logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Biologiya
  4. Abiotik omillar

Abiotik omillar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.029296875 KB
Ko'chirib olish
Abiotik omillar Reja: Harorat  Yorug‘lik  Namlik  O‘simlik va hayvonlarning suv tanqisligiga moslanishlari  Tuproq omillari  Topografik omillar  Tabiatdagi mavsumiy o‘zgaruvchanlik  Bioritm. Ekologik sistemalarning abiotik (o‘lik) omillariga quyidagilar kiradi: 1. Iqlim omillari. 2. Tuproq omillari. 3. Topografik omillar. Iqlim omillariga harorat, yorug‘lik, suv kiradi. Biz quyida o‘sha omillarning tirik organizmlarga ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Harorat Yerdagi organizmlarning yashashi, rivojlanishi va tarqalishiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biridir. Hayotiy jarayonlar tor harorat diapazonida kechadi. Ko‘pchilik o‘simlik va hayvonlar sovuq haroratli sharoitda nobud bo‘ladi yoki anabioz (hamma kimyoviy jarayonlarning juda susayishi yoki to‘xtashi) holatiga o‘tadi. Ammo Antarktidada — 70°C sovuqda ham suvo‘tlari, lishayniklarning ayrim turlari, pingvinlar yashay oladi. Yerda hayotning eng yuqori chegarasi 50—60°C ga tengdir. Bunday haroratda fermentlar faolligi buziladi va oqsillar ivib qoladi. Lekin geotermal buloqlarda ayrim mikroorganizmlar 70—80°C da ham yashay olishi kuzatiladi. O‘simliklar va ko‘pchilik hayvonlar tana haroratini bir xil saqlay olmaydi. O‘simliklarning sovuqqa chidamliligi hujay- ralarda qand miqdorining ko‘pligi va hujayra shirasi konsentra- tsiyasining ortiq yoki suvning kamligiga bog‘liq. Tana haroratini saqlay olish xususiyatlariga ko‘ra hayvonlar issiq qonlilar va sovuq qonlilarga bo‘linadi. Sovuq qonlilarga umurtqasizlar, baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar kiradi. Ular tana haroratini bir xil saqlay olmaydi. Muhit haroratining ko‘tarilishi bu organizmlarda fiziologik jarayonlarning tezlashishiga olib keladi. Muhit haroratining ma’lum diapazondan pasayishi metabolik jarayonlar- ning susayishiga va organizmlarning o‘lishiga sabab bo‘ladi. Evolutsiya jarayonida issiq qonli organizmlar tashqi muhit haroratining juda keng o‘zgarishidan qat’i nazar, o‘z tana haroratini doimiy holatda saqlashga moslashgan. Issiq qonlilarga qushlar va sutemizuvchilar kiradi. Qushlarning tana harorati 40°C dan yuqoriroq, sutemizuvchilarniki esa 37—40°C atrofida saqlanadi. Tana haroratining doimiy saqlanishi ikki xil mexanizm asosida amalga oshadi. Kimyoviy mexanizm oksidlanish-qayta- ri lish reaksiyalarining jadalligiga bog‘liq bo‘lib, markaziy nerv sistemasi tomonidan reflektor usulda idora qilinadi. Tana haroratini bir xil saqlashda to‘rt kamerali yurakning paydo bo‘lishi, nafas sistemasining takomillashishi ham katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Issiqlikni o‘zgartirmay saqlashning fizik mexanizmlari qalin jun, patlar, teri osti yog‘ kletchatkasi, teri bezlarining paydo bo‘lishiga, qon aylanishining nerv sistemasi orqa idora qilish mexanizmlarining paydo bo‘lishiga bog‘liqdir. Hayvonlarning tashqi muhit harorati o‘zgarishiga moslanish mexanizmlaridan biri migratsiya, ya’ni qulay haroratli joylarga ko‘chib o‘tishidir. Kitlar, ba’zi qushlar, baliqiar, hasharotlar va boshqa hayvonlar yil davomida migratsiya qiladi. Sovuq qonlilarning ayrim turlari harorat pasayganda yoki keskin ko‘tarilganda karaxt bo‘lib qoladi. Issiq qonlilarning ayrim vakillari oziq yetishmasa yoki muhit harorati pasaysa, uyquga ketadi (ayiqlar, bo‘rsiqlar). Bunda moddalar almashinuvi susayadi, lekin tana harorati deyarli pasaymaydi. Mikroorganizmlar, o‘simliklar va tuban hayvonlarning haroratga moslashishlaridan biri ularning anabioz holatiga o‘tishidir. Mikroblar anabioz holatida sporalar, sodda hayvonlar esa sistalar hosil qiladi. Yorug‘lik. Ekosistemalarda kechadigan jarayonlarni asosan quyosh energiyasi ta’minlaydi. Biologik ta’sir nuqtayi nazaridan olganda quyosh nuri uch xil spektrga: ultrabinafsha, ko‘rinadigan, infraqizil nurlarga ajratiladi. Atmosferaning yuqori chegarasida quyosh doimiyligi deb ata ladigan quyosh nurlanishining quvvati 1380 W/m 2 ga tengdir. Ammo Yer yuzasiga yetib keladigan quyosh nurlanishining quvvati birmuncha kamroqdir, chunki yorug‘likning bir qismi atmosferada yutiladi va qaytariladi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridan o‘tib, Yer yuzasiga yetib keluvchi quyosh nurlarining to‘lqin uzunligi taxminan 0,3 —10 mkm ga tengdir. Ultra- binafsha nurlar ining juda kam qismigina yer yuzasiga yetib keladi. Ultrabinafsha nurlarning to‘lqin uzunligi 0,30—0,40 mkm ga teng bo‘lganligi va yuksak kimyoviy faolligi tufayli tirik hujayralarni jarohatlashi mumkin. Lekin ultrabinafsha nurlar organizmlar uchun kam miqdorda zarur hisoblanib, foydali ta’sir ko‘rsatadi. Ular D vitaminining, ko‘z to‘r pardasi pigmentining va teri pigmentining hosil bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘rinadigan nurlarning to‘lqin uzunligi 0,40— 0,75 mkm ga teng bo‘lib, Yerga yetib keluvchi quyosh nurlarining 50 foiziga yaqinini tashkil etadi. Hayvon va o‘simliklarga har xil to‘lqin uzunliklaridagi nurlar turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Har xil hayvonlar bir- biridan rangni ko‘rish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu xususiyat, ayniqsa, primatlarda yaxshi rivojl angan. Ko‘rinadigan nurlar o‘simliklarda fotosintez jarayonining amalga oshishida katta ahamiyatga ega. Ammo fotosintez uchun faqat 1 foiz ko‘rinadigan nurlar sarflanadi, qolgan qismi esa qaytariladi yoki issiqlik sifatida tarqaladi. O‘simliklarda fotosintez jadalligi yorug‘likning optimal darajasiga (yorug‘lik to‘yinishiga) bog‘liq. Bu optimal darajadan o‘tilganda fotosintez sekinlashadi. O‘simliklar ko‘rinadigan nurlarning har xil spektrlarini fotopigmentlar orqali o‘zlashtiradi. To‘lqin uzunligi 0,75 mkm dan yuqori bo‘lgan infraqizil nurlarni odam ko‘zi ilg‘amaydi, ular tirik organizmlar qabul qiladigan quyosh energiyasining 49 foizga yaqinini tashkil qiladi. Infraqizil nurlar asosiy issiqlik manbayidir. Tik tushadigan quyosh nurlari tarkibida ular, ayniqsa, ko‘p bo‘ladi. Yorug‘likka bo‘lgan talabiga ko‘ra o‘simliklar yorug‘sevar, soyasevar, soyaga chidamlilarga bo‘linadi. Yorug‘sevar o‘simliklar yaxshi yorug‘lik tushadigan ochiq joylardagina rivojlana oladi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi. Cho‘llarda va chala cho‘llarda o‘sadigan yovvoyi piyozlar, lolalar shular qatoriga kiradi. Soyasevar o‘simliklar esa aksincha, kuchli yorug‘likni yoqtirmaydi, doimiy soya joylarda o‘sadi. Bunday o‘simliklarga o‘rmonlarda o‘sadigan paporotniklar, moxlar kiradi. Soyaga chidamli o‘simliklar soya joyda ham, yaxshi yoritilgan joylarda ham bemalol o‘saveradi. Bularga qayin, qarag‘ay, eman daraxtlari, o‘rmon yertuti, binafsha kabi o‘simliklar kiradi. Yorug‘likning hayvonlar uchun asosan informativ ahamiyati mavjuddir. Sodda hayvonlarda yorug‘lik sezuvchi xususiyat bo‘lib, u orqali fototaksis (yoritilgan tomonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichlilardan tortib deyarli hamma hayvonlarda yorugiik sezuvchi a’zolar mavjud. Ayrim hayvonlar (ukki, ko‘rshapalak) faqat kechasi faol hayot kechiradi, ayrimlari esa doimo qorong‘i sharoitda yashashga moslashgan (ko‘rsichqon, askarida). O‘simlik va hayvonlarda yorug‘lik ta’sirida kechadigan eng asosiy jarayonlar quyidagilar hisoblanadi: 1. Fotosintez (bu to‘g‘rida ma’lumotlar yuqorida berildi). 2. Transpiratsiya — o‘simliklarga tushuvchi quyosh nurlari- ning taxminan 75 foizi suv bug‘lanishiga sarf bo‘ladi. 3. Fotoperiodizm — o‘simliklar va hayvonlar hayot faoli- yatining yil mavsumlari bilan sinxronlashishi. 4. Harakatlanish — o‘simliklarda fototropizm va fotonastiya sifatida, hayvonlarda va bir hujayrali o‘simliklarda — fototaksis sifatida amalga oshadi. 5. Ko‘rish (hayvonlarda) — eng asosiy sezish funksiyalaridan biri. 6. Boshqa funksiyalar — D vitaminlar sintezi, teri pigmentatsiyasi va boshqalar. Namlik. Bu — havoda, tuproqda, tirik organizmlarda suv- ning miqdori bilan xarakterlanadigan ekologik omildir. Suv organizmning asosiy mineral tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu tufayli ham atrof-muhitdagi suvning miqdori harorat bilan bir qatorda yashash muhitining eng asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblan adi. O‘simlik va hayvonlar uchun suvning asosiy manbayi yog‘ingarchilik, yerosti suvlari, shudring va tuman hisoblanadi. Yog‘ingarchilik miqdoriga qarab muhit cho‘l, dasht, botqoqlik va nam o‘rmonlar sifatida bo‘lishi mumkin. Suvga chidamliligiga ko‘ra o‘simliklar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: a) gidrofitlar — suvda o‘sadigan o‘simliklar; b) gigrofitlar — nam sharoitda o‘suvchi o‘simliklar; d) mezofitlar — normal namlik sharoitida o‘suvchi o‘sim- liklar; e) kserofitlar — namlik yetishmaydigan sharoitda o‘sadigan o‘simliklar. Markaziy Osiyo hududida o‘sadigan o‘simliklar orasida kserofitlar keng tarqalgan. Bularga saksovul, yantoq, juzg‘un o‘simliklari misol bo‘la oladi. Kserofitlarda namlik kam sharoitda o‘sishga moslanishlar paydo bo‘lgan. Ular sitoplazmasining tark ibi o‘ziga xos, barglari qattiq va ingichka, ba’zan esa tikanlarga aylangan bo‘ladi. Yantoq va saksovulning ildizi juda uzun bo‘lib, yerosti suvlarigacha yetib boradi. Ko‘p o‘simliklar yozda bargini to‘kishi bilan o‘zidan suvning bug‘lanishini kamaytiradi. Ba’zi qishloq xo‘jalik o‘simliklari, masalan, oqjo‘xori, tariq ham suvsiz likka chidamli bo‘ladi. Cho‘l va dashtlarda yashovchi hayvonlarda ham suvsizlikka moslanishlar mavjud. Ular tez va uzoq chopa olishi natijasida uzoqlarga, suv ichish joylariga migratsiya qiladi. Kemiruvchilar, sudralib yuruvchilar, hasharotlar va boshqa mayda cho‘l hayvonlari oksidlanish reaksiyalari natijasida hosil bo‘ladigan suvlarni g‘amlash hisobiga tanadagi suv muvozanatini saqlaydi. Ayniqsa, yog‘ning oksidlanishi natijasida ko‘p miqdorda suv hosil bo‘ladi (100 g yog‘dan 100 g suv hosil bo‘ladi). Shu tufayli cho‘lda yashovchi hayvonlarda qalin yog‘ qatlamlari mavjuddir (tuyaning o‘rkachi). Ko‘pgina cho‘l hayvonlarining qoplovchi qalin to‘qimasi mavjudligi tufayli teri orqali suv bug‘lanmaydi. Ularning ko‘pchiligi kechasi hayot kechiradi, kunduz kuni uyalariga yashirinib oladi. O‘simlik va hayvonlarning suv tanqisligiga moslanishlari: 1. Suv bug‘lanishini kamaytiruvchi omillar mavjudligi: a) barglarning tikanlarga aylanishi (ignabargli daraxtlarda); b) qalin kutikulaning mavjudligi (hasharotlarda, kserofitlar- da); d) barglarning so‘liganligi (alp o‘simliklarida); e) qurg‘oqchilikda barglar to‘kilishi; f) barg og‘izchalarining kechasi ochilib, kunduzi yopilishi; g) transpiratsiya va ter ajratishning kamayishi (cho‘l o‘sim- liklari, tuya); h) hayvonlarning uyalarda yashirinishi (mayda sahro sut- emizu vchilari, masalan, sahro kalamushi); i) nafas teshiklarining klapanlar bilan bekilishi (ko‘p hasharotlar). 2. Suv so‘rilishining kuchayishi: a) keng yuza ildiz sistemasining mavjudligi; b) ildizning uzunligi va chuqur joylashishi; d) hayvonlarda yerosti suvigacha yo‘llar ochish (termitlar); 3. Suvni zaxiralash: a) shilliq hujayralarda va hujayra devorida; b) maxsuslashgan siydik pufagida (sahro baqasi); d) yog‘ holatida (sahro kalamushi, tuya); 4. Suv yo‘qotilishiga fiziologik chidamlilik: a) suvni ko‘p yo‘qotganda ham hayot faoliyati saqlanishi (paporotniklar, plaunlar, moxsimonlar, lishayniklar); b) tana massasi ancha yo‘qotilganda suv mavjudligida tez tiklanishi (yomg‘ir chuvalchangi, tuya); d) urug‘, tugunak, piyozcha sifatida noqulay sharoitda saqlanishi; e) pillaga o‘ralib yozda uyquga ketish (yomg‘ir chu- valchangi, ikki tomonlama nafas oluvchi baliqlar); 5. Suvsiz joylardan suvli joylarga migratsiyalanish (ko‘pgina sahro va cho‘l hayvonlari). Tuproq omillari. Tuproqni tuproqshunoslik fani o‘rganadi. Tuproqshunoslik ta’limotiga rus olimi V.V. Dokuchayev asos solgan. U o‘z asarlarida birinchi bo‘lib tuproqning o‘zga- rishi va rivojlanishini, unda tinmasdan fizik-kimyoviy va biologik jara yonlar kechishini isbotlab berdi. V.V. Dokuchayev 5 ta asosiy tuproq hosil qiluvchi omillarni aniqladi: 1. Iqlim. 2. Geologik omillar (tog‘ jinslari). 3. Topografik omillar (relyef). 4. Tirik organizmlar. 5. Vaqt. Tuproq quruqlikdagi ekologik sistemalarda abiotik va biotik omillarni bog‘lovchi eng muhim zanjirdir. O‘simliklarning o‘sishi tuproqda zarur ozuqa moddalarining mavjudligiga va tuproqning tuzilishiga bog‘liq. Tuproqning noqulay holatga kelib qolishining oldini olish uchun undan foydalanishning ratsional ilmiy usullarini ishlab chiqish lozim. Tuproqning tarkibi quyidagi asosiy qismlardan iborat: 1. Mineral moddalar (tuproq umumiy tarkibining 50—60 foizigacha). 2. Organik moddalar (10 foizgacha). 3. Havo (15—25 foizgacha). 4. Suv (25—35 foizgacha). Bulardan tashqari biotik tarkibiy qism (bakteriyalar, detritofaglar, zamburug‘lar) ham mavjud. Tuproqdagi organik moddalar har xil fizik-kimyoviy jarayonlar va tirik organizmlar (detritofaglar, bakteriyalar, zamburug‘lar) ta’sirida parchalanib gumusga aylanadi. Gumus — organik moddalar parchalanishining oxirgi mahsuloti, u qancha ko‘p bo‘lsa, tuproq shuncha hosildor bo‘ladi. Topografik omillar. Topografik omillar boshqa abiotik omillar bilan bog‘liq, ular iqlimga, tuproqqa ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy topografik omillardan biri — balandlik. O‘rtacha harorat, uning bir kecha- kunduzdagi o‘zgarishlari, yog‘in- garchilik miqdori, shamol tezligi, nurlanish miqdori, atmosfera bosimi, gazlar konsentratsiyasi balandlikka bog‘liq. Bu omillar esa o‘z navbatida o‘simlik va hayvonlarning hayot faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchi muhim topografik omil — qiyalikning joylashishidir. Shimoliy yarimsharlikda janubga qaragan qiyaliklarda yorug‘lik va harorat shimolga qaragan qiyaliklarga nisbatan yuqoriroq (janubiy yarimsharlikda esa buning aksi kuzatiladi). Bu esa o‘simliklarning va hayvonlar holatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Topografik omillardan yana biri — qiyalikning tikligi. Qiyalik qancha tik bo‘lsa, unda o‘simliklar shuncha kam o‘sadi, asosan kserofit o‘simliklar uchraydi. Tabiatdagi mavsumiy o‘zgaruvchanlik. Tabiatning eng ajo- yib xususiyatlaridan biri — uning mavsumiy o‘zgaruvchanligidir. Yil davomida harorat, namlik va boshqa ekologik omillar davriy o‘zgaruvchanlikka egadir. Abiotik ekologik omillarning mavsumiy o‘zgarishlari o‘z navbatida tirik organizmlar hayot faoli- yatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Har xil regionlarda hayot uchun qulay davr turlicha bo‘ladi. Masalan, Markaziy Osiyo regi- onida bu davr 6—7 oygacha davom etadi. Bizning regionda ham qishki tinim davri yaqqol namoyon bo‘ladi. Haroratning pasayishi, vegetatsiya davrining tugallanishi natijasida ko‘pchilik o‘simliklarda moddalar almashinuvi susayadi, o‘simliklar bargini to‘kadi. Qishki tinim davri hasharotlarda, suvda hamda quruqlikda yashovchilarda, sudralib yuruvchilarda va boshqa hayvonlarda kuzatiladi. Ko‘pgina qushlar issiq mamlakatlarga migratsiya qiladi. O‘simlik va hayvonlarning o‘sishi va rivojlanishi kun uzunligiga bog‘liqdir. Bu hodisa fotoperiodizm deyiladi. Fotoperiodizm — tirik organizmlardagi fiziologik jarayonlar faolligining yorug‘ kun uzunligiga boqliqligidir. Bu hodisani tajribada o‘simlik va hayvonlarda kecha- kunduz davomida yoritishni sun’iy o‘zgartirib kuzatish mumkin. Fotoperiodizm o‘simliklardagi fotosintez jarayoniga ham bog‘liq. Kun uzunligining o‘zgarishi yil davomida haroratning o‘zga rishiga ham bog‘liq. U tufayli kun uzunligi mavsumiy o‘zgarishlar uchun belgi omili bo‘lib xizmat qiladi. Kun uzunligiga javob reaksiyasiga qarab o‘simliklar uzun kun, qisqa kun va neytral o‘simliklarga bo‘linadi. Neytral o‘simliklar ning gullashi kun uzunligiga bog‘liq emas. Kun uzunligi hayvonlarning o‘sishi va rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, bizda ko‘p boqiladigan ipak qurti qisqa kunda yaxshi rivojlanadi. Fotoperiodizm qushlar- ning, sutemizuvchilarning va boshqa hayvonlarning urchish davriga, ularning embrional rivojlanishiga, tullashiga, migra- tsiyasiga, qishki uyquga ketishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Odam o‘simlik va hayvonlarda fotoperiodizm qonuniyatla- rini o‘rganib, undan o‘zining amaliy maqsadlarida keng foydalanm oq da. Issiqxonalarda sabzavot va gullarni yil davomi- da o‘stirish keng yo‘lga qo‘yilishi, parrandachilik fabrikalarida tovuqlar tux um dorligi oshirilishi shularga misoldir. Bioritm. Fotoperiodizm asosida o‘simlik va hayvonlarda evolutsiya davomida maxsus davriy takrorlanib turuvchi biologik ritmlar paydo bo‘lgan. Biologik ritmlar — biologik jarayonlar jadalligining davriy takrorlanuvchi o‘zgarishidir. Biologik ritmlar kecha-kunduz, mavsumiy va yillik bo‘lishi mumkin. Masalan, kecha-kunduz bioritmlariga o‘simliklarda fotosintez- ning o‘zga rishini, hayvonlarda harakatning, gormonlar sekre- tsiyasining, hujayra bo‘linishi tezligining o‘zgarishlarini misol qilib keltirish mumkin. Odamda ham nafas olish tezligi, arterial bosim va shunga o‘xshash jarayonlar kecha-kunduz davomida ritmik o‘zgarib turadi. Bioritmlar irsiyatga bog‘liq reaksiyalar bo‘lganligi sababli insonning mehnati va dam olish rejimini to‘g‘ri uyushtirish uchun uning mexanizmlarini yaxshi bilish kerak. Shunday qilib, organizmlarning kecha-kunduz va mavsumiy o‘zgarishlarga javob reaksiyalari ularning vaqtni o‘lchay olishini, ya’ni «biologik soat»ning mavjudligini ko‘rsatadi. Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

O'xshashlar

Biotik va antropogen omillar
Inson ekologiyasi
Asosiy ekologik omillar va ularning o`simliklar qoplamiga ta`siri. Iqlim omillari
Ekologiya fani va uning vazifalari. O‘rganish usullari
O`simlikning o`sishi, rivojlanishi, xosili va uning sifatiga ta`sir qiladigan omillar