Oq karliklar, neytron yulduzlar va qora tuynuklar - Astronomiya - Referatlar

Oq karliklar, neytron yulduzlar va qora tuynuklar

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB

Ko'chirib olish

Oq karliklar, neytron yulduzlar va qora tuynuklar Reja: 1. Oq karlik yulduzlar va ularning xarakteristikalari 2. Neytron yulduzlar va ularning xarakteristikalari 3. Qora tuynuk lar va u larning xarakteritikalari.

1. Oq karlik yulduzlar, neytron yulduzlar (pulsarlar), qora o’ralar va ularning xarakteristikalari Nazariy hisob kitoblarni ko’rsatishicha yulduzlarning massasi  1,5m Θ (m Θ – quyosh massasi) massadan kichik bo’lganda, ularning evolyutsiyasi jarayonida gravitatsion siqilish “Oq-karlik” deb ataluvchi yulduzlargacha davom etadi. bunda yulduzlarning muhitini zichligi 107 g/sm3 , temperaturasi ~104K-ga tengdir. Bunday 71 yuqori temperaturada muhit atomlari to’la ionlashgan holatga o’tib, shuning uchun yulduz ichida muhit atomi yadrolari elektronlar gazi ichida joylashgan bo’ladi. Bunday gazga aynigan elektronlar gazi deyiladi. Bunday gazni bosimi yulduzni keyingi gravitatsion siqilishi jarayoniga qarshilik qilib uni to’xtatadi. Aynigan gazning bosimini mavjudligi Pauli prinsipidan kelib chiqadi. Pauli pirinsipi, har bir elektronning fazoda egallaydigan hajmini minimal qiymatini belgilaydi. Oq karliklarda tashqi bosim elektronlar bu minimal hajmini kamaytirishga qodir bo’lmaydi, chunki barcha elektronlar minimal hajmini egallangan bo’ladi. Oq karlik yuylduzlarda aynigan elektronlar gazi ichki bosimi, gravitatsion qisilish bosimini muvozanatlangan bo’ladi. Bunday yulduzlarning yorqinligi Quyosh yorqinligini 10-2 ÷10-4 qismiga teng bo’lib, nurlanishi unda oldingi siqilish jarayonida to’plangan issiqlik

energiyasi hisobida vujudga keladi. Yulduzlar tarkibida Si, S va Ar atom yadrolarini nisbattan ko’pligi bunday yulduzlar Oq karlik yulduzlar ekanligidan darak beradi, bunday yulduzlar evolyutsiya jarayonini oxirgi to’rtinchi etapini o’tkazmaganligi sababli ularda og’ir elementlar yadrolari deyarli bo’lmaydi. Oq karlik yulduzlarning markaziy qismi asosan O, Ne va Mg elementlaridan tashkil topgan bo’ladi. 2. Neytron yulduzlar va ularning xarakteristikalari Hisob kitoblarning ko’rsatichicha massasi M~25M Θ bo’lgan yulduzning o’ta yangi portlashida undan massasi ~1,6M Θ bo’lgan neytronli yadro (yulduz) qoladi. Massasi M>1,4M Θ bo’lgan va o’ta yangi portlash stadiyasiga yetmagan yulduzlarda ham aynigan elektronli gazning bosimi gravitatsion kuchlarni muvozanatlay olmaydi, shuning uchun yulduz yadro zichligi holatigacha siqiladi. Bunday gravitatsion kollaps mexanizmi o’ta yangi portlashda qolgan yadroyulduzni siqilishi kabi bo’ladi. Yulduz ichida bosim va temperatura shu darajada katta bo’ladiki natijada elektronlar va protonlar bir-birini ichiga kirib ketadi va quyidagi p  e     e  reaksiyasi natijasida neytrinolar tashlab yuborilgandan keyin, neytronlar qoladi. Bunday neytronlar elektronlarga ko’ra yana kichik fazoviy hajmini egallagan bo’ladi. Natijada neytronli

yulduz hosil bo’ladi. Bunday neytronli yulduzning xarakterli radiusi 10- 18 km-ga teng bo’ladi. Qandaydir ma’noda neytronli yulduz gigant atom yadrosidan iborat bo’ladi. Neytronli yulduzlarda yadro materiyasining bosimi gravitatsion kuchlarning keyingi bosimini muvozanatlaydi. Bu holatdagi bosim ham aynigan gaz bosimi bo’lib, oq karlik holatidagi gaz bosimidan, yuqoriroq zichlikli gaz bosimidir. Bunday bosim 3,2M Θ massasigacha siqilish kuchini ushlash imkoniyatiga egadir. Kollaps momentida hosil bo’lgan neytrinolar tezda yulduzni tashlab chiqib ketib uni tezlik bilan sovitadi, nazariy hisob kitoblarni ko’rsatishicha 100 s vaqt davomida 1011K bo’lgan yulduz temperaturasi 109K gacha pasayadi keyinchalik sovish tempi biroz kamayadi. Lekin u astronomik masshtabdan ancha yuqoridir. 109K dan 108 K-gacha sovish 100 yilda amalgam oshsa 106 K-gacha sovish bir million yilda o’tadi. Neytron yulduzlarni optik usul bilan kuzatish nihoyat 72 darajada qiyindir, chunki bunday yulduzlarni o’lchami kichik, temperaturasi pastdir. 1967 yili kembridj universiteti xodimlari davriy ravishda elektromagnit nurlanuvchi kosmik manbalar-pulsarlarni qayd etdilar. Bunday manbalarni ko’pchiligini impulslari 3,3 10 4 ,3 s 2    intervalida joylashgandir. Hozirgi zamon tasavvurlariga ko’ra pulsarlar massasi 1- 3M Θ ga, diametri 10-20 km bo’lgan. aylanuvchi neytron yulduzlaridan

iboratdir. Faqatgina neytron yulduzlarigina bunday aylanishda buzilmasdan o’zining formasini saqlab qoladi. Neytron yulduzining hosil bo’lishida burchak momentini va magnit maydonini saqlanishi tez aylanuvchi va kuchli magnit maydoniga B~1012Gs ega bo’lgan pulsarlarni hosil bo’lishiga olib keladi. Neytron yulduzi magnit maydoniga ega bo’lib, magnit maydonining o’qi yulduz aylanish o’qi ustiga tushmaydi. Bu holatda pulsar nurlanishi u aylanayotganligi sababli huddi mayoq nurlari kabi yer sirtiga tekkanda radioimplus qayd etiladi. Neytron yulduzining nurlanishi yulduz sirtidan zaryadlangan zarrachalar kuch chiziqlari bo’ylab harakat qilib chiqib ketayotganda hosil bo’ladi. Hozirgi vaqtlarda qo’shaloq yulduzlar tarkibiga kirgan pulsarlar qayd etilgan. Agar pulsar qo’shaloq yulduz ikkinchi komponentasi atrofida aylanayotgan bo’lsa uning nurlanishini Dopler effekt tufayli variatsiyalari kuzatiladi. Anashu variatsiyalar tufayli qo’shaloq yulduzlar tarkibidagi pulsar neytronli yulduzlari qayd etilgan. Neytron yulduzlar faqatgina o’ta yangi portlashlar natijasi sifatida hosil bo’lmasdan, balki yana qo’shaloq yulduzlar tarkibiga kiruvchi oq karlik yulduzni ikkinchi yulduz komponentasi yoki atrof muhitini akretsiyasi tufayli massasi oshib borib hosil bo’lishi ham mumkin. Bu holda

neytron yulduzi hosil bo’lgandan keyin ham unga muhit akretsiyasi davom etsa bunday yulduz qora o’raga aylanishi mumkin. 3. Qora o’ralar va larning xarakteritikalari. Neytronlar bilan zich upakovka qilingan materiya tomonidan massasini muvozanatga ushlash uchun chegaraviy qiymat mavjuddir. Aynigan neytronli gaz bosimi ~3M Θ – gacha bo’lgan massani muvozanatda ushlashi mumkinligini hisob kitoblar ko’rsatadi. O’ta yangi portlash natijasida qoldiq yulduz massasi M>3M Θ bo’lsa bunday yulduz ustuvor neytron yulduzi holatida to’la olmaydi. Bunday holatda, yadroviy kuchlar keyingi gravitatsion siqilishini muvozanatda ushlay olmaydi. Natijada odatdagimas obyekt-qora tuynik hosil bo’ladi. Bunday obyektning asosiy xususiyati shundan iboratki, undan hech qanday signal chiqib kuzatuvchigacha borib yetmaydi. M massali yulduz qora tuynikga kollapslanib, radiusi Rg-ga teng bo’lgan sferaga aylanadi. Rg-ga Shvartsshild radiusi yoki gravitatsion radius deyiladi. Rg=2GM/c 2 Yulduz kolapslanib Shvartsshild radiusiga yetganida, ya’ni qora tuynukga aylanganida uni gravitatsiya maydoni shunday kuchli bo’ladiki, undan endi hatto hech qanday elektromagnit nurlanishi ham chiqib keta olmaydi. Quyoshning Shvartsshildli radiusi 30 m-ga, yerniki esa 1sm-ga tengdir. Qora tuynuklarni faqatgina teskari metodlar

yordamida qayd qilish mumkin. Agar qora tuynik qo’shaloq yulduz komponentalaridan iborat bo’lsa, uning 73 gravitatsiya maydonining nihoyat darajada kuchliligi tufayli ikkinchi yulduz muhitini akretsiyasi tufayli muhit juda yuqori temperaturalarga qizib rentgen nurlanishi hosil qilishi mumkin. Bunday nurlanishga ko’ra qora tuynukni qayd etish mumkin. Hozirgi vaqtda koinotda qora tuynuklarga tortiluvchi ko’p obyektlar borligi aniqlangan. Bunga misol qilib Oqqush XI obyektini ko’rsatish mumkin. Bu obyekt aylanish davri 5,6 sutka bo’lgan qo’shaloq yulduzlardan iborat bo’lib, uning tarkibiga massasi 22M Θ bo’lgan ko’k gigant yulduzi va massasi 8m Θ bo’lgan pulsatsiyalanuvchi rentgen nurlanishi hosil qiladigan obyektlar mavjuddir. Bunday massali obyektlar qora tuynuk bunday nurlanish tufayli bo’lishi ehtimoldan holi emas. Qora tuynuklar faqatgina nur yutmasdan nur chiqarishi ham mumkin. Qora tuynuklarning bunday nurlanishi borligini birinchi marotaba nazariy yo’l bilan Xoking ko’rsatgani uchun bunga Xoking nurlanishi deyiladi. Xoking nurlanishi tufayli Qora tuynuklarni massasi kamayib boradi. Hisob kitoblar ko’rsatadiki, bunday nurlanish nihoyat darajada sekin o’tadi. Masalan, massasi o’n Quyosh massasiga teng qora tuynuk 1069 yilda bug’lanadi.

O'xshashlar

Olamning tuzilishi

Absolyut qora jismning nurlanishi. Nurlanish qonunlari

Galaktikadagi diffuz materiya. Yulduzlararo gaz. O'ta qaynoq yulduzlar

Koinot. Quyosh sistemasi

Yulduz vaqti va o'rtacha quyosh vaqti orasidagi bog'lanish