logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Astronomiya
  4. Астрофизика

Астрофизика

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB
Ko'chirib olish
Астрофизика Режа: 1. Àñòðîôèçèêàíèíã ïðåäìåòè âà áуëèìëàðè. 2. Àñòðîôèçèê òåêøèðèøëàðíèíã õóñóñèÿòëàðè. 3. X îçèðãè çàìîí àñòðîôèçèê îáñåðâàòîðèÿëàðè. 4. Èëìèé-òåõíèê òàðàккè¸òäà àñòðîôèçèêàíè ðîëè. Àñòðîôèçèêà àñòðîíîìèÿíèíã á у ëèìè á у ëèá, ó îñìîí ¸ðèò к è÷ëàðèíèíã ôèçèê òóçèëèøèíè, óëàðíèíã þçà âà àòìîñôåðà к àòëàìëàðèäà ð у é áåðà¸òãàí æàðà¸íëàðíè у ðãàíàäè, êèì¸âèé òàðêèáèíè àíè к ëàéäè, êóçàòèøëàðäàí îëèíãàí íàòèæàëàðãà àñîñëàíèá îñìîí ¸ðèò к è÷ëàðèíèíã àòìîñôåðà âà è÷êè к àòëàìëàðèíèíã òóçèëèøèíè òåêøèðàäè âà ìîäåëèíè òóçàäè, ¸ðèò к è÷ëàð âà óëàðäàí òóçèëãàí òèçèìëàðíèíã xîñèë á у ëèøè âà ðèâîæëàíèø к îíóíëàðèíè у ðãàíàäè. Áóíäà ó ¸ðèòкè÷ëàðäàí êåëà¸òãàí ýëåêòðîìàãíèò íóðëàíèø îкèìèíè ñèôàòèé âà ñîíèé òà x ëèë кèëèø óñóëèíè куëëàéäè. Àñòðîôèçèêà èêêè кèñìãà áуëèíàäè. àìàëèé âà íàçàðèé àñòðîôèçèêà. Àìàëèé àñòðîôèçèêà ¸ðèòкè÷ëàðíè òåêøèðèø óñóëëàðèíè âà àñáîáëàðèíè èøëàá ÷èкàäè âà êóçàòèøãà куëëàéäè, êóçàòèøëàðäàí îëèíãàí íàòèæàëàðíè уë÷àéäè âà òàкëèë кèëàäè. Íàòèæàäà ¸ðèòкè÷íèíã íóðëàíèø ñî÷à¸òãàí кàòëàìëàðèíèíã ôèçèê êуðñàòêè÷ëàðè, òåìïåðàòóðàñè, çè÷ëèãè, x àðàêàò òåçëèãè âà áîøкàëàðèíè, àíèкëàéäè âà êèì¸âèé òàðêèáèíè òîïàäè. Íàçàðèé àñòðîôèçèêà ¸ðèòкè÷íèíã íóðëàèø ñî÷èø ìåõàíèçìëàðèíè уðãàíàäè, óíäà êóçàòèëà¸òãàí ôèçèê æàðà¸íëàðíèíã òàáèàòèíè î÷èøãà âà òóøóíòèðèøãà x àðàêàò кèëàäè. Áóíäà ó óìóìôèçèê кîíóíëàðãà àñîñëàíàäè âà ¸ðèòкè÷íèíã è÷êè âà àòìîñôåðà кàòëàìëàðèíèíã òóçèëèø ìîäåëèíè èøëàá ÷èкàäè, ìîäåë àñîñèäà ¸ðèòкè÷íèíã óìóìèé ôèçèê êуðñàòêè÷ëàðèíè x èñîáëàá ÷èкàäè âà êóçàòèø íàòèæàëàðè áèëàí ñîëèøòèðàäè.Íàòèæàëàðíèíã áèð - áèðèãà ìîñ êåëèøè ¸ðèòкè÷ òàáèàòèíè ÿõøè áèëàîëãàíèìèçíè êуðñàòàäè. Àñòðîôèçèêàíèíã áуëèìëàðè áèð-áèðè áèëàí áîгëèкäèð. Àìàëèé àñòðîôèçèêà íàçàðèÿ îëäèãà êóçàòèø íàòèæàëàðèíè òóøóíòèðèø áèëàí áîгëèк ìàñàëàëàðíè куéñà íàçàðèé àñòðîôèçèêà àìàëè¸ò îëäèãà òåêøèðèø çàðóð áуëãàí íàçàðèé å÷èëìàëàðíè куÿäè. Àñòðîôèçèêàíèíã àñîñèé âàçèôàñè ¸ðèòкè÷ëàðäàí êåëà¸òãàí íóðèé ýíåðãèÿ îкèìèíè ôèçèê уë÷àø àñáîáëàðè âà òåêøèðèø óñóëëàðè ¸ðäàìèäà x àð òîìîíëàìà, x àì ñèôàòèé x àì ñîíèé íóкòàè íàçàðäà, уðãàíèøäàí èáîðàò. Іîçèðãè çàìîí àñòðîôèçèêàñè ýëåêòðîìàãíèò òуëкèíëàð øêàëàñèíèíã áàð÷à кèñìëàðèäà ò e êøèðèøëàð îëèá áîðàäè. Áóíäà x àðáèð кèñì(äèàïîçîí)äà ìàõñóñ уë÷àø âîñèòàëàðè âà òåêøèðèø óñóëëàðè куëëàíèëàäè. Øóíãà êуðà àìàëèé àñòðîôèçèêà áèð íå÷à áуëèìëàðãà áуëèíàäè. îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíèíã ãàììà íóðëàðèíè уðãàíàäèãàí áуëèì ãàììààñòðîíîìèÿ äåá àòàëñà ðåíòãåí íóðëàðèíè ðåíòãåí àñòðîíîìèÿ уðãàíàäè. Îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíèíã ãàììà, ðåíòãåí âà óëòðàáèíàôøà íóðëàðè Åð àòìîñôåðàñèäà þòèëàäè âà Åð þçèãà åòèá êåëìàéäè. Áó äèàïîçîíëàðäà òåêøèðèøëàð Åðíèíã ñóíúèé éуëäîøëàðèãà уðíàòèëãàí àñáîáëàð ¸ðäàìèäà áàæàðèëàäè. Åð þçèãà äåÿðëè þòèëèøñèç åòèá êåëàäèãàí íóðëàð îïòèê äèàïîçîííè òàøêèë ýòàäè âà áó äèàïîçîíäà òåêøèðèøëàð îïòèê òåëåñêîïëàð ¸ðäàìèäà îëèá áîðèëàäè. Åð àòìîñôåðàñèíèíã ÿíà áèð òèíèêëèê äàð÷àñè ìàâæóä. Ó ðàäèîäèàïîçîíãà òугðè êåëàäè âà áó äèàïîçîíäà òåêøèðèøëàð áàæàðàäèãàí áуëèì ðàäèîàñòðîíîìèÿ äåá àòàëàäè. 2. Àñòðîôèçèê òåêøèðèøëàðíèíã õóñóñèÿòëàðè. Àñòðîôèçèê òåêøèðèøëàð ôèçèê òàæðèáàëàðäàí àéðèì õóñóñèÿòëàðè áèëàí ôàðк кèëàäè; áèðèí÷èäàí áèç îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíè âà óëàð þçèäà ðуé áåðà¸òãàí æàðà¸íëàðíè уçèìèç õî x ëàãàí÷à уçãàðòèðàîëìàéìèç, èêêèí÷èäàí , êóçàòèëà¸òãàí x àðáèð êîñìèê æàðà¸í àéíàí áåòàêðîðäèð, ó÷èí÷èäàí , àéðèì æàðà¸íëàð òåç êå÷ñà áîøкàëàðè æóäà ñåêèí êå÷àäè âà óëàðíè áîøèäàí îõèðèãà÷à êóçàòèø ó÷óí îäàìíèíã õà¸òè òóãóë áóòóí îäàìçîò ìàäàíèé õà¸òèíè уç è÷èãà îëãàí äàâð x àì åòàðëè ýìàñ. Áèðîк áó кèéèí÷èëèêëàð îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíè уðãàíèá áуëìàñ ýêàí äåãàí õóëîñàãà îëèá êåëìàñëèãè êåðàê, àêñèí÷à , àñòðîôèçèê òåêøèðèøëàð çå x í âà àкëíè уòêèðëàéäè. Îäàì ôèêðè êîèíîòíèíã øóíäàé îëèñ кèñìëàðèíè кàìðàá îëäèêè ó åðëàðäàí ¸ðóгëèê íóðè ñóêóíäèãà 300 ìèíã êì òåçëèê áèëàí áèçãà ìèëëàðäëàá éèëëàðäàãèíà åòèá êåëàîëàäè. Îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíèíã òàáèàòèíè уðãàíèø àñòðîôèçèê îáñåðâàòîðèÿëàðäà îëèá áîðèëàäèãàí àñòðîíîìèê êóçàòèøëàðäàí áîøëàíàäè. Àñòðîíîìèê êóçàòèø äåãàíäà áèç ¸ðèòкè÷ëàðíè îñìîí ñôåðàñèäà ýãàëëàãàí уðíèíè âà óëàðäàí êåëà¸òãàí íóðëàíèø îкèìèíè уë÷àøíè, óëàðíè ñóðàòãà îëèøíè âà øóíãà уõøàø ¸ðèòкè÷äàí êåëà¸òãàí íóðëàíèø îкèìè óñòèäà îëèá áîðèëàäèãàí áîøкà àìàëëàðíè íàçàðäà òóòàìèç. Àñòðîôèçèê êóçàòèøëàð êуç áèëàí ýìàñ áàëêè x àðõèë уë÷àø âà òåêøèðèø àñáîáëàðè ¸ðäàìèäà áàæàðèëàäè. Êóçàòèø àøú¸ëàðè ¸êè íàòèæàëàðè äåãàíäà áèç ¸ðèòкè÷ëàðíèíã ñóðàòèíè ¸êè ñïåêòðèíè, àâòîìàòèê уë÷àø àñáîáëàðè ¸ðäàìèäà кîгîç ¸êè ìàãíèò òàñìàãà ¸çèá îëèíãàí, ¸ðèòкè÷íèíã íóðëàíèøèãà îèä ¸çóâëàðíè íàçàðäà òóòàìèç. Êóçàòèø àøú¸ëàðè ëàáîðàòîðèÿ øàðîèòèäà, êîìïþòåð ¸ðäàìèäà x àð õèë óñóëëàð ¸ðäàìèäà òà x ëèë кèëèíàäè. Áóíäàé òåêøèðèøëàð íàòèæàñèäà ¸ðèòкè÷íèíã ôèçèê êуðñàòêè÷ëàðè ( òåìïåðàòóðàñè, ìîääà çè÷ëèãè, òåçëèãè âà áîøкàëàð) òîïèëàäè. 3. Xîçèðãè çàìîí àñòðîôèçèê îáñåðâàòîðèÿëàðè. Îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíèíã íóðëàíèøè îäàòäà êåíã ñïåêòðàë äèàïîçîííè èøгîë ýòàäè. Áó xîë xàðõèë êóçàòèø âà òåêøèðèø àñáîáëàðè куëëàøíè òàкîçî ýòàäè. ¨ðóгëèê íóðëàðèäà êóçàòèø îëèá áîðèøãà ìуëæàëëàíãàí òåëåñêîïëàð áèëàí кóðîëëàíãàí îáñåðâàòîðèÿëàð îïòèê îáñåðâàòîðèÿ, ðàäèî òуëкèíëàðäà êóçàòèøëàð îëèá áîðàäèãàíëàðè - ðàäèîàñòðîíîìèê, âà ãàììà âà ðåíòãåí íóðëàðäà - êîñìèê îáñåðâàòîðèÿ äåá àòàëàäè. Êîñìèê îáñåðâàòîðèÿëàð Åð àòðîôèäà àéëàíàäèãàí ñóíúèé éуëäîøëàðãà уðíàòèëãàí ðåíòãåí âà ãàììà òåëåñêîïëàð áèëàí кóðîëëàíòèðèëàäè. Ñóíúèé éуëäîøëàðãà îïòèê òåëåñêîï уðíàòèø þкîðè ñàìàðà áåðàäè. Îäàòäà àñòðîôèçèê îáñåðâàòîðèÿëàð éèë äîâîìèäà ýíã êуï î÷èк( áóëóòñèç) âà ìóñàôôî îñìîíãà ýãà áуëãàí æîéëàðãà кóðèëàäè. Áó æèxàòäàí áàëàíä òîг øàðîèòè ìàúëóì àôçàëëèêëàðãà ýãà áуëèøè ìóìêèí. Òåëåñêîï áàëàíäëèãè 20ì êåíãëèãè 10ì êeëàäèãàí öèëèíäð øàêëäàãè áèíîíèíã (ìèíîðàíèíã) óñòèãà уðíàòèëàäè. Òåëåñêîï âåðòèêàë ук àòðîôèäà àéëàíàäèãàí âà áèð кèñìè î÷èëèá ¸ïèëàäèãàí ãóìáàç øàêëäàãè òîì áèëàí áåêèòèëàäè. Ãóìáàç îñòè èñèòèëìàéäè âà èññèкëèê ÷èкîðóâ÷è óñêóíàëàðäàí xîëè áуëèøè øàðò. Ìèíîðà áèíîíèíã ïàñòêè кàâàòëàðèäà êóçàòóâ÷èëàð èøëàéäèãàí âà êóçàòèøíè íàçîðàò кèëèá áîðèø õîíàëàðè æîéëàøàäè. Òåëåñêîï уðíàòèëàäèãàí áèíî(ìèíîðà) îáñåðâàòîðèÿíèíã ýíã áàëàíä, ãîðèçîíòè î÷èк æîéòãà кóðèëàäè. Ëàáîðàòîðèÿ áèíîñè, ìåкìîíõîíà ìèíîðàäàí 300ì ÷àìàñè óçîкëèêäà æîéëàøèøè êåðàê. Óëàð òåëåñêîï àòðîôèäà µàâî îкèìëàðè кîñèë кèëìàñëèêëàðè âà àñòðîèкëèìíè áóçìàñëèêëàðè êåðàê. Ðåñïóáëèêàìèçäà èêêèòà àñòðîôèçèê îáñåðâàòîðèÿ кóðèëìîкäà. Óëàðíèíã áèðè îïòèê òåëåñêîïëàð áèëàí кóðîëëàíãàí âà кàøкàäàð¸ âèëîÿòèíèíã ×èðoк÷è òóìàíèäàãè Ìàéäàíàê òîгè ÷уккèëàðèäàí áèðèäà, äåíãèç ñàòxèäàí 2300ì áàëàíäëèêäà æîéëàøãàí. Ìàéäàíàê Áàëàíä Òîã Îáñåðâàòîðèÿëàðè Ìàæìóàñè äåá àòàëóâ÷è áó îáñåðâàòîðèÿäà îáåêòèâèíèíã äèàìåòðè 1-1,5ì áуëãàí áèðíå÷à òåëåñêîïëàð уðíàòèëãàí. Èêê и í÷èc и ðàäèîàñòðîíîìèê îáñåðâàòîðèÿ áуëèá ó Æèççàõ âèëîÿòèíèíã Çîìèí òóìàíèäàãè Ñóïà áàëàíä òîг äàâëàò куðèкõîíàñèäà кóðèëìîкäà. Òîæèêèñòîí âà кîçîкèñòîí ðåñïóáëèêàëàðèäà кàì àñòðîôèçèê îáñåðâàòîðèÿëàð áîð. Óëàðäà äèàìåòðè 1ì áуëãàí òåëåñêîïëàð уðíàòèëãàí. Àðìàíèñòîí (Áþðîêàí, 2.5ì), Ãðóçèÿ ( Àáàñòóìàíè, 1ì) , Îçîðáîéæîí ( Ш åìàõà, 2ì) âà Ðîññèÿ ôåäàðàöèÿñè ( Øèìîëèé Êàâêàç, 6ì)äà õàì àñòðîôèçèê îáñåðâàòîðèÿëàð áîð. Ýíã êàòòà òåëåñêîïëàðãà ýãà îáñåâàòîðèÿ ×èëèäà (Ïàðàíàë òîгè, 8ì) кóðèëìîкäà. Ãåðìàíèÿ, Àíãëèÿ, Ôðàíöèÿ, Èòàëèÿ âà áîøкà Åâðîïà äàâëàòëàðè õàìêîðëèãèäà êóðèëà¸òãàí áó îáñåðâàòîðèÿãà òуðòòà 8 ì.ëè òåëåñêîï уðíàòèëàäè( òåëåñêîïëàðäàí áèðè 199 éèëäà èøãà òóøèðèëäè). Øóíèíãäåê Àòëàíòèêà îêåàíèäàãè Êàíàð, Òèí÷ îêåàíèäàãè Ãàâàé îðîëëàðèäà кàì áàëíä òîã îáñåðâàòîðèÿëàðè кóðèëãàí âà èøëàìîкäà. Áó îáñåðâàòîðèÿëàðäà àñòðîèкëèì æóäà ÿõøè ýêàíëèãè àíèкëàíãàí. Ìàéäàíàê òîгèäà àñòðîèкëèì æóäà ÿõøè ýêàíëèãè áèðíå÷à áîð òàñäèкëàíãàí. ¥îçèðãè êóíäà áè р íå÷à êîñìèê îáñåðâàòîðèÿëàðäà èø îëèá áîðèëìîкäà. Áóëàðäàí ýíã êàòòàñè Õàáë Êîñìèê Òåëåñêîïèäèð( Habl Space Telescope) . Óíèíã îáåêòèâè äèàìåòðè 2 ì âà ó îïòèê äèàïîçîíäà òóðëè-òóìàí òåêøèðèøëàð îëèá áîðìîкäà. ßïîíèÿäàí ó÷èðèëãàí YOHÊOH íîìëè éуëäîøãà уðíàòèëãàí Ðåíòãåí Òåëåñêîïè кó¸øíèíã ðåíòãåí òàñâèðëàðèíè îëèá Åðãà æуíàòèá òóðèïòè. Åâðîïà Êîñìèê Àãåíòëèãè âà NASA òîìîíèäàí îðáèòàãà ÷èкîðèëãàí SOHO íîìëè êîñìèê îáñåðâàòîðèÿ кó¸øíè âà óíè уðàá òóðóâ÷è êîñìèê ôàçîíè òåêøèðèøäà ìóâàôôàкèÿòëè куëëàíèëìîкäà. 4. Èëìèé-òåõíèê òàðàккè¸òäà àñòðîôèçèêàíè ðîëè. Àñòðîôèçèêà ìàòåðèÿíèíã òàðêèáèíè âà кîëàòëàðèíè уðãàíèøäà ìóкèì ðîë êàñá ýòàäè. Ìîääàíèíã êèìè¸âèé òàðêèáèíè уðãàíèøäà куëëàíèëàäèãàí ñïåêòðàë òàкëèë óñóëèãà àìòðîíîìèê êóçàòèøëàð ìóíîñàáàòè áèëàí àñîñ ñîëèíãàí. Íåìèñ îëèìè Ôðàóèãîôåð 1814 éèëäà кó¸ø ñïåêòðèäà ñïåêòðàë ÷èçèкëàðíè êàøô ýòàäè. Áóíçåí âà Êèðõãîô 1856 éèëäà ñïåêòðàë ÷èçèкëàð òàáèàòèíè î÷èá áåðàäèëàð. Àòîìëàðíèíã è÷êè òóçèëèøè âà óëàðíè òàøêèë ýòóâ÷è çàððà÷àëàð òугðèñèäàãè äàñòëàáêè ìà ъ ëóìîòëàð êîñìîñäàí êåëà¸òãàí þкîðè ýíåðãèÿëè çàððà÷àëàðíè (êîñìèê íóðëàðíè ) òåêøèðèø íàòèæàñèäà îëèíãàí. Êîñìèê øàðîèòäà áóíäàé þкîðè ýíåðãèÿëè çàððà÷àëàðíè кîñèë áуëèøèíè уðãàíèø àñòðîôèçèê ìàñàëà кèñîáëàíàäè. Ìàñàëàí ÿäðî ðåàêöèÿñè ìàñàëàñè кó¸ø âà þëäóçëàðíèíã ýíåðãèÿ ìàíáàè кàíäàé æàðà¸íëàð áуëèøè ìóìêèí äåãàí ñàâîëãà æàâîá àõòàðèø æàðà¸íèäà куéèëãàí. Þëäóçëàð уçàãèäà òåìïåðàòóðà уíëàá ìèëëèîí ãðàäóñãà åòàäè . Áóíäàé òåìïåðàòóðàäà ïðîòîíëàðíè куøèëèøè íàòèæàñèäà ãåëèé àòîìè ÿäðîëàðè кîñèë áуëàäè âà óëêàí ýíåðãèÿ àæðàëèá ÷èкàäè. £ К ó¸ø âà þëäóçëàð àòìîñôåðàñèäà ýëåêòð âà ìàãíèò ìàéäîíëàð кîñèë áуëèá òóðàäèëàð. Áóíäàé уçãàðóâ÷àí ìàéäîíëàðäà çàððàëàð íèкîÿòäà þкîðè äàðàæàäàãè òåçëèêêà ýðèøàäèëàð âà ÿäðî ðåàêöèÿëàðèíè ðуé áåðèøèãà ñàáàá÷è áуëàäèëàð. Ìàñàëàí кó¸ø ÷àкíàøëàðèäà ¸êè уòà ÿíãè þëäóçëàðíè ÷àкíàøè íàòèæàñèäà ÿäðî ðåàêöèÿëàðè ðуé áåðèøè ìóìêèí. Çàððàëàðíè òåçëàòèø Åðäà ìàõñóñ òåçëàòêè÷ëàðäà àìàëãà îøèðèëàäè. Êîñìèê øàðîèò íèкîÿòäà ïàñò çè÷ëèê âà óëêàí уë÷àìëàðè áèëàí ôèçèê ëàáîðàòîðèÿ øàðîèòèäàí ôàðê кèëàäè . Ðуé áåðèø ýõòèìîëè æóäà êàì áуëãàí æàðà¸íëàð кàì êîñìèê øàðîèòëàðäà êуðèíèøè ìóìêèí. Ìàñàëàí Ïàóëè ïðèíöèïè áуéè÷à òàкèкëàíãàí àòîì уòèøëàðè ¸êè çàððàëàðíèíã уçàðî òукíàøèøè. Øóíäàé кèëèá êîñìèê ôàçî øàðîèòè ìàòåðèÿíè уðãàíèøäà êåíã èìêîíèÿòëàð áåðàäè. Àñòðîôèçèêà àñòðîíîìèÿíèíã áîøкà áуëèìëàðè, ôèçèêà, êèì¸, ãåîôèçèêà âà áîø,à ôàíëàð áèëàí áîгëèк. Àéðèì àñòðîôèçèê ìàñàëàëàð îñìîí ìåõàíèêàñè óñóëëàðè áèëàí å÷èëñà , íèñáèéëèê íàçàðèÿñè å÷èìëàðè àñòðîôèçèê êóçàòèøëàð ¸ðäàìèäà òåêøèðèëàäè, áóòóí îëàìíèíã òîðòèøèø кîíóíè àñòðîíîìèê êóçàòèøëàð ¸ðäàìèäà òåêøèðèëèá êуðèëäè, ãåëèé íîìëè êèì¸âèé ýëåìåíò äàñòëàá Є ó¸øäà êàøô ýòèãàí. Àñòðîíîìèÿ ôèçèêàíè ðèâîæëàíèøèäà ìóõèì ðîëü уéíàãàíëèãèãà êуïëàá ìèñîëëàð êåëòèðèø ìóìêèí, Àêàäåìèê Ë.À. Àðöèìîâè÷íèíã èáîðàñè áèëàí àéòãàíäà ôèçèêà ôàíèíèíã êåëàæàãè àñòðîôèçèêà áèëàí áîãëèк. Àäàáè¸тлар руйхати: 1. Ìàðòûíîâ Ä.ß. Êóðñ ïðàêòè÷åñêîé àñòðîôèçèêè, Íàóêà, Ì. 1977, 11-14. 2. Астрофизика. Маърузалар матни È. Ñàòòîðîâ 3. www.ziyonet.uz 4. www.planeta.ru

O'xshashlar

Астрофизика асослари
Тадкикот объектлари
Астрономияга кириш
Koinot nurlari fizikasining asosiy tushunchalari
Zarralar o’zaro ta’siri