Asosiy ekologik omillar va ularning o`simliklar qoplamiga ta`siri. Iqlim omillari - Biologiya - Referatlar

Asosiy ekologik omillar va ularning o`simliklar qoplamiga ta`siri. Iqlim omillari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz REJA: 1. Abiotik omillar haqida tushuncha. 2. Yorug`lik haqida tushuncha. 3. Issiqlikning o`simliklarga ta`siri. 4. Havo va shamol ning o`simliklarga ta`siri.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Tayanch ibora va atamalar : geliofit, ssiofit, fotoperiodizm, termoperiodizm, termofil, psixrofil, efemer, gigrofit, mezofit, kserofit, gidatofit, gidrofit, sukkulent, sklerofit. Muhit deganda tirik organizmlarni o`rab olgan barcha biotik va abiotik omillarning yig`indisini tushunamiz. Muhit quruqlik, havo, suv va yer ostidan iborat bo`ladi. Bundan tashqari, yashash sharoiti degan tushuncha ham mavjud bo`lib, bularga tirik organizm uchun zarur bo`lgan yorug`lik, issiqlik, suv kiradi. Muhit ko`plab elementlardan tashkil topgan bo`lib, o`simliklar olamiga turlicha ta`sir ko`rsatgani uchun ham ekologik omillar deb yuritiladi. Ekologik omillarni quyidagi turlarga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq bo`ladi. Abiotik omillar Abiotik omillarga iqlim, geologik, edafik, yorug`lik, issiqlik, namlik va havo oqimi kiradi. Yorug`lik. Quyoshdan taralayotgan yorug`lik nuri barcha tirik organizmlar uchun u yoki bu darajada ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun ham yorug`lik eng muhim hayotiy omillardan biri hisoblanadi. Quyosh nuri, ya`ni yorug`lik omili o`simliklarda bo`ladigan fotosintez jarayonida, o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi uchun zarur organik moddalar hosil bo`lishida qatnashadi. Fotosintez jarayoni natijasida yutilgan yorug`lik energiyasi bog`langan ximiyaviy energiyaga aylanadi. Yorug`lik boshqa omillarga (suv, issiqlik) nisbatan yer yuziga bir xil taqsimlangan. Buni esa yer sharining yorug`lik tanqisligi tufayli mutlaqo o`simlik o`smaydigan joy yo`qligidan ham bilish mumkin. Tun uzoq bo`ladigan qutb viloyatlarida o`simliklarning sekin va kam o`sishiga yorug`lik emas, balki harorat sharoitining noqulayligi sabab bo`ladi. Ma`lumki, o`simlik yorug`likni tabiiy holda faqat quyoshdan oladi. O`simlik faqat tik tushgan yorug`likni emas, tarqoq holda tushgan yorug`likdan ham foydalanadi. Tik tushgan yorug`lik o`simlikning xlorofil donachalari va

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz tsitoplazmasini o`ldirib, o`simlikka salbiy ta`sir qiladi. Tarqoq tushgan yorug`lik foydali bo`lib, o`simlik bu yorug`likni to`liq o`zlashtiradi. Sababi tarqoq tushgan yorug`lik sariq-qizil nurlardan iborat bo`ladi. Yer sharining har bir zonasida yorug`lik sharoiti o`ziga xos bo`ladi. Cho`l, dasht, baland tog` mintaqalari yorug`lik bilan kuchli ta`minlangan bo`lsa, aksincha g`or va havzalar yorug`lik bilan kam ta`minlanadi. Shuning uchun ham har bir joyning yorug`likka nisbatan moslashgan o`simlik turlari mavjud bo`ladi. Yorug`likka bo`lgan talabiga ko`ra o`simliklarni 3 ta guruhga bulish mumkin: a) yorug` sevar o`simliklar — geliofitlar . Bular yorug`lik yetarli bo`lganda normal o`sib rivojlanadi. Bunday o`simliklar cho`l, dasht, o`tloq o`simliklari — ajriq (Cunodon dactulon (L) Pers), mastak (Lolium multiflosum Lam), yaltirbosh (Bromis tectorum L.) hamda birinchi pog`onadagi baland bo`yli daraxtlardir. Bular soya sharoitda ancha yomon o`sadi va rivojlanadi; b) soya sevar o`simliklar guruhi — ssiofitlar . Bu guruhga mansub o`simliklar yorug`lik bilan kam ta`minlangan muhit o`simliklaridir. Bular yorug`likni ko`p hoxlamaydigan bo`lib, o`simlik qoplamining pastki pog`onalarida yaxshi o`sadi. Bularga xona va oranjereya o`simliklari, moxlar, poporotniklar, yong`oqzorlarda o`suvchi xina, tog` binafsha (Viola isopetala) kabi turlar kiradi. Soyada o`sadigan o`simliklar yorug`likda o`sadigan o`simliklardan morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan keskin farq qiladi; d ) oraliq o`simliklar — soyaga chidamli o`simliklar. Ular yuqoridagi ikki guruppa oralig`ida uchraydigan o`simliklar bo`lib, ham yorug`likka, ham soyaga ancha bardoshlidir. Bular, odatda, quyosh nuri bevosita tushadigan yerlarda yoki shunga yaqin joylashgan yerlarda ham yaxshi o`sib rivojlanadi. Shu bilan birga quyosh kam tushadigan yerlarga ham tez moslashadi. Bularga o`rtacha iqlim zonasidagi o`rmon va o`tloqlarda o`sadigan qo`ngirbosh (Roa bulbosa L), oqco`xta (Dactules glomerata L), arvugon (Cercis siliguastrum L), qoraqarag`ay (Risea

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz schrenkiana F. Et M.), shumurt, madaniy o`simliklardan qulutnay (Fragaria ananassa Duch) kabi o`simlik turlari kiradi. Yer sharining har xil geografik zonalarida kunning uzunligi turlicha bo`ladi. Shimolda yorug`lik intensivligi kuchsiz bo`ladi. Yoritilish muddati uzoq bo`ladi. Janubda esa kun ancha qisqa bo`ladi. (Ekvatorda esa 12 soatga teng). Ammo yorug`lik intensivligi yuqori bo`ladi. Shimolda yorug`lik intensivligi kam bo`lib, uzoq muddat yorug`likning davom etishi u yerdagi o`simliklarning o`sib rivojlanishiga yordam beradi va bularni uzun kunli o`simliklar deb atashga mos keladi. Bug`doy (Triticum aestivon L), javdar (Secale cereale L.) kabi boshoqli o`simliklar, cebapra (Trifolium pratense L), sachratqi (Cichorium intybus L), sapsargul (Iris L.) kabilar misol bo`ladi. O`simliklarga uzun kun va tun almashinishi, yorug`lik va qoropg`ulikning ko`rsatgan ta`sirini amerikalik olimlar Garner va Allard tajribada o`rganib buni fotoperiodizm yoki aktinoritmizm deb atagan. Ularning fikricha, kun uzunligi yoki yorug`lik 12 soatdan kam bo`lsa uzun kun o`simliklar gullamaydi, gullagan taqdirda ham ancha kech gullaydi. Qisqa kunli o`simliklarning (kun uzunligi 12 soatdan kam bo`lgan sharoitdagi o`simliklar) rivojlanishi qisqa kun uzunligida yaxshi o`tadi. Qisqa kunli o`simliklar ham uzun kunda (yorug`lik 12 soatdan ko`p bo`lganda) gullamaydi, ba`zan juda kech gullaydi. G`o`za (Gossypium herbaceum L.), tariq (Panicum miliaceum L), bodring (Cucumis sativus L), makkajo`xori (Zea mays L.), qovun (Melo orientalis (S.Kudr) Nab), kungaboqar (Helianthus annuus L), mavrak (Salvia sclarea L. yoki S. deserta) qisqa kunli o`simliklardir. Qisqa kunli o`simliklar uzoq kunli sharoitda kuchli morfologik o`zgarishlarga uchrashi mumkin. Masalan, gigantizm — bo`yning haddan tashqari o`sib ketishi ro`y beradi. Issiqlik. O`simliklar uchun quyosh energiyasi faqat yorug`lik manbai bo`lib qolmasdan, balki issiqlik manbai hamdir. Shuning uchun ham ularda kechadigan

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz barcha fiziologik jarayonlar issiqlik bilan bog`likdir. Birgina urug`ning unib chiqishi uchun issikdik ikki xil ta`sir ko`rsatadi: a) foydali bo`lgan past issiqlik urug`larni tinim holatidan chiqaradi; b) urug`ning unib chiqish darajasi va tezligini ham issiqlik belgilaydi. Issiqlik o`simliklarda kechadigan fotosintezga teskari jarayon — nafas olishda ham katta ahamiyatga ega. Ma`lumki nafas olish sutka davomida amalga oshadigan jarayondir. Issiqlikning kecha va kunduzda almashinib turishi o`simlik uchun qatga ahamiyatga ega. Issiqlikning har kuni bir xilda ritmik almashinib turishiga o`simliklarning moslashuvi — termoperiodizm deb ataladi. Yer yuzida barcha o`snmliklarpi issiqlik omiliga bo`lgan munosabatiga ko`ra ikki xil ekologik gruppaga bo`lish mumkin: a) issiqsevar — termofil o`simliklar; b) sovuqsevar — psixrofil o`simliklar. Har ikkala band xususida to`xtalib o`tamiz: a) Yer sharining janubiy kengliklarida o`sadigan go`za (Cossypium herbaceum L.), mandarin (Citrus reticulata. blanco), apelsin (Citrus sinensis. Osl), limon (Citrus limon Burm) kabi o`simliklar issiqsevar o`simliklar bo`lib, yuqori darajali issiqlikda yaxshi o`sib rivojlanadi. O`zbekiston cho`llarida o`suvchi kovul (Capparis spinosa L), yantoq (Alhagi sparsifolia Shap), saksovul kabi o`simliklar ham jazirama issiqda bemalol o`sib rivojlanadi. Yuqori issiqqa ega bo`lgan sharoitda o`suvchi o`simlik turlari evolyutsiya jarayonida hujayrasi issiqlikka chidamli bo`lib borish bilan birga boshqa bir qancha moslanish xususiyatlariga ham ega bo`lib borgan. Xususan, vegetativ organlari, bargining yuzasi qisqargan, poya va barglar qalin tuklar bilan qoplangan, o`zidan efir moylari ajratib chiqaradigan bez va tuklarga ega bo`lgan tinim davriga o`tishga moslashgandir. Shunday bo`lsada, o`ta kuchli issiqlik o`simlikning nobud bo`lishiga olib keladi.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Bunday hol issiqlik haddan tashqari uzoq muddat davom etganda yoki yuqori harorat qisqa muddat bo`lib o`tganda kuzatiladi. O`simliklarning yuqori issiqlikka chidamliligi o`suvchi kurtaklarning hazon qatlami va tuproq bilan muhofaza qilinganligi katta samara beradi. O`simliklarning bunday xususiyatlaridan Raunkier hayotiy shakllarning sistemasini tuzishda foydalangan. b) Sovuqsevar o`simliklar eng past haroratda o`sishga moslashgan yoki o`sish imkoniyatiga ega bo`lgan o`simliklardir. Yer sharining shimoliy kengliklarida o`suvchi qarag`ay (Pinus silvestris L), tilog`och (Larix sibirica. Lab.), qoraqaragay (Pisea schrenkiana F. et V.) kabi daraxtlar sovuqqa chidamli turlardir. Issiqlik minimum darajadan pastga tushganda o`simlik tinim holatiga kiradi. Harorat minimumdan pastga tushib ketganda o`simlik hujayrasining tsitoplazmasida katta o`zgarishlar bo`lishi, ya`ni o`simlikni sovuq urib ketishi mumkin. O`simliklarni sovuqqa chidamli deganda uzoq muddat +1 dan +10 °S gacha bo`lgan sharoitda yashashiga, o`ta chidamli deganda minus haroratda ham yashashiga tushuniladi. Tropik va sub tropik o`lkalarda o`suvchi o`simliklar harorat 0 °S ga tushganda halok bo`ladi. Ba`zi sovuq iqlimli rayonlarda o`sadigan o`simliklardan tilogoch -62 °S da ham halok bo`lmaydi. Sovuq haroratda o`simliklarning turli organlari har xil darajada shikastlanadi. Dastlab gul va barg, keyinchalik poya va novda, so`ng ildiz zararlanadi. Ba`zi bir bakteriyalar va suv o`tlari juda past haroratda (-30 °S dan -35 °S gacha) ham yashab qoladi. Suv. Barcha tirik organizmlar uchun, jumladan o`simliklar uchun ham suvning ahamiyati juda katta. O`simlik tanasining 50-90 % suvdan iborat bo`ladi. Tsitoplazma tarkibida suv miqdori 85-90% ni tashkil etadi. O`simliklarning sersuv mevalarida, yumshoq barglarida va ildizlarida suv miqdori ko`p bo`ladi. Hatto o`simliklarning quruq holdagi spora va urug`larida ham suv bor. Ammo moyli ekinlar urug`ida suv nisbatan kam bo`ladi. Suv tabiatda bug`, suyuq va qattiq

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz kristall shaklida mavjud. Suv barcha moddalarni o`zida eritgan holda o`simliklarda transport vositasi sifatida xizmat qiladi. Har qanday o`simliklar qoplamiga suvning yetishmasligi unda tub o`zgarishlar sodir bo`lishiga olib keladi. O`simliklar suvni, asosan, tuproqdan oladi. Bundan tashqari, atmosfera yog`inlari (qor, yomg`ir, do`l, qirov, shudring, tuman) hamda yer osti sizot suvlari hisobiga ham hayot kechiradi. Ko`pgina cho`llarda o`suvchi efemer turlar suvni bahorgi yog`inlardan oladi. Yantoq esa yerning pastki qatlamidagi grunt suvlari hisobiga hayot kechiradi. Chunki yantoq ildizi yerga chuqur kirib ketadi. Uzoq evolyutsion taraqqiyot natijasida turli xil yashash sharoitiga moslashgan har xil xususiyatga ega bo`lgan o`simliklar guruhi kelib chiqqan. Shuning natijasida ba`zi turlar suvli sharoitda, ba`zilari esa cho`llarda yashashga moslashgan. XIX asrning oxirlarida A. Shimper va Ye. Verming o`simliklarning suv rejimiga bo`lgan munosabitlariga qarab 3 ta ekologik gruppaga bo`lgan: gigrofitlar , mezofitlar va kserofitlar . Ba`zi adabiyotlarda esa 5 ta ekologik gruppaga ajratib berilgan bo`lib, ular gidatofitlar , gigrofitlar , gidrofitlar , mezofitlar , kserofitlar . A. P. Shennikov (1950) Shimper va Vermingdan keyin o`simliklarning suvga bo`lgan munosabatiga ko`ra quyidagi gruppalarga bo`ladi: a) gigrofitlar — soya va yorug`da o`sadigan turlar; b) kserofitlar , bular o`z navbatida sukkulentlarga , ya`ni to`qimalarida suv zahiralarini saqlaydigan seret o`simliklar va sklerofitlarga — quruq, ingichka, qattiq o`simliklarga bo`linadi. d ) psixrofitlar — shimoliy yoki baland tog` mintaqasida nam va sovuq yerlarda o`sadigan o`simliklar; e) kriofitlar — shimolda yoki baland tog` mintaqasida quruq va sovuq yerlarda o`sadigan o`simliklar;

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz f) mezofitlar — o`rtacha namgarchilik sharoitida o`sadigan gigrofit va kserofitlar orasidagi o`simliklar. Biz o`simliklarning suvga bo`lgan talabiga ko`ra quyidagi gruppalarga bo`ldik: Gidatofitlar — bu guruhga hayoti doimo suvda o`tuvchi o`simliklar, ya`ni suv o`tlari kiradi. Gidrofitlar — bu guruhga tanasining bir qismi suvdan tashqarida bo`lib, qolgan qismi suv qavatida bo`ladigan o`simliklar kiradi. Bularga suv ayiqtovoni, suv nilufari, gichchak, o`q barg va boshqalar misol bo`la oladi. Gidrofitlarning mexanik to`qimasi sust rivojlangan, suzuvchi barglarining ustki tomonida ko`p sonli og`izchalarning mavjudligi, ildiz sistemasining kuchsiz rivojlanganligi, hamda vegetativ ko`payishning ustun turishi kabi moslanish xususiyati bor. Gigrofitlar — bular quruqlik muhitida o`sadigan o`simliklar bo`lib, havo namligi yetarli bo`lgan nam tuproq muhitida yaxshi o`sadi. Gigrofitlar sernam o`rmonlarda, nam yerlarda, botqoqliklarda yaxshi o`sadi. Qamish (Phzagmites communis Frin), savagich (Arundo donax L), qiyoq (Scholnopleitus mucronatus L), qo`g`a (Typha latifolia L.), sholi (Oryza sativa L), ba`zi bir hiloldoshlarning vakillari misol bo`la oladi. Mezofitlar — suvga bo`lgan talabiga ko`ra kserofit bilan gigrofitlar orasidagi o`simliklar bo`lib, o`rtacha namlik sharoitida o`sadi. Bu ekologik gruppaga kiruvchi turlarning barg tuzilishida gigromorf va kseromorf tuzilish xususiyati birlashgan bo`ladi. Bularga bizning sharoitimizda o`sadigan bargli daraxtlar, o`tloq va o`rmon o`tlari, madaniy o`simliklardan g`o`za (Gossypium herbaceum L), beda (Medicago sativa L), makkajuxori (Zea mays L), qovun (Melo orientalus (S. Kudr)), tarvuz, yovvoyi holda o`sadiganiga cebapra (Trifolium pratense L), bug`doyiq (Agropyron repens L), marvaridgul (Convalaria), oqso`xta (Dactilus glomerata L.) kiradi. Mezofitlarning ildiz sistemasi juda yaxshi rivojlangan bo`ladi. Barglari, nisbatan yirik, silliq, yumshoq, etsiz bo`lib to`qimalari unchalik yaxshi rivojlanmagan bo`ladi.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Kserofitlar — bu ekologik gruppaga kiruvchi o`simliklarning xossalari gigrofitlarnikiga qarama-qarshi bo`ladi. Bular anchagina qurg`oqchil sharoitda — cho`lda, chala cho`l mintaqalarida o`sadi. Kserofitlar kuchli isiydigan yon bag`irlarda, ya`ni mezofit va gigrofitlarga noqulay joylarda o`sadi. Kserofitlarning noqulay issiq sharoitda o`sishiga chidamliligi ularning anatomik va morfologik belgilarini o`zgartirgan. Kserofitlar ikki gruppaga bo`linadi: 1. Sukkulentlar — tanasi sersuv, bargida suv zapasi ko`p bo`lgan, seret, ko`p yillik o`simliklardir. Sukkulentlar, o`z navbatida, ildiz sukkulentlari, poya sukkulentlari va barg sukkulentlariga bo`linadi. O`zbekiston florasida sukkulentlarning turi juda kam, ayniqsa ildizli sukkulentlar deyarli yo`q. Bargli sukkulentlarning poyalari yaxshi rivojlanmagan, barglari etli, sersuv bo`ladi. Bularga semizak, agava, aloe o`simliklari misol bo`la oladi. Poyasida suv to`playdi. Poyali sukkulentlarning poyasi tikonlar bilan qoplangan yoki tangacha bilan o`ralgan bo`lib, bargning vazifasini yaxshi rivojlangan, yashil etdor poyalar bajaradi. Bularga ba`zi bir sutlamalar, qorasho`ra, kaktus kiradi. Bularning ba`zi turlarida juda ko`p mikdorda zapas suvlar saqlanadi. Mak Dugoll bo`yi 10 metr bo`lgan kaktusning suv zahirasini o`rganib, unda uch ming litr suv borligini aniqlagan. Shuni ta`kidlash lozimki, sukkulentlarning iddiz sistemasi kichik va yuza joylashgan bo`ladi. Qurg`oqchil cho`l sharoitidagi turlarda nam tugashi bilan ildizning o`suvchi qismi qurib qoladi. O`zi esa tanasidagi zapas suv bilan yerga nam tushgunga qadar yashaydi. Sukkulentlar asosan o`simliklar qoplami siyrak ba`zan umuman florasi bo`lmagan dag`al tuproqli yerlarda o`sadi. 2. Sklerofitlar — qurg`oqchilikka chidamli ko`p yillik, poyasi dag`al, ko`pincha barglari kuchli reduktsiyalangan yoki tikonlarga, tangachalarga aylangan, mexanik to`qimasi yaxshi rivojlangan sukkulentlarga qarama-qarshi xususiyatga ega bo`lgan gruppalardir. Sklerofitlar suvsizlikka juda chidamli, tanasidagi 25% suvni yo`qotganda ham o`zgarish bo`lmaydi.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Kserofitlar mayda bargli va bargsiz bo`ladi. Saksovul va efedralarning barglari deyarli bo`lmaydi. Kserofitlarnig ingichka barglilari chalov (Stipa capillata L.), betaga (Festuka valisiaka), yantoqlardir. Yirik va to`q tusli barglilari ham mavjud bo`lib, ularga; anjir (Ficus carica L), tolgul (Oliandra), qo`zi quloqlar (Phlomis thapsoides. Bde.) misol bo`la oladi. Kserofitlarning o`ziga xos tomoni shuki, ularning tarkibida efir moylarining ko`pligi qurg`oqchilikka chidamliligi va moslanishini oshiradi. Shu efir moylar atrofini «g`ilof» holida o`rab olib, suv bug`lanishini kamaytiradi. Havo. Atmosfera havosi Yerning ma`lum qobig`i sifatida barcha tirik organizmlar uchun, jumladan o`simliklar uchun ham nihoyatda muhim ekologik faqtor hisoblanadi. Atmosfera havosi o`simliklarda boradigan fotosintez jarayonini karbonat angidrid va nafas olish uchun kislorod bilan ta`minlaydigan manba hisoblanadi. Atmosfera havosining tarkibi deyarli bir xil bo`lib, o`simliklar tarqalgan bircha mintaqalarda 78,1% azot, 21% kislorod, 0,032 % karbonat angidrid, 0,9% inert gazlaridan iboratdir. Bundan tashqari havo tarkibida ma`lum miqdorda suv bug`lari bo`ladi. Havodagi kislorod deyarli biologik jarayon natijasida kelib chiqadi, ya`ni fotosintez jarayonida hosil bo`ladi. Olimlarning ta`kidlashicha, 2 mln. yilda yerdagi deyarli hamma suv (taxminan 1,5 mlrd. km3) «parchalanish-qaytarilish» tsiklidan o`tib, «fotosintez-nafas olish» holatini bosib o`tadi. Ajralgan kislorod atmosfera kislorodini tashkil etadi. Kislorod nafaqat atmosfera tarkibida mavjud, balki tuproqda ham bor. Urug`ning unib chiqishi uchun tuproq tarkibidagi kislorod katta ahamiyatga ega. Tuproqda kislorod yetishmasa, urug`ning nafas olishi qiyinlashadi va urug`ning tinim davri cho`zilib ketadi. Ko`karib chiqqach ham rivojlanish sekin boradi. Atmosfera havosi tarkibidagi karbonat angidrit ham o`simlik uchun asosiy manba hisoblanadi. O`simliklar har yili havodagi mavjud bo`lgan karbonot angidridning 6-7 foizidan nafas olish uchun foydalanadi. Atmosfera tarkibida doimiy bo`lmagan komponentlardan tutun va sanoat gazlari ham o`simlikning o`sishiga, rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatadi. Tutun va

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz sanoat gazlariga bo`lgan sezgirlik, o`simlik turlariga qarab har xildir. Tog` terak va tilog`och buni tez sezadi va o`sishi sekinlashadi, ko`p holda nobud bo`ladi. Shamol — ekologik jihatdan o`simliklar qoplamiga katta ta`sir ko`rsatadi. O`simliklarda shamol ta`sirida transpiratsiya kuchayadi, turli darajada mexanik ta`sirlanadi. Urug` va mevalarning tarqalishiga yordam beradi. Shamolning holati va tezligi joyning relefi, shakli, o`simliklar qoplami joylashgan o`rniga qarab o`zgarib turadi. Qalin o`simlik qoplamlarida, o`rmonlarda shamol 85% gacha sekinlashadi. O`simliklar qoplamining zichligi shamol eroziyasining oldini oladi. Sun`iy ihotazorlar tashkil qilish shuning uchun ham katta ahamiyatga ega. Shamol ta`siri doimiy sezilib turgan maydonlarda o`sgan o`simliklar (daraxtlar) bo`yi o`smay buta shaklida bo`lib qoladi. Ba`zan nam yetarli bo`lib doimiy shamol esib tursa, o`simliklarning shox-shabbasi deformatsiyalanadi, ya`ni o`suvchi novdalar bir tomonga qarab o`sadi va «bayroqcha» ko`rinish hosil qilib qoladi. Doimiy shamol ta`sirida bo`lgan o`simliklar yotib qoladi. Bunday holni yaylov mintaqasida yaqqol ko`rish mumkin. Hisor tog`ining yaylov mintaqasida turkiston archasi dengiz sathidan 3`500-4`000 m balandlikda usgani uchun ham yotib qolgan. Sababi, bu yerlarda doimiy ravishda shamol esib turadi. Yaylov mintaqasining o`simliklari, ko`p holda yostiqsimon ko`rinish hosil qiladi. Doimiy shamollarning, ayniqsa, kuchli «dovul» ko`rinishidagi qum ko`chishlari tekislikdagi o`simliklar qoplamiga o`ta kuchli salbiy ta`sir ko`rsatadi.

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Zokirov Q. Z., Nabiev M. M., Pratov O`. P., Jamolxonov X. L. Ruscha-o`zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug`ati. Toshkent, 1963. 2. Nabiev M. M. Botanika atlas-lug`ati. Toshkent, 1963. 3. Xoliqov S., Pratov O`. O`simliklar aniqlagichi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1970. 4. Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent, “O`qituvchi”, 1987. 5. Haydarov K. H., Hojimatov Q. H. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992.

O'xshashlar

Biotik va antropogen omillar

Iqlim omillari. Yorug`lik, harorat, havo va suvga nisbatan o`simliklarning ekologik tiplari

Genlarning o`zaro ta`siri natijasida belgilarning naslga berilishi

Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta`siri

O`simlikning o`sishi, rivojlanishi, xosili va uning sifatiga ta`sir qiladigan omillar