиликка бой тарихи ҳам барҳам топди.

www.arxiv.uz Трансформизм (лотинча transformo - қайта ҳосил киламан) табиатшунослар ва философларнинг организмлар тарихий ўзғариши (транформация) тўғрисидаги дастлабки эволюцион тасаввури. Трансформизм 17-19 асрларда кенг таркалган оқим бўлиб, дунёнинг ўзғариши тўғрисидаги ғояни илгари сурган қадимги дунё ва ўрта аср олимлари ва файласуфлари ғояси асосида пайдо бўлган. Трансформизм ғояси организмларнинг тарихий ривожланишини акс эттирувчи диний тасаввурларга карши пайдо бўлган. Трансформистлар (Р. Гук, П. Мопартюи, Ж. Леметри, Д. Дирро, Ж. Бюффон, Сен-Илер ва бошқалар) организмларнинг эволюцион ўзғаришини эътироф этишган, лекин уни исбот этишолмаган. Улар эволюцион ўзғаришлар механизмини тушунтиришда ташқи шароитнинг ўзғариши таъсирида организмларнинг максадга мувофик, реакцияси билан боғликлигини, орттирилган белгиларнинг наслдан наслга утишини тахмин қилишган. Эпигенез (грекчадан epi - устида, ёнида ва gensis - кўпайиш, пайдо бўлиш) - организмларнинг муртакдан ривожланиши тўғрисидаги таълимот. Эпигенез преформизмнинг акси бўлиб, жинсий хужайралар ва муртакда организмнинг барча кдсмлари тайёр ҳолда бўлишини инкор этади. «Эпигенез» атамасини У. Гарвей (1651) таклиф этган бўлсада эпигенетик тасаввурлар преформизм сингари антик даврдан маълум эди. Эпигенез концепцияси асосан К.Ф. Вольф ишлари туфайли 18 аср ўрталарида галаба козониб, эмбриологиянинг ривожланишига имкон яратди. 19 асрнинг 70-80 йилларида цитология соҳасидаги муваффакиятлар эпигенезни инкор килувчи, асосан виталистик характердаги ирсийлпк концепцияларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. 20 асрда генетиканинг пайдо бўлиши эса фақат ташқи моддий асосга эга бўлмаган омиллар таъсирида муртакдан янги органларнинг хосил бўлиши тўғрисидаги содда тасаввурларга чек куйди. Унинг урнини генетик информация тўғрисидаги таълимот эгаллади. Бу таълимотга биноан организм онтогенези генетик информация оркали амалга оширилади.

www.arxiv.uz Ҳозирги замон биологияси организмлар ривожланиши даврида генетик информация нейрогуморал ва гормонал ҳамда муайян ташқи таъсир остида амалга оширилишини кўрсатади. Пангенезис (грекчадан pan - ҳаммаси ва genesis - келиб чиқиш, туғилиш) авлодда олдинги аждодлар белгиларининг пайдо бўлиши тўғрисидаги Ч.Дарвин (1868) таълимоти. Бу таълимотга кўра организмнинг барча хужайралари майда заррачалар - геммулалар ажратиб чикаради. Геммулалар жинсий органларда тупланиб жинсий ҳужайралар ҳосил килади. Геммулалар оркали белгилар (жумладан янги хосил бўлган) ирсийланади. Бу таълимот қадимги натурфилософлар (Демокрит, Гиппократ) фикрига мое бўлиб тушганини Дарвин сезмаган. Дарвин пангенезис оркали жинсий ва жинссиз кўпайиш ҳамда регенерацияни тушунтиришга ўринган. Пангенезис таълимоти Ф.Гальтон (1871) ва бошқа олимлар томонидан текширишдан утказилиб, инкор этилган. Де Фризнинг хужайра ичи пангенеъиси (1871) назариясига биноан организмнинг белгиларини хужайра ядросидаги «пангенлар» белгилайди, цитоплазмага эса фақат хужайра хилини белгиловчи «пангенлар» чиқади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Азимов А. Краткая история биологии. Перевод с английского. М., 1967г. 2. Биология. Энциклопедический словарь школьника. М. «Олма-пресс», 2000. 3. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология. В 3 х томах. Перевод с английского. М. «Мир», 1990. 4. История биологии с древнейших времен начало до начало XX века. М. «Наука», 1972. 5. История биологии с начало XX века до наших дней. Под ред. Блякера Л, Я. М. «Наука», 1975. 6. Мовлонов О.М. Биология Т. изд. Ташкентского госпедуниверситета им. Низами 2001. 7. Расу лов М. У рта Осиё табиатшунослик фанлари тарихи Т., «Укитувчи» 1993. 8. Узбекистон Миллий энциклопедияси. 2-том.Т., 2001 9. Гофуров А.Т. Дарвинизм. Т. «Укитувчи», 1992 10. У.П.Пратов Узбекистоннинг ботаник олимлари. Т. «Укитувчи», 1997.

O'xshashlar

Микробиологиянинг ривожланиш тарихи

Тупрокшунослик фанининг ривожланиш тарихи

Биохимия фани. Биохимия фанинг ривожланиш тарихи

Микробиология ва қишлоқ ҳўжалиги биотехнологияси фанининг мақсади, вазифаси ва ривожланиш тарихи

Усимлик карантинини максади, вазифалари, ривожланиш тарихи. Ўзбекистонда карантин хизматини ташкил этилиши