Томошалар кўрсатишга мўлжалланган бинолар - Arxitektura - Referatlar

Томошалар кўрсатишга мўлжалланган бинолар

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1502 KB

Ko'chirib olish

Томошалар кўрсатишга мўлжалланган бинолар Режа: 1. Кинотеатр бинолари 2. Театр бинолари 3. Цирк бинолари 4. Клуб бинолари

Маълумки, санъат ва маданиятнинг жамият ҳаётидаги роли беқиёс ва айнан шу жиҳат меъморий лойиҳаларни яратишда маданий ҳордиқ чиқариш ва оммавий томошаларни намойиш этиш учун мўлжалланган бинолар, муассасалар ва мажмуалар доимо алоҳида ўринга эга бўлганини шартлаб беради. Турли даврларда иншоотларнинг турли шакллари ва кўринишлари – қадимги ибодатхоналар ва императорларнинг саройлари, ижодий устахоналар ва академиялар, хусусий коллекциялар ва турфа йўналишли кўргазмалар, театр, концерт заллари, очиқ ареналар ва, ниҳоят, шаҳар ёки қишлоқ муҳити ва табиий ландшафтининг оддий элементлари – санъат марказлари вазифасини бажариб келганлар. Санъатнинг кундалик фаолиятини таъминлаш билан бир қаторда, санъатда янги йўллар, услублар ва йўналишларни излаш, уларни тарғиб қилиш ва синтетик умумлаштириш асосида ўзаро бойитиш имкониятлари санъат марказлари ривожланишининг энг муҳим жиҳатларидан бири сифатида эътироф этилади. Бугунги кунда, яъни маданий ҳаёт серқирра ва кўп йўналишларга эга бўлган ҳамда ўзининг доимий изланишлари ва нобарқарорлик ҳолати билан ажралиб турувчи даврда санъат марказларининг барча турлари, шу жумладан комплексли шакл ва кўринишларининг мавжуд бўлиши ўта долзарб ҳисобланади. Уларни яратиш ва келгусида ривожлантиришга фақат ўтмиш ва ҳозирги давр тажрибасини ўрганиш, англаб етиш ва тизимлаштириш йўли орқали эришиш мумкин. Томоша кўрсатувчи иншоотлар қаторига кинотеатрлар, концерт заллари, клублар театрлар, цирк, музей ва кўргазмалар киради. Томоша кўрсатишга мўлжалланган биноларнинг турли меъморий-режали ечимлари бўлсада, уларни ягона композицион асос – бино ядросида бош залнинг мавжудлиги – бирлаштиради. Бу турдаги биноларнинг аҳамияти ва мавқеи меъморий образни нафақат тасаввурнинг муайян шакли, балки шаҳарсозлик масалаларини ечимини топиш учун зарур бўлган объектнинг ноёблигини белгилашдек ўта муҳим жиҳатга узвий боғлиқ эканлигини шартлаб беради.

Томоша кўрсатишга мўлжалланган бинолар учун ер участкасини танлашда хоналарда зарур акустик шароитларни таъминлашни мураккаблаштирувчи шовқинли ва вибрацион фонларимавжуд ҳудудларни истисно қилиш лозим. Томоша кўрсатишга мўлжалланган бинолар учун ер участкаларининг майдонлари тасдиқланган меъёрларга мувофиқ белгиланади: кинотеатрлар учун – залдаги битта ўрин учун 5 м 2 , концерт заллари ва цирклар учун – сиғимига боғлиқ ҳолда 0,7-1,5 гектар, театр бинолари учун – 1,2-1,7 гектар. Томоша биносининг бош кириш эшиги олдида майдоннинг, шунингдек юк тушириш майдончалари ва хўжалик ҳовлисининг мавжудлиги ер участкасининг режавий ташкил этилишидаги ўзига хос хусусият ҳисобланади. Юқорида санаб ўтилган томошалар кўрсатишга мўлжалланган биноларнинг ҳар бир турини лойиҳалаштиришда ҳажмий-режали, функционал ечимларни, ва шу билан бирга, бадиийликни таъминлашга қаратилган асосий вазифа ҳисобланувчи томошабинлар комплекси ва қолган хоналарнинг оқилона ва энг мақбул мужассамлигининг танлашдан иборатдир. Масалан, кинотеатр хоналари учта гуруҳга бўлинади: - томошабинлар комплекси; - киноаппаратлар хонаси; - хизмат-хўжалик хоналари. Театрларнинг хоналари томошабинлар ва саҳна қисмларидан, циркларники – томошабинлар ва ишлаб чиқариш хоналаридан, клублардаги хоналар эса – томошабинлар ва клуб фаолиятини юритиш билан боғлиқ хоналар гуруҳидан иборат. Томоша кўрсатишга мўлжалланган биноларнинг ҳар бир тури учун хос бўлган хусусиятлар ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз.

Д.Солопов, 2000-2002 Москвадаги (Россия) Халқаро мусиқа уйи, архитекторлар Ю.Гнедовский, В.Красильникова, М.Гаврилова, С.Гнедовский,

Кинотеатр бинолари Кинотеатрлар йил бўйи фаолият кўрсатувчи (битта залли, кўп залли) ва мавсумий (ёзги очиқ ва ёзги ёпиқ) бўлиши мумкин. Кинотеатрнинг асосий хонаси – томошабинларга фильм кўриш учун қулай шароитларни таъминлаб берувчи томоша залидир. Залнинг шакли – тўғри тўртбурчакли, трапециясимон ёки ярим айлана. Кинотеатрлар таркибида кафе ва клуб фаолиятини юритиш ҳамда болалар билан ишлаш учун мўлжалланган универсал заллар мавжуд бўлган комплекс шаклида ҳам лойиҳалаштирилиши мумкин. Бугунги кунда, яъни кинога бўлган қизиқишнинг янгича кўриниши қайд этилаётган даврда, кинотеатр бинолари худди бошқа жамоат бинолари каби, биринчи навбатда, юқори даражада технологик жиҳозланганлик ва универсаллик каби хусусиятларга эга бўлиши лозим. Томоша залининг бош фасадга нисбатан жойлашуви – кинотеатрларни композицияси бўйича таснифлашнинг умумий аломатидир. Чуқур , яъни томоша зали бинонинг чуқур ичкарисида жойлашган композицион ечимда залнинг бўйлама ўқи фасад текислигига перпендикуляр, фронтал композицион ечимда эса – параллель бўлади. Бу композицион ечимлар томоша залининг биринчи ёки иккинчи қаватда жойлашишига қараб горизонтал ва вертикал ечимларга ажратилади. Таъкидлаш зарурки, бундай классификация умумлаштирилган бўлиб, турлича ифодаланган композицион ечимларни тузиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Томоша зали ва киноэкран параметрларига бўлган талаблар Киноплёнка параметрларига боғлиқ равишда проекциялашнинг тўртта тури мавжуд бўлиб, киноэкран пропорциялари (баландликнинг узунликка нисбати) айнан проекциялаш турларига қараб белгиланади: - оддий экран (0) 1 : 1,37; - кенг экранли (к) 1 : 2,35; - кенг форматли (ф) 1 : 2,2;

Кинофильмларни намойиш қилишда томоша залларидаги томошабинлар учун ўринларни қуйидаги расмда келтирилган зона чегарасида лойиҳалаштириш тавсия этилади, бунда: - Д – киноэкрандан сўнгги қатордаги кресло суянчиғигача масофа (томоша залининг ўқи бўйича); - Г – киноэкрандан биринчи қатордаги кресло суянчиғигача масофа (томоша залининг ўқи бўйича), 0,36 Д га тенг; - К – киноэкран (хорда бўйича эгри чизиқли)ишчи майдонининг кенглиги; - Б – экран ишчи майдонинг баландлиги. Экран ишчи майдонининг кенглигини (Ш) қуйидагича қабул қилиш тавсия этилади: - К ф = 0,6 Д; - К к = 0,43 Д; - К каш = 0,34 Д; - К о = 0,25 Д; Экрандан биринчи қатордаги кресло суянчиқларигача бўлган масофа (Г) экран кенглигига (К) боғлиқ равишда қуйидагича қабул қилиш тавсия этилади: - Г ф – 0,6К ф дан кам эмас; - Г к – 0,84К к дан кам эмас; - Г о – 1,44К о дан кам эмас. Кино проекция ускуналарини ўрнатишда томоша залининг параметрлари расмда кўрсатилган, бу ерда: - П – проекцион масофа, 0,85Д дан кам эмас; - φ – кинопроектор оптик ўқининг киноэкран марказидаги нормалдан оғиш бурчаги; - φ г – 7 0 дан катта эмас (клуб ва театрларда 9 0 дан кам бўлмаслилига йўл қўйилади); - φ в – 8 0 дан катта эмас; - φ н – 3 0 дан катта эмас.

К – проекцион нурнинг юқори қисмидан шипнинг энг яқин юзаларигача бўлган масофа – 0,6 метрдан кам бўлмаслиги лозим; Л – проекцион нурнинг пастки қисмидан томошабинлар ўрни зонасидаги полгача бўлган масофа – 1,9 метрдан кам бўлмаслиги лозим; Т – экран орти бўшлиқнинг чуқурлиги: кенг экран бўлганида – 0,9 метр, кенг форматли экран бўлганида – 1,5 метр; Р – экран чеккасидан деворгача масофа: ясси экран учун – 0,985 метрдан, эгри чизиқли экран учун – 0,1К дан кам бўлмаслиги керак. Кинопроекторлар зонаси Томоша зали ва киноэкран параметрлари

Ҳисобланган кузатув нуқтаси учун кўринишни яратишда ушбу нуқтага йўналтирилган кўриш нурини олдинда ўтирган томошабин кўзлари сатҳидан баландроқ бўлишини 0,14 метр (реконструкция қилинганида – 0,12 м) қилиб қабул қилиш тавсия этилади. Ўтирган томошабин кўзи сатҳининг полдан баландлиги 1,2 метр қилиб қабул қилинади. Кинотеатрдаги томошабинлар комплекси хоналарининг майдони залдаги битта ўрин учун қуйидаги жадвал бўйича қабул қилинади. Хонанинг номланиши Майдони, м 2 Томоша зали (шу жумладан эстрада ва балкон) 0,9 Касса вестибюли 0,07 Фойе ва буфет 0,55 Санитария блоклари 0,05 Санитария блокларидаги асбоблар сони қуйидагича қабул қилинади: - 150 та эркак учун 1 та унитаз ва 2 та писсуар; - 50 та аёл учун 1 та унитаз; - 4 та унитазга 1 та қўл ювгич, лекин биттадан кам эмас. Эркаклар ва аёллар сони барча томошабинлар сонининг 50% га тенг қилиб қабул қилинади. Ёнғин хавфсизлиги талабаларига кўра кинотеатр томоша залидан томошабинлар эвакуацияси бир маромда жойлаштирилган мустақил чиқиш эшиклари орқали икки дақиқа ичида амалга оширилиши лозим. Бунда эвакуация йўлларининг (эшиклар, йўлаклар ва зинапоялар) умумий кенглиги қуйидагича қабул қилиш лозим:

Оловбардошлик даражаси II бўлган биноларда – 100 киши учун камида 0,6 метр; Оловбардошлик даражаси III-IV бўлган биноларда – 100 киши учун камида 1,0 метр; Оловбардошлик даражаси V бўлган биноларда – 100 киши учун камида 2,0 метр. Кресло суянчиқлари орасидаги масофа, м Қаторда узлуксиз ўрнатилган ўринлар сони Қаторлараро ўтиш йўлининг кенглиги, м Бир томонлама эвакуация Икки томонлама эвакуация 0,85 12 25 0,4 0,9 20 40 0,45 0,9 25 50 0,5 1,0 30 60 0,55 Киноаппаратлар ўрнатилган хоналар режаси:

А – кенг форматли кинотеатр учун; Б – кенг экранли кинтеатр учун; В – мавсумий кинотеатр учун; 1 – киномеханик хонаси; 2 – аппаратлар хонаси; 3 – кинопроектор хонаси; 4 – плёнкани қайта ўраш хонаси; 5 – устахона; 6 – йўлак. Киноаппаратлар комплекси Киноаппарат хоналари таркибига қуйидагилар киради: - кинопроектор хонаси (одатда, учта кинопроектор жойлаштирилади) ва ёрдамчи хоналар; - кинопроекторларни совутиш агрегати жойлашган хона; - киномеханик хонаси. Киноаппарат хоналари мажмуасида бевосита кўчага олиб чиқувчи алоҳида эвакуация йўли кўзда тутилиши лозим. Театр бинолари Театр биноси, юқорида қайд этилганидек, ўз структураси бўйича саҳна ва томошабинлар учун мўлжалланган қисмларга бўлинади. Биринчи қисм таркибига саҳнага хизмат кўрсатувчи барча хона ва иншоотлар, иккинчи қисм таркибига эса – томоша зали, фойе, кулуарлар (театр залининг ён томонидаги ёрдамчи хоналари ва йўлаклари), томошабинларни тақсимловчи ва касса вестибюллари ҳамда томошабинларга хизмат кўрсатувчи хоналар мажмуаси киради. Театр биносининг саҳна қисми театр биноси умумий ҳажмининг тахминан 60-70% ни, томошабинларга хизмат кўрсатувчи қисми эса – 4030% ни ташкил қилади. Бу каби бўлиниш театр биносининг моҳияти ҳақида умумий тасаввурга эга бўлиш имкониятини беради. Шунинг учун ҳам театр биносини унинг структурасини қуйидаги схема бўйича табақалаштирган (дифференциялаштирган) ҳолдакўриб чиқиш мақсадга мувофиқроқ бўлади: - томошабинлар учун мўлжалланган комплекс хоналари;

- томошаларни намойиш этиш комплекси хоналари (томоша зали, саҳна; саҳнани технологик таъминлаш хоналари); - саҳнага хизмат кўратиш хоналари (ижодий ва техник ходимлар учун; омборхоналар): - маъмурий-хўжалик хоналар; - ишлаб чиқариш хоналари. Томошаларни намойиш этиш комплекси хоналари Театр биносининг функционал-режали ечимининг асосий мақсади – томошабинлар спектаклни томоша қилиши ва ўзлаштириши ҳамда ижодий жамоа спектаклни тайёрлаши ва намойиш этиши учун қулайликлар комплексини яратишдан иборатдир. Томоша залининг сиғимини, театр тури ва вазифаларига боғлиқ ҳолда, қуйидагича қабул қилиш тавсия этилади: драматик театр – 500-800 ўринли; мусиқа-драматик театр – 500-1000ўринли; мусиқали комедия театри – 800- 1200 ўринли; опера ва балет театри – 1200-1500 ўринли. Театрларнинг бошқа сиғимлари лойиҳалаш топшириғи билан белгиланади. Томоша залининг майдони бир ўрин учун 0,7 м 2 ҳисобидан қабул қилинади. Томоша залининг майдони (балкон, ложа ва ярусларни ҳам қўшиб ҳисоблаганда) саҳна, саҳна олди ёки оркестр ўрасининг тўсувчи конструкциялари чегараси билан белгиланади. Театр тарихида театр томошаларини ташкил этишнинг иккита тизими шаклланган: очиқ ва чуқур . Антик даврларда шаклланган биринчи тизимда томошабинлар ва саҳнадаги воқеаларни ягона залда бирлаштирилади. Бунда томошабинлар саҳнанинг уч томонида жойлашадилар. Ренессанс ва барокко даврларида шаклланган иккинчи тизимда саҳнадаги воқеалар томоша залидан портал рамаси билан ажратилади. Бугунги кунда саҳнадаги воқеаларни намойиш этишнинг янги шаклларини яратишга қаратилган изланишлар натижасида тезкор трансформацияларни бажариш техникасига асосланган кўплаб услублар қўлланилмоқда.

Портал ёки чуқур саҳна Чуқур саҳнада намойиш этилаётган спектакль томошабин томонидан айнан томоша сифатида қабул қилинади, саҳнадаги воқеалар бошқа муҳитда, томоша залидан ажратилган “бошқа дунёда” кечади. Портал саҳна ва томоша зали ўлчамлари ва шаклини белгиловчи параметр сифатида ўйин майдончасининг ўлчамлари хизмат қилади. Амалиёт шуни кўрсатдики, драматик спектаклларнинг фаол кўринишлари кенглиги 8 метрдан 14 метргача, чуқурлиги 5 метрдан 10 метргача бўлган майдончада рўй беради. Балет иштирокидаги мусиқали театрларда ўйин майдончасининг ўлчамлари 12х12 метрдан кам бўлмаслиги зарур. Драматик театрдаги портал кенглиги 10-14 метрга, опера ва балет театрда эса – 14-16 метрга тенг бўлади. Томошабинлар комплексидаги хоналар ўзаро боғланишининг умумий функционал-режали схемаси:

1 – касса вестибюли; 2 – кириш вестибюли; 3, 4 – касса ва навбатчи маъмур кабиналари;5 – тақсимловчи вестибюль; 6 – кийим алмаштириш хонаси; 7 – гардеробхона; 8 – гардеробчилар хонаси; 9 – бош маъмур хонаси ва афишалар сақланадиган хона; 10 – билет тарқатувчилар хонаси; 11 – болалар хонаси; 12 – фойе, кулуарлар; 13 – фойе қошидаги кичик омбор; 14 – буфет; 15 – идиштовоқ ювиш хонаси, таом тайёрлаш хонаси; 16 – омбор, тара сақланадиган хона; 17 – музей экспозициялари сақланадиган хона; 18 – фондлар сақланадиган хона; 19 – ходимлар хонаси; 20 – санитария блоклари; 21 – тамаки чекиш хонаси; 22 – томоша зали; 23 – клуб хоналари; I – боғланишлар; II – боғланишларнинг вариантлари; III – блоклар; IV – кириш; V – эҳтимолий кириш; VI – эҳтимолий хона (боғланишлар). Томошабинлар комплекси тузилишининг намуналари: а – кулуарларсиз фойе; б – кулуарлари бор ва улардан залга кириш ташкил қилинган фойе; 1 – томоша зали; 2 – фойе; 3 – кулуарлар .

Колосникли чуқур саҳна турларининг схемалари: а – ён саҳна майдончалари билан; б – олд саҳнаси катталаштирилган; в – томоша зали ёки саҳнада деворларидаги ўйин дерезалари билан; г – залдаги ўйин балконлари ва галереялари билан; д, е – марказий саҳнага трансформацияланадиган колосникли чуқур саҳна. Иккита чўнтакли ва арьерсаҳнаси бўлган колосникли чуқур саҳна тузилишининг схемалари

Колосникли чуқур саҳна, чўнтаклар ва арьерсаҳна тузилишининг асосий схемалари (механик ускуналаш вариантлари шартли равишда кўрсатилган): а-г – битта чўнтакли арьерсаҳнасиз; ж-и – иккита чўнтакли; к-л – арьерсаҳнали чўнтаксиз; м – чўнтаксиз ва арьерсаҳнасиз Саҳна кенглиги актёрлар ўйнайдиган майдон ёки порталҳамда кулисаларнинг ён томонларини безаклашда қўлланиладиган махсус қурилмалар, ҳажмли декорациялар, актёрлар турадиган, чироқ жиҳозлари ўрнатиладиган жойлар кенглигидан ташкил топади. Одатда, саҳна кенглиги портал тешиги кенглигидан камида 2 бараварга каттароқ бўлиши лозим. Саҳна чуқурлиги, одатда, портал кенглигидан 1,5 мартага каттароқ бўлади.

Саҳна остидаги планшетда режадаги ўлчамлари саҳна ўлчамларига тенг бўлган трюм кўзда тутилади. Трюмнинг туртиб чиққан конструкцияларнинг пастки қисмларигача бўлган баландлиги камида 2,2 метр қилиб олинади. Қоплама планшет ускуналари, ўйиб ўрнатиладиган айланувчи доира, ҳалқали доира қўлланилганида, шунингдек бу каби ускуналар бўлмаганида трюм бир қаватли қилиб лойиҳалаштирилади. Барабанли айлана, кўтарувчи-тушурувчи майдончалар ва шунга ўхшаш саҳна ускуналарини лойиҳалаштиришда трюм қаватларининг сони лойиҳада белгиланади. Саҳна олди залга бўртиб чиққан қилиб, тўғри чизиқли ёки томошабинлар ўриндиқлари зонасига айланиб туташадиган тарзда лойиҳалаштирилади. Саҳна олдининг ён қанотлари (калиперлари) томоша залининг кўндаланг ўтиш йўллари билан кесишгунча давом эттирилиши мумкин. Саҳна олдининг узунлиги қурилиш портали кенглигидан кам бўлмаган қилиб лойиҳалаштирилади. Ён қанотлар бўлмаган ҳолларда саҳна олдидан томошабинлар ўтирадиган биринчи қаторгача залдаги ўтиш йўлларига олиб борувчи камида иккита зина ёки пандус лойиҳлаштирилади. Шунингдек, саҳна олди периметри бўйича яхлит зина кўзда тутилиши ҳам мумкин. Саҳна пардаси туширилган ҳолатларда ҳам саҳна олдига чиқиш учун имконият яратилишини таъминлаш тавсия этилади. Пол сатҳидан туртиб чиққан конструкцияларнинг пастки қисмларигача баландлик 2,1-2,4 метр қилиб қабул қилинади. Оркестрнинг битта артисти учун майдон – камида 1,3 м 2 . Лойиҳалаштиришда оркестр ўраси ўрнини ёпиш ва ўра тўсиғи ҳамда полини ўзгартириш имкониятларини кўзда тутиш тавсия этилади. Саҳна олдининг оркестр ўраси устига осилиб туриши драматик ва мусиқалидраматик театрларда ўра кенглигининг 1/3 қисмини, мусиқали комедия ҳамда опера ва балет театрларида ¼ қисмини ташкил этади. Оркестр ўраси ўрнининг ён томонларида (томоша зали деворларидан ҳисоблаганда) эни камида 1,2 метрни ташкил қилувчи саҳна олди участкалари қолдирилади. Саҳна олди оркестр ўраси устидан осилиб турганида оркестр ўрасида саҳна томонга пасайиб кетувчи зинапоясимон пол лойиҳалаштирилиши мумкин. Томоша залининг тузилиши саҳна билан узвий

боғлиқдир. Мисол учун, саҳнада рўй бераётган воқеаларни портал кенглиги билан чегараланган ўринлар зонасида бемалол кўриш, эшитиш ва англаш мумкин. Драматик театрда томошабин актёр мимикасини саҳна “қизил линияси”дан 25 метр узоқликдан тушуна олади. Опера театрида бу масофа 32 метрни ташкил қилади. Ундан ташқари, яхши кўриш ва эшитишнинг энг қулай горизонтал ва вертикал бурчаклари ҳам меъёрланади. Томоша залининг иккита асосий тури мавжуд – ярусли ва амфитеатр . Томоша залининг ҳажми драматик театрда битта томошабин ўрни учун 4- 6 м 3 , опера театрида – 6-8 м 3 қилиб ҳисобланади. Залдаги томошабинларнинг ўринлари битта томошабин учун 0,7-0,8 м 2 ҳисобидан лойиҳаланади. Битта залда жанри ва саҳнавий ечимлари турлича бўлган спектакллар, жамоат тадбирлари, кинофильмлар, концертлар ва шу каби томошаларни намойиш қилишда зарур бўлган шарт-шароитларни таъминлаш учун саҳна ва томоша залининг трансформацияси қўлланилади. Театрларда режали ва фазовий трансформациялар, шунингдек уларнинг турлича комбинациялари қўлланилиши мумкин. Саҳна ва залда меъморий-режали ечимларнинг турли вариантларини режали трансформация ёрдамида яратган ҳолда турли тадбирларни ўтказишда зал ва саҳнанинг асосий параметрлари – ҳажми ва шакли ўзгартирилмайди. Фазовий трансформация эса радикал восита ҳисобланиб, у ёрдамида залларнинг нафақат шакли ва ҳажмини, шунингдек сонини ҳам ўзгартириш мумкин. Натижада, ҳар бир ўтказиладиган тадбир учун зарур ҳажм ва шаклга эга залга эга бўлиш ҳамда иншоотдан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари яратилади. Саҳна қошида технологик таъминот хоналари: ён томондаги деворларни ёритиш ложалари: зал тепасига олиб чиқиладиган софитлар сақланадиган хоналар (томоша зали тепасида), чироқ проекторлари, чироқ аппаратлари хоналари (томоша залининг орқа девори ортида): фронтал ёритиш чироқлари учун хона (фронтал ёритиш ложаси), овоз аппаратураси ўрнатилган хона, дикторлар ва таржимонлар кабиналари, овоз оператори ложаси (томоша залининг орқа девори ортида ёки томоша зали тарафдан шу девор ёнида);

рирпроекция хонаси (саҳна ёки арьерсаҳна ортида); тиристор хонаси (саҳна яқинида). Новосибирск шаҳридаги Ёш томошабинлар театри, Россия, архитекторлар А.Сабиров, М.Стародубов, 1966-1971

Ён тарафдаги ёритиш ложалари залнинг бўйлама ўқига нисбатан 55 0 ва 65 0 градусли бурчаклар билан чегараланган ва чўққиси авансаҳнанинг олдинги чегарасидаги зонада жойлаштирилади. Ёритиш ложаси ўрнининг кенглиги 1,8 метрдан кам бўлмаслиги лозим. Томоша залининг ҳар бир томонидаги ёритиш ложаларининг сони иккитадан кам бўлмаслиги керак. Пастки ёритиш ложаси полидан саҳна планшети сатҳигача бўлган масофа камида 2,5 метр, устма-уст жойлашган ложалар поллари сатҳларининг ўртасидаги маофа 2,5 метрдан кам бўлмаслиги лозим. Ложалар чуқурлиги камида 2 метр қилиб лойиҳаланади. Баландлиги ва кенглиги 2 метрдан кам бўлмаган кўчма софит хонаси томоша зали тепасида шундай жойлаштирилиши лозимки, ёритиш асбобларининг оптик ўқлари горизонтал текисликка 50 0 дан 60 0 гача бурчаклар ўртасида, чўққиси авансаҳна (оркестр ўраси барьери) нинг олд чегарасидан саҳна томонга 1 метр масофада; 9 0 дан 15-20 0 гача бурчаклар ўртасида, чўққиси ўйин портали юқори қисмида “қизил линия” дан саҳна ичига 1 метр масофадаги сатҳдатушадиган нурлар билан чегараланган зонада бўлиши керак. Саҳнага хизмат кўрсатувчи хоналар. Саҳнага хизмат кўрсатувчи хоналар сирасига қуйидагилар киради: - саҳнага чиқишни кутиш учун хоналар; - артистларнинг пардозхоналари (гримхоналари); - репетиция хоналари; - омборхоналар. Саҳнага чиқишни кутиш учун хоналар бир вақтнинг ўзида тезда кийим алмаштириш ва гримни алмаштириш ёки тузатиш, саҳнага чиқишлар орлиғида дам олиш ёки сўнгги тайёргарликни кўриш, биринчи ёрдам кўрсатиш, ижрочиларнинг костюмерлар ва реквизиторлар билан тезкор боғланиши учун ҳам хизмат қилади. Амалиётда бу каби хоналарнинг иккита тури мавжуд бўлиб, биринчиси – ўлчамлари нисбатан кичик бўлсада, қулайлик даражаси юқорироқ – драматик ва мусиқали драма театрлари учун, иккинчиси – саҳнага чиқиш олдидан сўнгги тайёргарлик кўришга мўлжалланган ва мувофиқ ускуналарга эга қўшимча зонаси бўлган мусиқали

комедия театрлари учун мўлжалланган хоналардан иборат бўлади. Иккинчи турдаги хоналар ёш томошабин театрлари, пантомима ва интенсив ҳаракатлар билан боғлиқ бошқа театрлар учун ҳам тавсия этилади. Саҳнага чиқиш учун хона майдони бир вақтда йиғиладиган артистлар сонидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Драматик ва мусиқали драма театрларида ҳар бир хонада битта артист учун камида 1,7 м 2 , мусиқали комедия театрларида – 1,8 м 2 , опера ва балет театрларида – 19 м 2 қилиб белгиланади. Артистларнинг пардозхоналари (гримхоналари) саҳна ёки репетиция костюмини кийиш, гримни қўйиш ва олиш, гигиеник амалиётларни бажариш, дам олиш, репетиция ишидаги алоҳида босқичларни бажариш, махсус тренингларни ўтказиш ва матн ҳамда бошқа материаллар билан ишлаш учун мўлжалланган. Хоналардаги артистлар сонига қараб пардозхоналар индивидуал – битта ижрочи учун, 2 тадан 6 тагача кишидан иборат гуруҳлар учунва 6 тадан кўп артистни сиғдирадиган – умумий (ёки оммавий) бўлиши мумкин. Вазифаси (жанри) турлича бўлган театр бинолари учун пардозхоналарнинг учта асосий тури лойиҳалаштирилади: драматик, мусиқали драма актёрлари, мусиқали театр хонандалари ва балет артистлари учун пардозхоналар. Саҳналаштириш (постановка)да қўлланиладиган анжомлар учун омборлар саҳнада ўрнатиш учун тайёр саҳна безаклари ва анжомлари сақланадиган – навбатчи омбор ; муайян театр мавсумидаги репертуар учун мўлжалланган барча безак ва анжомлар сақланадиган – жорий мавсум омбори ; кам қўйиладиган ёки репертуардан олинган спектакллар учун тайёрланган ва қайта ишлатишга мўлжалланган безак ва анжомлар сақланадиган – захира омборларга ажратилади. Алоҳида сақлаш принципига кўра омборхоналар 8 та асосий турга бўлинадилар: ҳажмли ва станок декорациялари; мебель, бутафория ва реквизит; костюмлар; пойафзал; электр аппаратура ва электр реквизит; овоз техникаси аппратураси; юмшоқ ва манзарали декорациялар; париклар ва бошқа пастижёр буюмлар сақланадиган омборлар. С-1-С-5 саҳналар учун репетиция залларининг

ўлчамлари, вазифалари ва сони қуйида келтирилган жадвалга мувофиқ қабул қилиш тавсия этилади. Кичик заллар схемаларининг намуналари: а – томошабинлар ўринларининг кўчма секциялари асосида бажариладиган зал трансформацияси; б – саҳнаси трансформация қилинмайдиган заллар; в – креслолари айланадиган заллар.

Саҳна турлари: 1 – чуқур портал; 2 – чуқур уч порталли; 3 – чуқур порталсиз; 4 – панорамали; 5 – ҳалқасимон; 6 – уч томонли; 7 – марказий. Цирк бинолари Циркнинг томоша зали диаметри 13 метрга тенг манеж, амфитетар, қубба, эстрада, оркестр хонаси, ёритиш ложалари ва кўприкчалардан иборат. Қубба марказида, манежнинг қоқ тепасида 20 метр баландликда ҳолқа ўрнатилган бўлиб, гимнастик аппаратурани осиш ва маҳкамлаш учун колосникли панжара монтаж қилинади. Томошабинлар ўринлари жойлаштирилган амфитеатр манежни узлуксиз ҳалқа шаклида ўраб туради. Амфитеатр нишаблиги манеж ҳар бир жойдан аниқ кўриниши шарти билан белгиланади ва томошалар учун мўлжалланган иншоотлар орасида қиялиги энг катта ҳисобланади Манеж поли ва амфитеатрнинг биринчи қатори бир сатҳда жойлашган. Оркестр учун хона бош ўтиш йўли тепасининг артистлар ўтиш йўли қарама-қаршисидаги томонида эстрада кўринишида

лойиҳалаштирилади. Оркестр учун хона тепасида ёритиш ложаси жойлаштирилади. Бу артистларнинг манежга чиқиш йўлига йўналтириш билан изоҳланади. Ҳалқасимон ёритиш кўприкчаси манеж ва қубба ости ёритилишини таъминловчи прожекторлар ўрнатилиши учун хизмат қилади. Цирк томошалари технологияларининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлгани сабабли ишлаб чиқариш хоналарининг жойлаштирилишида бир қатор талабларга риоя қилиш лозим. Ҳайвонлар сақланадиган хоналар табиий ёритилади, улар фақат манеж поли сатҳида жойлаштирилиши мумкин. Циркнинг меъморий композицияси иккита асосий йўналишдаги тузилмага эга: томошалар намойиш этиладиган асосий ҳажм ва бош кириш йўли томонидан унга ёндош қилиб қурилган ишлаб чиқариш хоналари блоки; ягона ихчам ҳажмли ечим. Клуб бинолари Клуб бинолари томоша кўрсатиладиган ва клуб фаолияти юритиладиган қисмларга бўлинади. Клубларнинг томоша намойиш этиладиган қисмига қуйидагилар киради: - эстрада ёки саҳна ва унга хизмат кўрсатувчи хоналари мавжуд кўп мақсадли томоша зали (битта томошабин учун 0,65 м 2 ); - фойе – битта томошабин учун 0,4 м 2 ҳисобидан, рақс заллари билан; 0,6 м 2 – рақс залларисиз; - ўйин майдончаси; - киноаппарат хонаси; - ҳажмли декорациялар сақланадиган омборлар; - артистлар хоналари. Клублардаги томоша залларининг асосий ўзига хос хусусиятлари: - универсаллик, трансформацияларни бажариш имкониятлари; - клуб зали сиғими кам бўлганида ҳам лекция ва мажлисларни ўтказиш учун табиий ёритилиши лозим (клуб хоналари таркибида махсус лекция зали

бўлмаган ҳолларда), бунда зални қоронғилаштириш тез амалга оширилиши зарур; - клуб зали сиғими кам бўлсада, горизонтал полга ва йиғиладиган эстрадага эга бўлиши лозим. Ўринларнинг ён чегаралари порталдан чиқувчи 30 0 градусли горизонтал бурчак чегараларида белгиланади; ўринларнинг орқа чегараси саҳна “қизил линияси” (парда линияси) дан 27 метрдан узоқ бўлмаслиги зарур. Клуб фойеси табиий ёритилганликка эга бўлиб, шунингдек универсаллик талабларига жавоб бериши, яъни: турли кўргазмалар, рақс кечаларини ўтказишда фойдаланилиши, вестибюль функцияларини бажаришилозим. Клублардаги ўйин майдончаси икки турда бўлиши кўзда тутилади: томоша зали билан бирлаштирилган эстрада ёки залдан портал девор билан ажратилган саҳна. Клуб фаолияти юритиладиган хоналар таркибига қуйидагилар киради: - лекцияклублар архите зали ёки аудиторияси; - кутубхона; - турли тўгараклар хоналари; - меҳмонхоналар; - спорт зали; - рақс зали; - дам олиш хоналари. Кўп функционаллик, икки қисмга бўлинганлик, мослашувчан тарзда режалаштирилганлик, иккала қисмининг алоҳида фаолият кўрсата олиши клублар архитектурасининг ўзига хос типологик жиҳатларидан биридир. Ана шу ўзига хос хусусиятлар клубларни жамиятнинг ижтимоий ҳаётида доимо зарур ва талаб этилган ҳамда оммабоп жамоат бинолари сифатида эътироф этилишига хизмат қиладилар. Кўп функцияли бино сифатида замонавий клубга қуйидаги типологик жиҳатлар хос: - ижтимоий нуқтаи назардан бу бинолар, биринчи навбатда, одамларнинг ўзаро мулоқот қиладиган жойи ҳисобланадилар;

- функционал дастурда, клуб фаолияти билан боғлиқ хоналардан ташқари, офис, савдо дўконлари, ахборот маркази, ресторанлар ҳам бўлиши лозим; - ички ва ташқи коммуникацияларга алоҳида эътибор берилиши лозим; - композицион жиҳатдан иккита ёндошув яққол кўзга ташланади: комплекснинг кўп функцияли элементлари автоном тарзда мавжуд бўлишини таъминловчи ривожланган кўп ҳажмли композиция; барча хоналарни жойлаштиришдаги яққол вертикал зоналашнинг устуворлиги; - аксарият ҳолларда сфера, параллелопипед, пирамида каби “тоза” геометрик шаклларга мурожаат қилиниши; - ташқи композиция режалаштириш тузилмаси орқали ифодаланиши; - бўшлиқлардан самарали фойдаланиш; - бадиий образнинг юқори даражадаги ифодалиликни ва рамзийликни таъминлаб бериши. Бугунги кунда клуб биноларининг янги тури – ишбилармонлар клуби – шаклланмоқда. Ишбилармонлар клуби маданий ҳордиқ чиқариш маскани сифатида ўзининг икки асосий: ишбилармонлар учун дам олиш ва ўзаро мулоқот муҳитини яратиш функцияларини мужассамлаштириш натижасида шаклланади. Шундай қилиб, бу турдаги клуб биноларининг таркибида, томошаларни намойиш қилиш ва анъанавий клуб фаолиятидан ташқари, ишбилармонлик билан боғлиқ фаолият учун хоналар зонаси ҳам кўзда тутилади. Бундай зоналарда офис хоналари гуруҳи, музокаралар учун алоҳида хоналар, мажлислар зали, шунингдек универсал вазифали бир қатор хоналар лойиҳалаштирилади.

Ёзги театрлар схемалари: I – ёзги театр-концерт зали (саҳналар тури: а – чуқур, алоҳида жойлаштирилган; б – уч томонли – панорамали, очиқ; в – чуқур – уч томонли, ёпиқ, томошабинлар ўринлари трансформация қилинадиган; г – чуқур – орқа томони трансформация қилинадиган); II – таббий ва тарихий- меъморий театр (саҳна турлари: а – фронтал чўзилган; б – ҳалқасимон, айланувчи амфитеатр билан; в – уч томонли – ҳалқасимон; г – комбинациялашган, ён-атроф билан кенг фронт бўйича туташган; д – табиий ёки меъморий фонли панорамали); III – иншоот кооперацияси (а – очиқ амфитеатр, йил бўйи ишлайдиган театр билан; б – шаҳардаги зал томидаги

очиқ амфитеатр; в – очиқ амфитетар, ёпиқ рақс зали билан; г – бир нечта амфитеатрлар; 1 – саҳна майдончаси; 2 – бошқа турдаги иншоот) Руан шаҳридаги “Ле Зенит” концерт зали, Франция, архитектор Б.Чуми, 2001

Адабиётлар: 1. Убайдуллаев Х.М., Инагамова М.М. Турар-жой ва жамоат биноларини лойиҳалашнинг типологик асослари: Дарслик. - Т.: Voris- nashriyot, 2005. 2. Абдужаббарова М.Т. Турар-жой биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2018. 3. Қодирова С.А. Жамоат биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2015. 4. Иногомов Б.И. Замонавий бино ва иншоотларни лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2010. 5. Убайдуллаев Х.М., Хидоятов Т.А, Абдурахманов Й.И, Коробовцев Г.И., Мансуров Я.М. Архитектуравий лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2012. 6. Убайдуллаев Х.М., Махмудов В.М. “Методика архитектурного проектирования” Тошкент, ТАҚИ, 2010 й., ўқув қўлланма. 7. Хидоятов Т.А., Кадирова С.А., Магомедова Ф.Х. “Архитектура общеобразовательных школ Узбекистана”. Ташкент 2005 г. 8. Қодирова Т.Ф. Ўзбекистоннинг истиқлол йиллари меъморчилиги: Ўқув қўлланма., ЎАЖБНТ маркази, 2004 й.

O'xshashlar

Маъмурий бинолар

Куп каватли бинолар каркаси

Бир каватли бинолар каркаси

Йирик блоклардан ва панеллардан курилган бинолар уларнинг турлари

Музей ва кўргазма бинолари