Биологик ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш - Biologiya - Referatlar

Биологик ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Ўсимлик ва ҳайвонот оламининг сайёрамиздаги ўрни. 2. Ўсимлик ва ҳайвонларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти. 3. Ҳозирги даврда ўсимлик ва ҳайвонларнинг камайиб кетиш сабаблари. 4. Ўсимлик ва ҳайвонот оламини муҳофаза қилиш чоралари. 5. “Қизил китоб” ва қўриқхоналар ҳақида.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Таянч тушунчалар: фотосинтез, озиқ занжирлари, ноёб ва йўқолиб бораётган турлар, биохилма-хиллик, Қизил китоб, қўриқхоналар, буюртмахоналар, миллий боғлар. Ўсимлик ва ҳайвонот оламининг сайёрамиздаги ўрни . Ўсимлик ва ҳайвонлар Ернинг – ҳаёт қобиғи, биосферанинг асосий компонентларидан бўлиб, табиий ресурслар орасида алоҳида ўринни эгаллайди. Оқилона фойдаланилганда ўсимлик ва ҳайвонлар тикланадиган ва чексиз маҳсулот берадиган манбага айланиши мумкин. Биосферадаги ўзига хос табиий мувозанат кўп жиҳатдан ўсимлик ва ҳайвонларнинг биологик ранг-баранглигини сақлаши билан боғлиқдир. Ўсимликлар дунёси Ердаги ҳаётнинг бирламчи манбаи ва ҳаётнинг асоси ҳисобланади. Ўсимликлар фотосинтез жараёни натижасида ҳаводан карбонат ангидрид газини ютиб, кислород чиқаради. Ўсимликлар ҳавони хушбўй ҳидли, фитонцид деб аталувчи учувчан моддалар билан бойитиб, касаллик тарқатувчи бактерияларни қириб ташлайди. Улар хилма-хил шовқинларни сўндиради ва чангларни ютиб қолади. Ҳавода кислород миқдорининг доимо етарли даражада мавжуд бўлиб туришини таъминлаб, кишилар ҳаёти учун энг яхши микроиқлимни вужудга келтиради. Олимларнинг аниқлашича, 1 гектар 20 ёшли қарағайзор ҳар йили 9,35 тонна СО 2 ни ютиб, 7,25 О 2 чиқаради. 1 га майдонга ўртача 60 ёшли қарағайзор йилига 10 тонна О 2 ажратиб чиқарса, 40 ёшли эманзор 14 тоннага яқин О 2 ни ажратиб чиқаради. Қуёшли иссиқ кунларда 1 г ектар ўрмонзор 220-230 кг СО 2 ни ютиб , 180-220 кг О 2 ажратади . Ўрмонлар табиий муҳитни тозаловчи, атмосфера ва гидросфера мувозанатини сақловчи восита. Ҳисоблашларга қараганда 1гектар оқ қайин ўрмони 1 кунда 47 минг литр сувни буғга айлантиради. Бу сувни тозалаш, ҳавони намлантириш ва ёғин ёғиши га имкон яратилиши демакдир. Ўрмонлар ўзига хос сув омборларидир.

www.arxiv.uz Шунингдек ҳайвонлар биологик ресурсларнинг ажралмас бир қисми бўлиб, табиатда модда ва энергия алмашинувида улар муҳим роль ўйнайди. Ҳайвонлар ўсимликлар билан узвий алоқада бўлиб туради. Ҳайвонлар биосферанинг энг асосий қисми бўлиб, ўсимликлар билан биргаликда географик қобиқда кимёвий элементларнинг миграциясида катта роль ўйнайди. Ҳайвонлар органик моддалардан қуёш энергияси таъсирида ўсимликлар вужудга келтирган тайёр органик маҳсулотларни истеъмол қилади. Бир-бирлари ва ўсимликлардан озиқланган ҳайвонлар биологик ҳамда сайёрамиз модда алмашинувида актив қатнашади. Ҳайвонларнинг (юмалоқ чувалчанглар, тупроқ чувалчанглари, чумолилар, қўнғизлар, сут эмуизувчиларнинг айрим турлари) нураш процессида ва айниқса тупроқ ҳосил бўлишда аҳамияти катта. Айрим ҳайвонлар (кўпчилик ҳашаротлар, айрим қушлар ва кўршапалак) ўсимликларни чанглатади, баъзи ҳайвонлар, қушлар ўсимлик уруғларини тарқатади. Ҳайвонлар ҳаёти ўсимликлар ҳаёти билан чамбарчас боғланган бўлиб, ҳайвонлар сонининг ўзгариши билан ўсимликлар билан ўсимликлар сони ҳам ўзгаради. Ўсимликлар ҳаётида бўладиган ўзгаришлар эса ҳайвонларнинг яшашга, ривожланишга ва тарқалишига таъсир этади. Ўсимлик ва ҳайвонларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти. Инсоннинг кундалик ҳаётида ҳам ўсимликларнинг аҳамияти жуда катта. Шунингдек, ўсимликлар муҳим табиий географик омил сифатида Ер юзидаги сув оқимига, буғланишга, тупроқда нам сақланишида, атмосферанинг пастки қисмидаги ҳаво оқимига шамолнинг кучи ва йўналишига, ҳайвонларнинг ҳаётига катта таъсир этади. Ўсимликлар жамият учун беҳисоб озиқ-овқат, хом ашё, дори-дармон, қурилиш материаллари ва бошқа соҳаларнинг асосий манбаидир. Ўсимликлар ҳар хил кийим-бош, ичимликлар тайёрлаш учун шунингдек, чорва моллари учун асосий озуқа манбаи бўлиб ҳам ҳисобланади, инсонларга завқ-шавқ берадиган эстетик лаззат сифатида

www.arxiv.uz ҳам аҳамиятлидир. Ер шарида мавжуд бўлган 500 минг ўсимлик турининг 6000 туридан инсон кундалик ҳаётда фойдаланади. Шундан 1500 тури доривор ўсимлик сифатида аҳамиятга эга. Ўзбекистонда 4148 тур ўсимлик мавжуд бўлиб, шундан 577 таси доривор ўсимликлар, 103 тури бўёқдор ўсимликлар, 560 тури эфир мойли ўсимликлар ҳисобланади. Инсоннинг ўсимликларга ижобий ва салбий таъсири ажратилади. Ўрмонларни тиклаш, кўкаламзорлаштириш, ўсимликларнинг серҳосил навларини яратиш ва бошқалар ижобий таъсирга киради. Инсоннинг салбий таъсири оқибатида сайёрамиздаги ўрмонларнинг 2/3 қисми йўқ қилинган, кўплаб қимматли ўсимлик турлари йўқолиб кетган. Янги ерларни ўзлаштириш, атроф муҳитнинг ифлосланиши оқибатида юзлаб ўсимлик турлари йўқолмоқда. Ўсимликлардан ҳар хил йўналишларда тартибсиз фойдаланиш натижасида уларнинг турлари камайиб ноёб ўсимликларга айланиб бормоқда. Ҳайвонларнинг кўпчилиги халқ хўжалиги ишлаб чиқариш учун техникавий хом ашё ҳисобланади. Қишлок ҳўжалик ҳайвонлари, балиқлар, мўйнали ҳайвонлар, турли-туман ёввойи ҳайвонлар жумласидандир. Ёввойи ҳайвонлар хонакилаштиришнинг битмас- туганмас манбаидир. Ҳозирги пайтда мўйнали ҳайвонлар (соболь, норка, шимол тулкиси, тулки) хонакилаштирилмоқда, лось, туяқуш, қирғовул, оқ каклик ва бошқалар қўлга ўргатилмоқда. Африка, Австралия ва Жанубий Калифорнияда туяқуш фирмалари ташкил этилган. Бундан ташқари ҳайвонларда ҳар хил дори-дармонлар олинади. Ҳайвонларнинг маълум турлари экинлар, инсон ва баъзи бир ҳайвонлар учун зарарли бўлса, бошқа бир турлари инсоният учун кони фойдадир. Аммо ҳайвонларнинг айрим турларига баҳо уларни табиат учун мутлақо фойдали ёки мутлақо зарарли деб бўлмайди. Масалан : чуғурчиқ ёз даврида жуда кўп ҳашаротларни истеъмол қилиб фойда келтирса, куз ойларида мевали боғларга зиён етказади.

www.arxiv.uz Австралияда кора (какаду) тўтиқушни қарағай уруғини кўплаб ейишда ва тўкиб юборишида айблаб қириб юборилаётган эди. Кейинчалик жуда аниқ текширишлар ва изланишлар натижасида шу нарса аниқландики, тўтиқуш ўзи узиб туширган уруғнинг маълум қисминигина еб, қолганини яна униб чиқишига ёрдам берар экан. Шунингдек тўтиқуш туширган қарағай уруғини (тўнсиз ёнғоқ) кам меҳнат сарфлаб териб олиш мумкин экан. Шундан кейингина қора тўтиқушни фойдали қуш сифатида ҳимоя қилишга киришилди. Заҳарли илонларни яқин вақтларгача кўплаб ушланар ва ўлдириб юборилар эди. Масалан: Ҳиндистоннинг Рагногари районида қабул пунктларига йилига ўртача 225000 дона, нархи оширилгандан кейин эса саккиз кун ичида 115000 дона илон ўлиги топширилган. Илонларни қириб юборилган жойларда сичқон ва бошқа кемирувчи ҳайвонлар жуда тез кўпайиб кетди, натижада ғалла ҳосили камайди, кишилар ўртасида ўлат, сариқ касали кўпайди. Илон заҳрининг медицинадан кейин катта аҳамиятини ва илонларнинг табиатдаги айрим зарарли ҳайвонларни қиришдаги ролини ҳисобга олиб, илонлар эндиликда давлат назорати остида муҳофаза қилинмоқда. Ҳозирда йиртқич ҳайвонларни бутунлай йўқолиб кетишига чек қўйилмоқда, камайиб қолганларини махсус жойларда кўпайтириш чоралари кўрилмоқда. Масалан: бўрилар ва қирғийларни қириб юборишга чек қўйилди. Балиқ хўжалигида чўртан балиқларини қириб юбориш ҳам нотўғри эканлиги аниқланди. Кўпчилик сут эмизувчилар, айниқса, ҳашаротхўрлар ва қўлқанотлилар ҳамда айрим йиртқич ҳайвонлар ўрмондаги зараркунанда ҳашаротларни кўплаб киради. Масалан: бўрсиқ бир суткада 500 тагача май қўнғизининг личинкасини ейди. Демак, ҳар қандай ҳайвон тури табиат ва инсон ҳаётида бевосита ёки билвосита аҳамиятга эга бўлганлиги учун уларни қириб юборишга чек қўйиш керак. Ҳозирги даврда ўсимлик ва ҳайвонларнинг камайиб кетиш

www.arxiv.uz сабаблари. Атроф муҳитни, шу жумладан ўсимлик ва ҳайвонот оламини муҳофаза қилиш муаммоси ҳозирги даврда экологик муаммоларнинг энг муҳим масалаларидан бири бўлиб қолди, чунки кишилар табиатдан керагидан ортиқ фойдаланиб, унинг табиий манзарасини ўзгартириб, асрлар давомида вужудга келган ҳамжамоаларга салбий таъсир кўрсатмоқда. Натижада ўсимлик ва ҳайвон турларининг кўплаб йўқолиб кетиш хавфи туғилмоқда. Ўсимлик ва ҳайвон турларининг бундай йўқолиб кетиши инсон учун тиклаб бўлмайдиган салбий оқибатларга сабаб бўлиши мумкин. Ўрмонлар майдонининг ўзгариши, сув иншоотлари қурилиши, шаҳарларнинг пайдо бўлиши, атмосфера ҳавосининг ўзгариши билан ер юзаси ландшафтлари ўзгармоқда. Айрим территорияларда ҳайвонларнинг баъзи турлари кишилар томонидан вужудга келтирилган маданий ландшафтларга жуда мослашиб бораётир. Уй сичқони, дала сичқони ва кулранг каламуш шулар жумласидандир. Айрим ҳайвон турлари маданий ландшафт шароитига мослаша олмай йўқолиб кетаётир, масалан: бир вақтлар кенг тарқалган дала суғурлари далалар ўзлаштирилиши билан камайиб кетмоқда. Ҳозирда қушларнинг тахминан 150 тури ва кенжа тури йўқолиб кетган ҳамда 100дан ортиқ тури йўқолиб кетиш арафасида турибди. Сут эмизувчилардан 106 тури йўқ бўлиб кетган. Ҳозирги кунда умуман ҳайвонларнинг 600 га яқин тури йўқ бўлиш арафасида турибди. Айниқса, йирик ҳайвонларнинг табиий камайиб кетиши географик ландшафт ва иқлимий шароитларнинг ўзгариши билан боғлиқ. Кишилар мамонт, жунли насорог, ғор айиғи каби йирик ҳайвонларни овлайвериб қириб юборган. Қириб юборилган ҳайвонларни тури ва сони цивилизация кучли тараққий этган Европа мамлакатларига тўғри келади. Ҳозирги қора молларни аждоди ёввойи тарпанни одамлар қириб юборганлар, ўрмонлар майдонининг қисқариб бориши билан зубрлар сони камайиб кетди. 1892

www.arxiv.uz йил зубрлар фақат Белая Вежа пушчасида 375 бош қолган. Кўп ов қилишдан тоғ эчкиси ҳамда серна (ёввойи эчки) нинг баъзи турлари йўқолиб кетган, фил, арслон, айиқ ва бўри жуда кам қолган. Айрим йиртқич қушлар (тасқара, болтаютар, бургут, шунқор) камайиб кетган. Ҳозирда оқ қанотли Америка турнаси йўқ бўлиш арафасида турибди. Лайлаклар ҳам камайиб кетмоқда. 1844 йилда денгиз қушларидан қанотсиз гагарканинг охирги нусхасини топишган. Йирик ҳайвон ҳисобланган бизон ҳам камайиб, Йеллоустон миллий паркида 635 та қолди холос. АҚШ шарқидаги вапити буғуси, тундра буғуси, паншаха шохли антилопа ва бошкалар йўқ қилинди. АҚШнинг Алабана штатида илоннинг 3 тури, Луизана штатида бақанинг 4 тури заҳарли кимёвий моддалар таъсиридан нобуд бўлган. Шимолий Американинг жануби-ғарбида балиқнинг 7 тури йўқ қилинди. Яна шиншила (каламуш тури) мўйнаси қимматбаҳо бўлганлиги учун қириб юборилди. Эндиликда шиншила катакларда урчитилмоқда. Галопогос оролларидаги эндемик ҳайвон турлари калтакесаклар, тошбақалар, испанлар олиб келган чўчқалар бу ҳайвонларни тухумларини кавлаб ейиши натижасида камайиб кетди. Бундан ташқари, Ҳиндистон каркидони қирилиб кетди, икки шохли суматра ва бир шохли ява каркидонларидан саноқли қолди холос. Каркидон, фил ва жирафалар сони камайиб кетди. Сут эмизувчилардан ва қушлардан қуйидагилар умуман йўқ бўлиб кетди. М: тарпан, денгиз сигири, антилопа, ҳаворанг от, квагра, европа ибиси, каролин тўтиқуши, қанотсиз гагарка. Ўсимлик ва ҳайвонот оламини муҳофаза қилиш чоралари. Ноёб ва йўқолиб бораётган турларнинг муҳофазасига эътиборни кучайтириш учун 1966 йили Табиатни Муҳофаза қилиш Халқаро Иттифоқи томонидан халқаро “Қизил китоб” ташкил қилинган. Қизил китоб фақатгина хатар даракчиси бўлмай, балки муҳофаза ҳаракатларининг дастури ҳамдир. Ўсимлик ва ҳайвонларни муҳофаза

www.arxiv.uz қилиш фақатгина турли давлатлар ўртасидаги ҳамкорлик йўли билангина муваффақиятли олиб борилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси ўзига хос ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига эга сўнгги йилларда инсоннинг хўжалик фаолияти натижасида флора ва фаунага салбий таъсир кучайди. Ўзбекистон фаунаси 682 тур умуртқали ҳайвонлар ва 32484 тур умуртқасиз ҳайвон турларидан иборат. 1983 йили Ўзбекистон Қизил китобининг 1-жилди эълон қилинди. Ўзбекистон Қизил китобига умуртқали ҳайвонларнинг 65 тури киритилган бўлиб, 22 турдаги сут эмизувчилар, 33 тур қушлар, 5 тур судралиб юрувчилар, 5 тур балиқлардан иборат. Устюрт қўйи, бурама шохли эчки, қор барси, бухоро буғуси ва бошқа ҳайвонлар йўқолиш арафасидадир. Йўқолиб бораётган ноёб ҳайвон турларини яна кўпайиши хавф остидадир. Ҳозирда бундай ҳайвон турлари давлат муҳофазасигса олинди. Айрим жойларда қимматбаҳо ҳайвлонлар зубр, дарё қундузи, собол, қулон, сув каламуши учун қўриқҳоналар ташкил этилди. М: Орол денгизидаги Борса келмас қўриқҳонасида сайғоқ кўпайтирилмоқда. Бодҳиз қўриқҳонасида қулон (ёввойи эшак) асралмоқда. Бундан ташқари ҳайвонларни муҳофаза қилишда Қизил китоб ва ҳалқаро битимларни аҳамияти катта. Табиий муҳитдаги бундай ўзгаришлар дунё мамлакатлари халқларини биргалашиб муҳофаза қилишга ундамоқда. Балиқ овлаш ва бошқа денгиз ҳайвонларини овлаш бўйича 70 дан ортиқ шартномаларни тузилганлиги шулар жумласидандир. Ўзбекистонда мавжуд 4 мингдан ортиқ ўсимлик турларининг 10-12 %и муҳофаза талаб (4148 тур). Энг қимматли тоғ ўрмонларининг майдони ўнлаб марта қисқариб кетган. Тўқайлар ва қайир ўрмонлари кўплаб кесиб ташланган. Табиий яйловларнинг майдони 6,5 млн.га қисқарган. Шу боис 1984 йил Ўзбекистон Қизил китобининг 2-жилди нашр эттирилди. Унда муҳофаза қилиниши керак бўлган 400 ўсимликларнинг 163 тури киритилган. Масалан, черкез, исириқ, етмак, шовул, анзур пиёз, ёввойи анжир, ёнғоқ, сумбул, бодом, лола, чиннигул ва бошқа ўсимликлар.

www.arxiv.uz «Қизил китоб» га киритилган ҳайвон ва ўсимликларнинг сони йил сайин ортиб бормоқда, бу эса инсонлар ўртасида экологик онг, дунёқараш ва маданиятнинг йўқлигидан далолатдир. 1998 йилда нашр эттирилган «Қизил китоб» га 167 та ҳайвон ва 301 та ўсимлик киритилган. Республикамизда биологик хилма-хилликни сақлаш мақсадида 9 та қўриқхона, 2 та миллий боғ ва 1 та «Жайрон» номли экомарказ ташкил этилган. Сайёрамиздаги ўсимликлар ва ҳайвон ресурслари ниҳоятда катта ва ранг-баранг, лекин бу ресурслар улардан фақат оқилона фойдаланилган вақтдагина ҳамда уларнинг тикланиш шароити таъминлангандагина кишилар жамияти талабларини қондира олади.

O'xshashlar

Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланиш муаммолари

Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Ландшафтларни муҳофаза қилиш

Биосфера ва уни муҳофаза қилиш

Ер ости қазилмаларни муҳофаза қилиш