Ёритгичнинг кўринма ҳолатлари юлдуp туркумлари - Astronomiya - Referatlar

Ёритгичнинг кўринма ҳолатлари юлдуp туркумлари

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Ёритгичнинг к ўринма ҳолатлари юлду туркумлари режа : 1. Šóёø, Оé, ïëàíåòàëàð âà þëäóçëàðíèíã êўðèíìà ќàðàêàòëàðè 2. Е ðíèíã ў ç ў šè àòðîôèäà àéëàíèøèãà äàëèëëàð 3. О ñìîí ñôåðàñè, óíèíã àñîñèé íóšòà, àéëàíà âà чèçèšëàðè 4. Šó ё øíèíã éèëëèê êўðèíìà xàðàêàòè. Ýêëèïòèêà 5. Àñòðîíîìè я äà óçóíëèê áèðëèêëàðè.

Áóëóòñèç òóíäà îñìîíäà áèç þëäóçëàð áèëàí áèðãà Îéíè, ïëàíåòàëàðíè, àéðèì òóìàíëèêëàðíè âà áàúçàí, " äóìëè þëäóçëàð " äåá àòàëàäèãàí êîìåòàëàðíè ê ў ðàìèç. Ãàð÷à áèð šàðàøäà þëäóçëàðíèíã ñîí-ñàíîђè éўšäåê òóþëñàäà, àñëèäà îääèé êўç áèëàí šàðàëãàíäà, îñìîííèíã ìàúëóì ÿðèì ñôåðàñèäà óëàðíèíã ñîíè 3 ìèíãäàí îðòìàéäè. Þëäóçëàðíèíã ўçàðî æîéëàøèøè æóäà ñåêèíëèê áèëàí ўçãàðèá, ìàõñóñ ўë÷àøëàðñèç, îääèé êóçàòèøëàð àñîñèäà áóíäàé ўçãàðèøëàðíè áèð íå÷à êóí x àòòî ўí éèëëàðäàí êåéèí ќàì ñåçèá áўëìàéäè. Áóíäàé x îë åð ñèðòèäà þëäóçëàðãà šàðàá îðèåíòèð îëèø, ÿúíè ãîðèçîíò òîìîíëàðèíè àíèšëàø ó÷óí æóäà šўë êåëàäè. Øó òóôàéëè ñàé¸ x ëàð æóäà šàäèì çàìîíëàðäàíîš þëäóç - êîìïàñëàðäàí êåíã ôîéäàëàíãàíëàð. Šàäèì øàðšäà êèøèëàð ¸ðèòãè÷ëàðãà šàðàá îðèåíòèð îëèø ó÷óí îñìîííèíã ¸ðóђ þëäóçëàðèíè àëî x èäà òўäàëàðãà àæðàòèá, óëàðãà þëäóç òóðêóìëàðè äåá íîì áåðãàíëàð. Þëäóç òóðêóìëàðèíè x àéâîíëàð (Êàòòà Àéèš, Îššóø, Àðñëîí, Àæäàќî, Êèò), þíîí àôñîíàëàðèíèíã šàќðàìîíëàðèíè (Êàññèîïèÿ, Àíäðîìåäà, Ïåãàñ âà áîøšàëàð) âà áàúçàí ¸ðóђ þëäóçëàðè áèðãàëèêäà ýñëàòèëàäèãàí ãåîìåòðèê øàêë ¸êè áóþìëàðíèíã íîìëàðè (ó÷áóð÷àê, òàðîçè) áèëàí àòàãàíëàð (10 -расм) . Õ VII àñðäà, x àð áèð þëäóç òóðêóìèãà êèðóâ÷è áèð íå÷à ¸ðóђ þëäóçëàð ãðåê àëôàâèòèíèíã x àðôëàðè (àëüôà, áåòà, ãàììà, äåëüòà âà x àšîçî) áèëàí áåëãèëàíàäèãàí áўëäè. Øóíèíãäåê 130 ãà ÿšèí ¸ðóђ þëäóçëàðãà õóñóñèé íîì áåðèëäè, æóìëàäàí Êàòòà Èòíèíã  -ñè Ñèðèóñ, Àðàâàêàøíèíã  -ñè Êàïåëëà, Ëèðàíèíã  -ñè Âåãà, Îðèîííèíã  -ñè Áåòåëüãåéçå, Ïåðñåéíèíã  -ñè Àëãîë íîìëàðè áèëàí þðèòèëà áîøëàäè. Êåéèí÷àëèê áóëàðäàí õèðàðîš þëäóçëàð ó÷óí òàðòèáè áўéè÷à ðàšàìëàð áèëàí (1, 2, 3 âà ќîêàçî) íîìåðëàø îäàò šèëèá êèðèòèëäè âà, ќîçèðãè ïàéòäà, ó àñîñàí æóäà õèðà

þëäóçëàð ó÷óíãèíà èøëàòèëàäè. 1922 éèëäà þëäóç òóðêóìëàðèíèíã ÷åãàðàëîâ÷è ýãðè ÷èçèšëàð òўђðè ÷èçèšëàð áèëàí àëìàøòèðèëèá, àéðèì êàòòà ìàéäîíëè þëäóç òóðêóìëàðè áèð íå÷à þëäóç òóðêóìëàðèãà àæðàòèëäè. Áóãóíãè êóíäà îñìîí ñôåðàñè 88 òà ó÷àñòêàãà ÿúíè þëäóç òóðêóìèãà áўëèíãàí. Ìàúëóì þëäóç òóðêóìèãà êèðóâ÷è áèð íå÷à ¸ðóђ þëäóçëàð, øó òóðêóìãà ¸êè áàúçàí šўøíè þëäóç òóðêóìèãà êèðóâ÷è õèðà þëäóçëàðíè òîïèøäà ÿõøè îðèåíòèð áўëèá õèçìàò šèëàäè. Îñìîíäà ìàúëóì þëäóç òóðêóìèíè ¸êè þëäóçíè òîïèø ó÷óí, äàñòëàá þëäóç õàðèòàëàðè âà àòëàñëàðè áèëàí ÿõøè òàíèøìîš âà ñўíãðà óëàð ¸ðäàìèäà àí÷à ìàøš šèëìîš çàðóð áўëàäè. Àéíèšñà îñìîííèíã ñóðèëìà õàðèòàñèäàí ôîéäàëàíèøíè ўðãàíãàí êèøè ó÷óí îñìîíäà ìàúëóì þëäóç ¸êè þëäóç òóðêóìèíè òîïèø, óíèíã ÷èšèø âà áîòèø âàšòëàðèíè òàõìèíèé áåëãèëàø îðòèš÷à šèéèíëèê òóђäèðìàéäè. Šóёø, Оé, ïëàíåòàëàð âà þëäóçëàðíèíã êўðèíìà ќàðàêàòëàðè Àãàð òóíäà ìàúëóì áèð æîéäàí òóðèá þëäóçëàð áèð íå÷à ñîàò äàâîìèäà òèíèìñèç êóçàòèëñà, áóòóí îñìîí ñôåðàñèíèíã þëäóçëàðè, êóçàòóâ÷èäàí ўòóâ÷è ôàðàçèé ўš àòðîôèäà àéëàíèøèíè êўðèø ìóìêèí. Áóíäàé àéëàíèø äàâîìèäà èõòè¸ðèé ¸ðèòãè÷, ўç âàçèÿòèíè ãîðèçîíò òàìîíëàðèãà íèñáàòàí ўçãàðòèðèá áîðàäè, Îñìîííèíã áóíäàé êўðèíìà àéëàíèø äàâðè áèð ñóòêàíè òàøêèë šèëàäè. Æàíóá òàìîíãà šàðàá òóðãàí êóçàòóâ÷èãà ¸ðèòãè÷ëàð ÷àïäàí ўíããà, ÿúíè ñîàò ñòðåëêàñè éўíàëèøèäà x àðàêàòëàíà¸òãàíäåê êўðèíàäè. Áóíäà ìàúëóì ¸ðèòãè÷, øàðš òîìîíäà, ќàð äîèì ìàúëóì íóšòàäàí êўòàðèëèá, ђàðáäà ќàì àíèš áèð íóšòàäà áîòàäè. Óíèíã ãîðèçîíòäàí ìàêñèìàë áàëàíäëèãè x àì (æàíóá òîìîí éўíàëèøèäà) âàšò ўòèøè áèëàí áó

êóçàòóâ÷è ó÷óí ўçãàðìàé, x àð äîèì áèð õèë áўëàäè. Àãàð êóçàòóâ÷è øèìîë òîìîíãà šàðàñà, áèð šèñì þëäóçëàð øàðšäàí ÷èšèá, ђàðáãà áîòãàíè x îëäà, áèð šèñìè ìàúëóì šўçђàëìàñ íóšòà àòðîôèäà êîíöåíòðèê àéëàíàëàð (ìàðêàçè áèð íóšòàäà áўëãàí àéëàíàëàð) ÷èçàäè (11-ðàñì). Áó šўçђàëìàñ íóšòà îëàìíèíã øèìîëèé šóòáè äåá þðèòèëàäè. Îëàìíèíã øèìîëèé šóòáè, Êè÷èê Àéèš þëäóç òóðêóìèíèíã (Êàòòà Àéèš - Åòòè šàðîš÷èãà šўøíè þëäóç òóðêóìè) ýíã ¸ðóђ þëäóçè (àëüôàñèãà) æóäà ÿšèí (îðàñè òàõìèíàí I  áўëãàí) íóšòàäà ¸òàäè. Øó òóôàéëè Êè÷èê Àéèšíèíã áó þëäóçè Šóòá þëäóçè äåá íîì îëãàí. Šó¸ø âà Îéíèíã ñóòêàëèê ќàðàêàòëàðè ќàì øàðšäàí ђàðáãà òàìîí êóçàòèëèá, þëäóçëàðäàí ôàðšëè ўëàðîš, óëàðíèíã ÷èšèø âà áîòèø íóšòàëàðè, ќàìäà ìàêñèìàë áàëàíäëèêëàðè êóí ñàéèí ўçãàðèá áîðàäè. Õóñóñàí Šó¸ø Íàâðўçäà (21 ìàðòäà) àíèš øàðš íóšòàñèäàí êўòàðèëèá, àíèš ђàðáäà áîòãàíè ќîëäà, êåéèí óíèíã ÷èšèø âà áîòèø íóšòàëàðè øèìîë òîìîíãà ñèëæèá áîðàäè. Áó x îë 22 èþíãà÷à äàâîì ýòèá, ñўíãðà ÷èšèø âà áîòèø íóšòàëàðè àêñèí÷à, ãîðèçîíòíèíã æàíóá òîìîíèãà ñèëæèéäè. Áó äàâðäà Šó¸øíèíã òóø ïàéòèäèãà áàëàíäëèãè ïàñàÿ áîðèá, êóíäóç šèñšàðàäè, òóí ýñà, àêñèí÷à, óçàÿäè. Ïëàíåòàìèçíèíã éўëäîøè Îé ќàì ñóòêàëèê êўðèíìà x àðàêàòäà èøòèðîš šèëèá, øàðšäàí ђàðáãà, þëäóçëàð áèëàí áèðãà ñèëæèá áîðàäè. Áèðîš áèð íå÷à òóí äàâîìèäà êóçàòèøëàðäàíîš, Îéíèíã þëäóçëàðãà íèñáàòàí ќàšèšèé ќàðàêàòëàíèøèíè ñåçèø ìóìêèí. Áóíäàé ќàðàêàò òóôàéëè Îé, þëäóçëàð ôîíèäà ђàðáäàí øàðššà òîìîí ќàð ñóòêàäà òàõìèíàí 13 ãðàäóñäàí ñèëæèá áîðèá, Еð àòðîôèäà 27,32 ñóòêàäà áèð ìàðòà òўëà àéëàíèá ÷èšàäè. Šó¸øíèíã áèð íå÷à îé äàâîìèäà ñèñòåìàëè êóçàòèëèøè, óíèíã ќàì Îé êàáè þëäóçëàðãà íèñáàòàí ђàðáäàí øàðššà ñèëæèá áîðèøèíè ìàúëóì šèëàäè. Šó¸øíèíã áóíäàé êўðèíìà ќàðàêàòè

òóôàéëè ñóòêàëèê ñèëæèøè, Îéíèêèãà íèñáàòàí æóäà êè÷èê áўëèá, àòèãè áèð ãðàäóñãà ÿšèí ¸éíè òàøêèë šèëàäè âà áèð éèëäà áèð ìàðòà òўëà àéëàíèá ÷èšàäè. Šó¸ø âà Îéíèíã îñìîííè áèðà òўëà àéëàíèá ÷èšèøëàðèäàãè þðàäèãàí éўëëàðè áèð-áèðèãà ÿšèí. Óëàð êåñèá ўòàäèãàí þëäóç òóðêóìëàðè çîäèàê þëäóç òóðêóìëàðè (ãðåê÷à çîîí - x àéâîíëàð äåãàíè) äåéèëèá, áó òóðêóìëàð ñîќàñè - çîäèàê ñîќà äåéèëàäè. Æóäà šàäèì çàìîíëàðäà¸š êèøèëàð, çîäèàê þëäóç òóðêóìëàðè ñîќàñèäà òàøšè êўðèíèøè áèëàí þëäóçëàðãà ўõøàø, áèðîš þëäóçëàðäàí ôàðš šèëèá, óëàðãà íèñáàòàí ñèëæèá áîðóâ÷è 5 òà ¸ðèòãè÷íè êóçàòäèëàð. Þëäóçëàðäàí ôàðšëàíóâ÷è áóíäàé õóñóñèÿòëàðè ýâàçèãà óëàðãà " àäàøãàí þëäóçëàð " - ïëàíåòàëàð (¸êè ñàé¸ðàëàð) äåá íîì áåðäèëàð. Šàäèì Ðèìäà àäàøãàí þëäóçëàð, Ðèì õóäîëàðèíèíã íîìëàðè áèëàí Ìåðêóðèé, Âåíåðà, Ìàðñ, Þïèòåð âà Ñàòóðí äåá àòàëà áîøëàäè. Òåëåñêîï èõòèðî šèëèíãàíäàí ñўíã 1781 éèëäà Óðàí, 1846 éèëäà Íåïòóí âà 1930 éèëäà Ïëóòîí ñàé¸ðàëàðè òîïèëäè. Ñàé¸ðàëàðíèíã êўðèíìà ќàðàêàòëàðè ќàì çîäèàê þëäóç òóðêóìëàðè ÷åãàðàëàðèäà êóçàòèëèá, þëäóçëàð ôîíèäà ñèëæèøëàðè, Šó¸ø âà Îéíèíã ñèëæèøëàðè êàáè ђàðáäàí øàðššà áўëàäè. Е ðíèíã ўç ўšè àòðîôèäà àéëàíèøèãà äàëèëëàð Òóíäà îñìîíãà ñèí÷èêëàá šàðàãàí ќàð áèð êèøè áèð íå÷à ìèíóò äàâîìèäà¸š, ýñëàòãàìèíèçäåê, þëäóçëàð îñìîííèíã øàðšäàí ђàðáãà òîìîí àéëàíà¸òãàíèíèíã ãóâî x è áўëàäè. Áóíèíã ó÷óí ìàúëóì áèð æîéäàí òóðèá, 2-3 òà ¸ðóђ þëäóçíèíã ўðíèíè áåëãèëàá (äàðàõò øîõè, ñèì¸ђî÷ ¸êè òåëåâèçîð àíòåíнàñèãà ¸êè áîøšà áèðîð æèñìãà íèñáàòàí), ñîàòãà šàðàá šўéèëñà áàñ. 15-20 ìèíóòäàí ñўíã, áó

þëäóçëàðãà äàñòëàáêè æîéäàí òóðèá šàðàëñà, óëàð ђàðá òîìîíãà áèð õèë ¸éãà ñèëæèãàíëàðè ìàúëóì áўëàäè. Îääèé ќèñîáëàø ¸ðäàìèäà þëäóçëàð, x àð ñîàòäà øàðšäàí ђàðáãà òîìîí 15  ãà ñèëæèøëàðè îñîí òîïèëàäè. Ýíäè 360  íè 15  ãà áўëñàê 24 ñîàò ÷èšàäè. Äåìàê áàð÷à þëäóçëàð 24 ñîàòäà, ÿúíè áèð ñóòêàäà, Åð àòðîôèäà áèð ìàðòà òўëà àéëàíèá ÷èšèøè ìàúëóì áўëàäè. Þëäóçëàðíèíã Åð àòðîôèäà áóíäàé ñóòêàëèê êўðèíìà àéëàíèøè, àñëèäà, áèð ñóòêàäà Åðíèíã ўç ўšè àòðîôèäà ђàðáäàí øàðššà òîìîí áèð òўëà àéëàíèøè òóôàéëèäèð. Åðíèíã ўç ўšè àòðîôèäà àéëàíèøè, šóéèäàãè òàæðèáàëàðäà òàñäèšëàíãàí. 1. Åð šóòáëàðèäàí áèðèíèíã òåïàñèãà ìàòåìàòèê ìàÿòíèê îñèëèá (áóíäà ìàÿòíèê øàð÷àñè ўðíèãà òóáèäà êè÷èê òåãèøè áîð ÷åëàê÷à îëèíèá, ó šóìãà òўëäèðèëãàí áўëñèí), ó òåáðàíòèðèá þáîðèëñà, ÷åëàêäàí òўêèëãàí šóì óíèíã îñòèäà òåáðàíèø òåêèñëèãè áўéëàá, áèð òўђðè ÷èçèš éўíàëèøäà (òåáðàíèø òåêèñëèãèäà ¸òóâ÷è) ñåïèëìàé, áàëêè šóì ñåïèëàäèãàí ÷èçèš, âàšò ўòèøè áèëàí, ìàÿòíèê òèí÷ òóðãàíäà éўíàëãàí Åðäàãè íóšòà àòðîôèäà, ђàðáäàí-øàðššà áóðèëèá áîðèøèíè êўðàìèç. Áó - Åðíèíã ўç ўšè àòðîôèäà àéëàíèøèäàí äàðàê áåðàäè. ×óíêè ìàÿòíèê, îñèëãàí íóšòà ќàð šàí÷à áóðèëãàíäà ќàì, ўç òåáðàíèø òåêèñëèãèíè ўçãàðòìàñëèãè àíèš 1 . Áèíîáàðèí óíèíã îñòèäà ñåïèëãàí šóìíèíã èçè, âàšò ўòèøè áèëàí âåðòèêàë áóð÷àêëàð ñåêòîðëàðè þçàñèíè šîïëàá áîðèøè, ôàšàò Åð àéëàíà¸òãàíèäàí äàðàê áåðàäè. 2. Åð àéëàíèøèíèíã áîøšà áèð èñáîòè, óíèíã ñèðòèãà ìàúëóì áàëàíäëèêäàí òàøëàíãàí æèñìëàðíèíã øàðššà òîìîí ñèëæèá òóøèøèäèð. Ãàï øóíäàêè, Åð ñèðòèäàí h áàëàíäëèêäà (12-ðàñì) æèñìíèíã ÷èçèšëè òåçëèãè: 1 Кимда бунга шуxа пайдо бўлса, ўšитувчи ёрдамида тажриба šилиб, осонгина ишонч ќосил šилиши мумкин.

 a =  a ( R + h ) áèëàí ўë÷àíãàí ќîëäà, æèñì îñòèäà, Åð ñèðòèäà ¸òãàí íóšòàíèíã òåçëèãè:  0 =  0 R áèëàí ќèñîáëàíàäè. Áó åðäà R - Åð ðàäèóñèíè  a âà  0 ýñà, ìîñ ðàâèøäà, 0 âà À íóšòàëàðãà òåãèøëè áўëãàí Åðíèíã áóð÷àê òåçëèêëàðíè èôîäàëàéäè  a âà  0 áèð áèðèãà òåíãëèãèäàí  a >  0 ýêàíëèãè îéäèí áўëàäè. Øóíèíã ó÷óí ќàì h áàëàíäëèêäàí òàøëàíãàí æèñì О íóšòàäàí øàðššà èëãàðèëàá, îëäèíãà òóøàäè. О ñìîí ñôåðàñè, óíèíã àñîñèé íóšòà, àéëàíà âà чèçèšëàðè Îñìîí æèñìëàðèíèíã êўðèíìà âàçèÿòëàðèíè âà ќàðàêàòëàðèíè ўðãàíèø ó÷óí, êóçàòèø ïàéòèäà ўðèíëàðèíè àíèšëàø çàðóð áўëàäè. Áóíèíã ó÷óí ¸ðèòãè÷ëàðíèíã îñìîíäàãè âàçèÿòëàðèíè ìàúëóì éўíàëèøëàðãà íèñáàòàí ўðãàíèø åòàðëè áўëèá, êўï x îëëàðäà, óëàðãà÷à áўëãàí ìàñîôàëàðíè àíèšëàøãà îðòèš÷à ýќòè¸æ ñåçèëìàéäè. ¨ðèòãè÷ëàðíèíã êўðèíìà âàçèÿòëàðè âà ќàðàêàòëàðèíè ўðãàíèøäàí îëäèí, àéðèì òóøóí÷àëàð ќàìäà îñìîííèíã àñîñèé íóšòà, ÷èçèš âà àéëàíàëàðè áèëàí òàíèøèøãà òўђðè êåëàäè. Îñìîí ñôåðàñè äåá, ðàäèóñè èõòè¸ðèé šèëèá îëèíãàí âà ìàðêàçè êóçàòóâ÷èíèíã êўçèäà ¸òãàí øóíäàé ñôåðàãà àéòèëàäèêè, áó ñôåðàäà îñìîíäàãè þëäóçëàð, ìàúëóì áèð âàšòäà, àíèš áèð íóšòàäàí êóçàòèëãàíäà šàíäàé êўðèíñà, øóíäàéëèãè÷à ïðîåêöèÿëàíãàí áўëàäè.

Òàúðèôäàí êўðèíèøè÷à, îñìîí ñôåðàñè ìàðêàçèäàãè íóšòàäà æîéëàøãàí êóçàòóâ÷è, óíèíã ñèðòèäà æîéëàøãàí þëäóçëàðíè îñìîíäà šàíäàé êўðèíñà, øóíäàéëèãè÷à êўðàäè. Îñìîí ñôåðàñèäà ¸ðèòãè÷ëàðíèíã ўçàðî æîéëàøèøè, óëàðíèíã êўðèíìà âà ќàšèšèé x àðàêàòëàðèíè ўðãàíèøäà, îñìîííèíã šўéèäàãè àñîñèé íóšòà, ÷èçèš âà àéëàíàëàðèãà òàÿíèëàäè. Îñìîí ñôåðàñèíèíã ìàðêàçèäà òóðãàí êóçàòóâ÷èäàí ўòêàçèëãàí âåðòèêàë éўíàëèøíèíã îñìîí ñôåðàñè áèëàí êåñèøãàí èêêè íóšòàñèäàí áèðè (êóçàòóâ÷èíèíã áîø òîìîíè éўíàëèøäàãèñè) çåíèò ( Z ), óíãà äèàìåòðàë šàðàìà-šàðøè ¸òãàí èêêèí÷èñè ýñà, íàäèð ( Z ' ) äåá þðèòèëàäè (13-ðàñì). Ñôåðàíèíã áó íóšòàëàðèíè òóòàøòèðóâ÷è òўђðè ÷èçèš âåðòèêàë ÷èçèš äåéèëàäè. Îñìîí ñôåðàñèíè, óíèíã ìàðêàçèäàí âåðòèêàë ÷èçèššà ïåðïåíäèêóëÿð šèëèá ўòêàçèëãàí òåêèñëèê áèëàí êåñèøèøèäàí xîñèë áўëãàí êàòòà àéëàíà - ìàòåìàòèê ãîðèçîíò äåá þðèòèëàäè. Ñôåðàíèíã âåðòèêàë ўš îðšàëè ўòóâ÷è òåêèñëèêëàð áèëàí êåcèøèøèäàí ќ îñèë áўëãàí êàòòà àéëàíàëàðè ýñà, âåðòèêàë àéëàíàëàð äåá àòàëàäè. Þšîðèäà ýñëàòèëãàí íóšòà âà ÷èçèšëàð, êóçàòóâ÷èíèíã Åð ñèðòèäà ўç ўðíèíè ўçãàðòèðèøãà áîђëèš ðàâèøäà ўçãàðèá òóðàäè. Îñìîí ñôåðàñèíèíã, Åð øàðèíèíã àñîñèé ÷èçèš âà íóšòàëàðè áèëàí áîђëèš áўëãàí øóíäàé íóšòà âà ÷èçèšëàðè ìàâæóäêè, óëàð Åðíèíã èñòàëãàí æîéèäàí êóçàòèëãàíäà ќ àì ўç ќ îëàòëàðèíè ўçãàðòèðìàéäè. Îëàì šóòáëàðè, îëàì ўšè, îñìîí ýêâàòîðè àíà øóíäàé íóšòà, ÷èçèš âà àéëàíàëàðäàí ќ èñîáëàíàäè. Åð ўšè äàâîìëàðèíèíã îñìîí ñôåðàñè áèëàí êåñèøãàí íóšòàëàðè - îëàì šóòáëàðè äåéèëàäè. Åð øèìîëèé šóòáè äàâîìèíèíã îñìîí ñôåðàñè áèëàí êåñèøãàí íóšòàñè îëàìíèíã øèìîëèé šóòáè , æàíóáèé šóòáè äàâîìèíèíã ñôåðà áèëàí êåñèøãàí íóšòàñè ýñà îëàìíèíã æàíóáèé šóòáè äåéèëàäè. Îëàì šóòáëàðèíè òóòàøòèðóâ÷è ўšíè

îëàì ўšè äåá þðèòèëàäè. Îñìîí ñôåðàñèíè ìàðêàçèäàí ўòèá, óíè îëàì ўšèãà òèê òåêèñëèê áèëàí êåñèøèøèäàí xîñèë áўëãàí êàòòà àéëàíà - îñìîí ýêâàòîðè äåéèëàäè. Îñìîí ýêâàòîðè, Åð ýêâàòîðè áèëàí áèð òåêèñëèêäà ¸òàäè. Îñìîí ýêâàòîðè òåêèñëèãèãà ïàðà л ëåë òåêèñëèêëàð áèëàí ñôåðàíè êåñèøèøèäàí ќ îñèë áўëãàí àéëàíàëàð - ñóòêàëèê ïàðà л ëåëëàð äåéèëàäè. Îëàì ўšè îðšàëè ўòóâ÷è òåêèñëèêëàð áèëàí îñìîí ñôåðàñèíè êåñèøèøèäàí ќ îñèë áўëãàí êàòòà àéëàíàëàð ýñà, îђèø àéëàíàëàðè äåá àòàëàäè. Îñìîí ñôåðàñèíèíã àñîñèé ÷èçèšëàðè âà àéëàíàëàðè ïðîåêöèÿëàíãàí òåêèñëèêäà ¸òèá, îëàì šóòáëàðè, çåíèò âà íàäèð íóšòàëàðèäàí ўòóâ÷è êàòòà àéëàíà - îñìîí ìåðèäèàíè äåéèëàäè. Óíèíã ìàòåìàòèê ãîðèçîíò áèëàí êåñèøãàí íóšòàëàðè, ãîðèçîíòíèíã øèìîë (îëàìíèíã øèìîëèé šóòáèãà ÿšèíè) âà æàíóá (îëàìíèíã æàíóáèé šóòá и ãà ÿšèíè) íóšòàëàðè äåá àòàëàäè. Áó íóšòàëàðäàí 90  ìàñîôàäà ¸òãàí ìàòåìàòèê ãîðèçîíòíèíã íóšòàëàðè øàðš âà ђàðá íóšòàëàðè äåéèëàäè. Ìàòåìàòèê ãîðèçîíò òåêèñëèãè áўéëàá éўíàëèá, øèìîë âà æàíóá íóšòàëàðèíè òóòàøòèðóâ÷è òўђðè ÷èçèš êåñìàñè òóø ÷èçèђè äåá þðèòèëàäè. Îñìîí ñôåðàñèíèíã þšîðèäà êåëòèðèëãàí íóšòà âà ÷èçèšëàðè ўðãàíèëãà÷, óëàð àñîñèäà îñìîííèíã òóðëè êîîðäèíàò а ñèñòåìàëàðèíè ўðãàíèø îðòèš÷à šèéèí÷èëèê òóђäèðìàéäè. Šó ё øíèíã éèëëèê êўðèíìà xàðàêàòè. ýêëèïòèêà Šó¸øíèíã þëäóçëàð îðàëàá ђàðáäàí øàðššà òîìîí êўðèíìà ( ќ àšèšèé ýìàñ!) ñèëæèøè, ýñëàòèëãàíèäåê, æóäà šàäèìäàí ñåçèëãàí. Áó ñèëæèø ќ àð ñóòêàäà ñàëêàì 1  áўëèá, Šó¸ø áèð éèëäà îñìîí ñôåðàñèíèíã çîäèàê þëäóç òóðêóìëàðè îðšàëè Åð àòðîôèäà áèð ìàðòà òўëà àéëàíèá ÷èšàäè. Šó¸øíèíã éèëëèê

êўðèíìà áó éўëè-êàòòà àéëàíà áўëèá, ó ýêëèïòèêà äåá þðèòèëàäè. Éèë äàâîìèäà, ñèñòåìàëè ðàâèøäà, òóø ïàéòèäà, Šó¸øíèíã çåíèòäàí óçîšëèãèíè ìàúëóì áèð æîéäàí òóðèá ўë÷àø, óíèíã îñìîí ýêâàòîðèäàí îђèøè +23  26 ' äàí -23  26 ' ãà šàäàð ўçãàðèøèíè ìàúëóì šèëàäè. Áóíäàí ýêëèïòèêà òåêèñëèãèíèíã îñìîí ýêâàòîðèãà îђìàëèãè 23  26 ' ãà òåíã ýêàíëèãè ìàúëóì áўëàäè (14- 15 ðàñì лар ). Ýêëèïòèêàíèíã õàðàêòåðëè òўðòòà àñîñèé íóšòàñè áўëèá, áóëàðäàí èêêèòàñè óíèíã îñìîí ýêâàòîðè áèëàí êåñèøãàí íóšòàëàðèíè, šîëãàí èêêèòàñè ýñà îñìîí ýêâàòîðèäàí ýíã êàòòà îђèøãà ýãà áўëãàí íóšòàëàðèíè õàðàêòåðëàéäè. Óíèíã ýêâàòîð áèëàí êåñèøãàí íóšòàëàðèäàí áèðè (Šó¸ø îñìîíèíèíã æàíóáèé ÿðèì øàðèäàí øèìîëèé ÿðèì øàðèãà êåñèá ў òà¸òãàíäà ќ îñèë á ў ëãàíè) áàxîðãè òåíãêóíëèê íóšòàñè äåéèëèá, Šó¸ø óíäà 23 ñåíòÿáðü êóíè á ў ëàäè. Ýêëèïòèêàíèíã, îñìîííèíã øèìîëèé ÿðèì øàðèäà, ýíã êàòòà î ђ èøãà (+23  26 ' ) ýãà á ў ëãàí íóšòàñè- ¸çãè šó¸øòóðèøè äåéèëèá, áó íóšòàäà Šó¸ø 22 èþíäà á ў ëàäè. Æàíóáèé ÿðèì øàðäà ýêëèïòèêàíèíã ýíã êàòòà î ђ èøãà (-23  26 ' ) ýãà á ў ëãàí íóšòàñè ýñà, šèøêè šó¸øòóðèøè íóšòàñè äåéèëèá, óíäà Šó¸ø ќ àð äîèì 22 äåêàáðäà á ў ëàäè. Ýêëèïòèêà òåêèñëèãèãà òèê šèëèá ў òêàçèëãàí îñìîí ñôåðàñèíèíã äèàìåòðè ÏÏ ' - ýêëèïòèêà ў šè äåéèëàäè. Ýêëèïòèêà ў šèíèíã îñìîí ñôåðàñè ñèðòè áèëàí êåñèøãàí íóšòàëàðè ýêëèïòèêàíèíã øèìîëèé - Ï (øèìîëèé ÿðèì øàðäàãèñè) âà æàíóáèé - Ï ' (æàíóáèé ÿðèì øàðäàãèñè) šóòáëàðè äåá àòàëàäè. Ýêëèïòèêà šóòáëàðè îðšàëè ў òóâ÷è êàòòà àéëàíàëàð ¸ðèòãè÷íèíã êåíãëèê àéëàíàëðè äåéèëàäè. Šó¸øíèíã þëäóçëàð ôîíèäà éèëëèê ê ў ðèíìà ќ àðàêàò šèëèøè, àñëèäà, Åðíèíã Šó¸ø àòðîôèäà éèëëèê ќ àšèšèé ќ àðàêàòè òóôàéëè ñîäèð á ў ëàäè. Øóíèíã ó÷óí ќ àì Šó¸øíèíã éèëëèê ê ў ðèíìà ќ àðàêàòè òåêèñëèãè, Åð îðáèòà òåêèñëèãè áèëàí óñòìà- óñò òóøàäè. Áèíîáàðèí, ýêëèïòèêàíèíã îñìîí ýêâàòîðèãà î ђ ìàëèãè -

Åð ýêâàòîðèíèíã ў ç îðáèòà òåêèñëèãèãà î ђ ìàëèãè áèëàí áèð xèë á ў ëàäè. Àñòðîíîìè я äà óçóíëèê áèðëèêëàðè. Àñòðîíîìèÿäà óçóíëèêíè õàëšàðî ñèñòåìàñèäà šàáóë šèëèíãàí áèðëèêäà (ìåòðëàðäà) èôîäàëàø ќ àð äîèì ќ àì šóëàé á ў ëìàé, êàòòà šèéèí÷èëèêëàð áèëàí êå÷àäè. Øóíèíã ó÷óí xàì àñòðîíîìèÿäà óçóíëèê, óíèíã ìàâæóä áèðëèêëàðèäàí òàøšàðè ÿíà šóéèäàãè ìàõñóñ áèðëèêëàð áèëàí ќ àì ў ë÷àíàäè: 1. Àñòðîíîìèê áèðëèê (à.á.) - Šó¸øäàí Åðãà÷à á ў ëãàí ў ðòà÷à ìàñîôà - 149,6 ìèëëèîí êèëîìåòðãà òåíã. Áó áèðëèêäàí, àñîñàí Šó¸ø ñèñòåìàñèäàãè îñìîí æèñìëàðèãà÷à (ñàé¸ðàëàð, êîìåòàëàð, Îé âà áîøšàëàð) á ў ëãàí ìàñîôàëàðíè èôîäàëàøäà ôîéäàëàíèëàäè. 2. ¨ðó ђ ëèê éèëè (¸.é.) - ¸ðó ђ ëèêíèíã áèð éèëäà ў òãàí é ў ëè áèëàí õàðàêòåðëàíàäè, ÿúíè 365,2422  24  3600  300000 êì=9,46  10 12 êì ¸êè 63240 à.á. 3. Ïàðñåê (ïê) - “ïàðàëëàêñ” âà “ñåêóíä” ñ ў çëàðèäàí îëèíãàí á ў ëèá, éèëëèê ïàðàëëàêñè 1  ãà òåíã á ў ëãàí ¸ðèòãè÷ãà÷à ìàñîôàíè èôîäàëàéäè. 1ïê=3,26 ¸.é.=206265 à.á.=30,86  10 12 êì. Îäàòäà óçóíëèêíèíã ¸ðó ђ ëèê éèëè, ïàðñåê, êèëîïàðñåê (1000 ïê) âà ìåãàïàðñåê (Ìïê=10 6 ïê) áèðëèêëàðè, Šó¸ø ñèñòåìàñèäàí òàøšàðèäàãè îñìîí æèñìëàðèãà÷à (þëäóçëàð, þëäóç ò ў äàëàðè, òóìàíëèêëàð âà ќ îêàçî) ìàñîôàëàðèíè, øóíèíãäåê òàøšè ãàëàêòèêàëàð, ãàëàêòèê ò ў äàëàðíèíã ў ë÷àìëàðèíè âà óëàðíèíã îðàñèäàãè ìàñîôàëàðíè ў ë÷àøäà èøëàòèëàäè.

Àäàáè¸тлар руйхати: 1. Ìàðòûíîâ Ä.ß. Êóðñ ïðàêòè÷åñêîé àñòðîôèçèêè, Íàóêà, Ì. 1977, 11-14. 2. Астрофизика. Маърузалар матни È. Ñàòòîðîâ 3. www.ziyonet.uz 4. www.wiki.arxiv.uz 5. www.eduportal.uz

O'xshashlar

Ёритгичнинг спектрал чизиқларини фотометриялаш

Астрофизика асослари

Астрофизик инструментлар. Телескоплар ва уларнинг вазифалари

Куёш системаси жисмларининг ўлчамлари. Уларгача бўлган масофаларни аниклаш

Планеталарнинг кўринма ва ҳақиқий ҳаракатлари ва осмон механикасининг асослари 2