logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Astronomiya
  4. Астрономияга кириш

Астрономияга кириш

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.5 KB
Ko'chirib olish
Астрономия га кириш Қисқача тарихий очерк Астрономия ҳам барча бошқа фанлар сингари жамиятнинг амалий эҳтиёжлари асосида вужудга келган. Астрономиянинг куртаклари Бобил, Миср, Хитой, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларда бундан бир неча минг йил аввал мавжуд б ў лган Масалан, Миср коҳинлари милоддан 3 минг йилча аввал Нил дарёси тошқинининг бошланиш кунини астрономик кузатишлар асосида олдиндан айтиб берганлар. Бунда осмоннинг шимолий ярим шарининг энг ёруғ юлдузи Сириуснинг шарқда эрталабки Қуёш шафақлари билан бир вақтда пайдо б ў лиши арафасида, Нил дарёси тошқинининг бошланиши орасида боғланиш борлиги аниқланган эди. К ў п йиллик бундай кузатишлар, тропик йилнинг узунлигини аниқлашга олиб келди. Қадимда юнон астрономлари кузатишлар билан бир қаторда кузатилган астрономик ҳодисаларни келиб чиқиш сабабларини тушунтиришга ҳам ҳаракат қилганлар. Хусусан Пифагор (э.о. VI -аср) Ернинг шарсимон шаклда эканлиги ҳақида фикр берди, Аристотель эса (э.о. IV аср) эса Оламни марказида ҳаракатсиз Ер жойлашган деган геоцентрик системага асос солган (3-расм). Александриялик Эратосфен э.о. III асрда биринчилардан бўлиб, Ер меридиани ёйини ва, кейинчалик шу асосда, планетамизнинг радиусини ў лчади. Машҳур грек олими ва файласуфи Гиппарх юзлаб юлдузларнинг координаталарини ўзида акс эттирган биринчи юлдуз каталогини тузди ва прецессия ҳодисасини кашф қилди. Эрамизнинг II асрида, машҳур юнон астрономи Клавдий Птолемей "Мегале синтаксис" (Буюк тузилиш) номли асарида юнон астрономияси ютуқларини умумлаштириб, сайёраларнинг кўринма сиртмоқсимон ҳаракатларини тушунтира оладиган, ва асосида Аристотель- Гиппархларнинг геоцентрик назарияси ётган, Олам тузилиши ҳақидаги янги таълимотни яратди Бу таълимотга кўра, ўша пайтда маьлум бўлган бешта сайёра (Меркурий, Венера, Марс, Юпитер ва Сатурн) эпицикл дейилувчи айланалар бўйлаб, мазкур эпициклларнинг маркази эса, Ер атрофида деферент дейилувчи катта айланалар бўйлаб айланади. Гарчи геоцентрик назария Олам тузилишининг ҳақиқий манзарасини акс эттирмаган бўлсада, бироқ у салкам ўн беш аср давомида тан олиниб келинди. Умуман олганда, яьни III - V асрларгача астрономлар эришган муваффақиятлари шулар бўлиб, VI - XII асрларда парчаланган феодал Европада феодал тузумнинг емирилиши, ўзининг қолоқ аграр хўжалигини ва савдо алоқаларини йўлга қўйишда, астрономиядан амалий билимларга катта эхтиёж сезарди. Бу даврда мавжуд барча динлар учун Олам марказида Ер жойлашган деган теологик қараш ҳукмрон эди. Шу боисдан бундай қарашга шак келтирадиган ҳар қандай бошқа қарашларнинг муаллифлари, дин вакиллари томонидан қаттиқ жазога мустабид эдилар. Айни даврда Шарқда вужудга келган йирик теократик давлат Бағдод халифатида фан ва маданиятнинг тараққиёти учун қулай шароит вужудга келди. Айниқса IX - XV асрларда, Яқин ва Œрта Шарқ ҳамда Марказий Осиё мамлакатларида йирик астрономик расадхоналар қурилиб ишга туширилди. Уларда Ал-Баттоний, Ал-Фарғоний, Ал-Хоразмий, Абул-Вафо Бузжоний, Абу Маҳмуд Ҳўжандий, Абдурахмон ас-Сўфий ва ибн Юнус каби машҳур олимлар ижод қилдилар (5-расм). Хусусан Ал-Баттоний юнон астрономияси эришган ютуқларни умумлаштириб, Ой ҳаракатига доир баьзи маълумотларларни аниқлади. Ал-Фарғоний ёзган "Астрономия асослари" номли асари, ўша давр учун астрономиядан ўзига хос энциклопедия хизматини ўтади (6-расм). Ой ва унинг ҳаракатлари тўғрисидаги кашфиётлари, Ер меридиани узунлигини ўлчаш бўйича ишлари билан Абу-ал-Вафо дунёга танилди. X - XI асрда яшаб ижод этган машҳур ўзбек алломаси Абу Райхон Беруний астрономияга оид 40 дан ортиқ бизгача етиб келган. Олимнинг "Хронология" асарида, Европа ва Осиёдаги деярли барча халқларнинг турли даврлардаги тақвим тизимлари батафсил баён қилинган бўлиб, уларда бу тақвимларнинг асослари ва биридан иккинчисига ўтиш йўллари тўла баён қилинади. Берунийнинг "Геодезия", "Қонуни Масъудий" ва "Юлдузлар илми" асарлари тўлалигича астрономияга бағишланган бўлиб, уларда Қуёш, Ой ва планеталарнинг ҳаракатларига доир кўплаб маълумотлар, Ер радиусини ўлчашнинг ўша замонда маълум бўлган бир неча усуллари келтирилган. Берунийннг издоши Умар Хайём ҳам коинот ҳақида бир қатор фалсафий фикрлар билдириб, ниҳоятда катта аниқликка эга бўлган Қуёш календарини ишлаб чиқди (7-расм). XV асарда Шарқ астрономиясининг яна бир буюк намоёндаси Улуғбек Самарқандда дунёда энг йирик бурчак астрономик расадхонани ишга туширди. Расадхонанинг бир неча ўн йиллик фаолияти давомида, Қозизода Румий, Ђиёсиддин Жамшид Коший ва Али Қушчи каби таниқли олимлардан иборат астрономия мактаби шаклланди (8-9 расмлар). Астрономиянинг кейинги равнақи, Европада бир қатор олимларнинг астрономия соҳасидаги фундаментал кашфиётлари билан боғлиқ. Бу борада польшалик астроном Н.Коперник (1473-1543), италиялик Ж.Бруно (1548-1600) ва Галилей (1564-1642), немис Иоганн Кеплер (1572-1630) ва инглиз Исаак Ньютон (1643-1727) ларнинг ижодий фаолиятлари айниқса баракали бўлди. XVI асрдан XX асрнинг бошларигача табиатшунослик йўналишида қилинган асосий кашфиётлар ва қонуниятларнинг аксарияти юқоридаги олимларнинг номлари билан боғлиқ. Шунингдек бу даврда таниқли олимлардан О. К. Ремер, Э. Галлей, Ж. Брадлей, И. Г. Галле, В. Я. Струве, Ф. В. Бессель ва бошқаларнинг астрономия фанининг ривожлантиришда хизматлари катта бўлди. XX аср ўрталарида спектрал анализнинг кашф этилиши ва астрономияда фотографиянинг қўлланилиши натижасида астрономиянинг янги уфқлари очилди. Бу, осмон жисмларини физик табиатларини ўрганиш борасида катта имкониятларни вужудга келтирди. Оқибатда, осмон жисмлари ва уларнинг системаларининг физик табиатларини ўрганиш билан шуғулланадиган янги фан  астрофизикага асос солинди. Айни пайтда мамлакатимизда ҳам йирик астрономик марказлар  Тошкент астрономия институти ва унинг Қашқадарё вилоятининг Китоб туманида Улуғбек номли Халқаро кенглик станцияси ва Қамаши районида Майданак Баландтоғ обсерваториялар комплекси филиаллари актив фаолият кўрсатмоқда. Мазкур илмий даргоҳларда бир қатор таниқли ўзбек олимлари астрономия ва астрофизика муаммолари бўйича илмий  тадқиқот ишлари олиб бормоқдалар. Шунингдек  инсоннинг космосни ўзлаштириш билан боғлиқ фаолияти, унга она планетамиз Ернинг геологик бойликларини, табиати ва иқлимини ўрганишга катта имкониятлар яратади. Инсон Коинотдан Ерга назар солиб, унинг нақадар митти, ноёб ва гўзал кароргох эканлигини англади. Шу билан бирга бу назар орқали у, планетамиз хаётиги тахдид солаётган экологик, энергетик ва демографик муаммоларини ҳам бутун бўй басти билан кўра олади. Охирги ўн йиллар ичида космонавтиканинг тараққиёти, Ердаги бу муаммоларни бартараф қилиш нинг йўл- йўриқларини инсонга кўрсатибгина колмай, бу ишда космонавтиканинг ўзи актив иштирок этиши мумкинлигини ҳам маълум килди. Хусусан Ерда энергетик кризиснинг олдини олиш учун, Қуёш энергиясидан фойдаланиш имконини берувчи йирик космик иншоатларнинг лойиҳаларини, демографик ҳалоқатдан қутулиш учун эса, Ер атрофи зонасини “ўзлаштириш”нинг космик “мустамлакалар” қуришнинг режаларини, тўла ҳисоб- китоби билан дунё олимлари олдига ташлади. Айниқса, Ердаги хаётга тахдид солаётган экологик муаммоларнинг олдини олишда инсоният космонавтиканинг -ёрдамига катта эхтиёж сезади. Космосни ўзлаштириш билан боғлиқ барча тадқиқотлар цивилизациямиз ижтимоий хаётига радиоэлектрониканинг ривожланиши қандай ижобий таъсир кўрсатган бўлса, шундай фойдали таъсир кўрсатиб, унинг бугунги муаммоларини ҳал қилиш да жуда катта хизмати борлигига хеч қандай шубха йўқ! Фақат космик техникагина инсонга, унинг уйи ҳисобланмиш Ерга ташқаридан қараб, сайёрамизнинг, шоир А.Орипов ибораси билан айтганда, “кичик бир сокка” эканлигини, машхур сайёх- олим Т.Хайердал айтганидек, аччик ва захарли дуд-чиқиндиларни чиқариб юбориш учун “мўрисининг йўқлигини” ва шу туфайли унинг табиий казилма бойликлари, биз ўйлаганчалик битмас туганмас эмаслигини англашга имкон беради. Бинобарин табиат бойликларидан катта тежамкорлик ва эхтиёткорлик билан фойдаланиш лозимлигини уқтирди. Космосдан туриб Ернинг биологик сферасининг холати билан танишиш, унинг табиий русурсларини, ўрмон ва қишлоқ хўжалиги ер майдонларини ўрганиш ва космонавтиканинг энг мухим вазифаларидан ҳисобланади. Мазкур йўналишлар бўйича ишлар, шунингдек планетамиз экологик муаммоларини бартараф қилиш бўйича ҳам мухим аҳамият касб этиб, ракета ва космик техника ёрдамида сайёрамиз бағрида кўпаяётган ва қайта ишлатиб бўлмайдиган захарли ва радиоактив чиқиндиларни Ердан ташқарига улоқтириб ташлашни режалаштирмокда. Космонавтика, якин ўн йиллар ичида, космосда йирик энергетик қурилмаларни, хом ашё ресурсларини ишлаб чиқариш комплексларини жойлаштириш бўйича ишларни ҳам мўлжалламокда. Буларнинг барчаси келажакда космик фазо, биринчи навбатда Ер атрофи зонаси ҳам инсон яшайдиган ва фаолият кўрсатадиган мухитга айлантирилишидан дарак беради. Якин космосни инсон учун хизмат қиладиган мухитга айлантирилиши, бошқача айтганда, космосни экологизациялаштириш, айни пайтда экологик кризислар глобал масштабда қамраб келаётган планетамизни уларнинг ҳалоқатли оқибатлардан қутқариш борасида инсон кўрсатаётган мухим фаолиятларидан ҳисобланади. Хусусан орбитал станцияларда ўта тоза металл қотишмаларини олиш, ноёб кристалларни ўстириш, юқори сифатли янги қотишмалар ва тоза доривор препаратларни тайёрлаш ишлари бўйича жуда Кўп сонли экспериментлар ўтказилганлиги маълум бўлди. Халк хўжалиги учун зарур бўлган кўплаб материалларни ишлаб чиқаришда келажакда Ойнинг ва айрим астероидларнинг таркибий материалларидан фойдаланиш бўйича ҳам катта ишлар режалаштирилмокда. Айнан шу мақсадларни кўзлаб, Ойда аҳоли яшайдиган ва ишлайдиган станцияларнинг лойиҳалари бутун дунё олимлари даврасида муҳокама қилинмокда. Шунингдек, Ер атрофи фазосида энг йирик қурилмаларни («Қуёш фабрикаси»ни) ишга тушириш бўйича ҳам реал лойиҳалар тайёрланаётганлиги инсониятни, келгусида энергетик ҳалоқатдан ҳалос қилиш каби мухим гуманитар мақсадларни кўзда тутади. Адабиётлар руйхати: 1. Астрофизика. Маърузалар матни È. Ñàò òîðîâ 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии, астрофизика. М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь. Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть.

O'xshashlar

Асрономия укитиш услубиёти фанининг максад ва вазифалари
Астрономияни ривожлантиришда шарк мутафаккирларининг буюк хизматлари
Астрофотография
Астрофизик инструментлар
Қуёш телескоплари ( Куёш телескоплари )