Ўрта осиёнинг табиий иқлим шароитларида маҳаллий қурилиш материалларининг кўпга чидамлилиги - Arxitektura - Referatlar

Ўрта осиёнинг табиий иқлим шароитларида маҳаллий қурилиш материалларининг кўпга чидамлилиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Ўрта осиёнинг табиий иқлим шароитларида маҳаллий қурилиш материалларининг кўпга чидамлилиги Режа: 1. Қурилиш материалларига бутун мажмуадаги омилларнинг таъсири. 2. Қурилиш материалларининг узоққа чидамлилигини ўрганиш. 3. Ўрта осиё шаҳарлари дала экспедиция материаллари.

Муайян табиий-иқлим шароитларида қурилиш материалларининг кўпга чидаши ҳали-ҳануз кам ечилган масалалар сирасига киради. Ҳар бир жой ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, улар қуршовида турган материаллар бир вақтнинг ўзида ҳамда мунтазам равишда бир қатор омиллар таъсирида синовдан ўтади. Материалларнинг пайдо бўлиши, меъёрдагидек амалий иш кўрсатиши ва эскириши даврида уларга ўтказиладиган барча таъсирлар иккита йўл билан ҳисобга олинади: лаборатория шароитларида ёки узоқ яшаб турган иншоотлар, яъни меъморий ёдгорликлардаги материалларни натура ҳолида кузатиб бориш орқали. Материалларнинг таркиби ва кўрсаткичларини, шунингдек, узоқ муддат мобойнида улар дучор бўладиган таъсирларнинг бутун мажмуасини билган ҳолда ҳар бир материалнинг қанчалик кўпга чидаши ҳақида фикр-мулоҳаза юритиш мумкин бўладики, бу нарса ўз навбатида шунга ўхшаш замонавий материалларнинг кўпга чидаши хусусида каромат қилишга имкон туғдиради. Ўрта Осиёнинг мураккаб ва ранг-баранг табиий-иқлим шароитларида қурилиш материаллари у ёки бу тарзда уларнинг кўпга чидашига таъсир этувчи кўпдан-кўп омиллар синовидан ўтади. Йил мобайнида (60-70 0 С га қадар) ва сутка мобайнида (25 0 С гача) ҳаво ҳароратининг кескин даражада кўтарилибтушиб туриши, ҳароратнинг тез-тез нолдан ўтиши, иншоотларнинг сиртини кучли равишда (Қ70 0 С га қадар) қиздирадиган ёзги ҳарорат, ҳавонинг қуруқлиги, қум ва намгарчилик олиб келадиган катта тезликдаги кучли шамоллар, ерларнинг юқори даражада ва деярли ёппасига шўрланиши ҳамда аксарият худудларнинг сейсмик зонада бўлганлиги шулар қаторига киради. Мамлакат ёдгорликларида сақланиб қолган қурилиш материалларининг кўпга чидашини амалга оширилаётган ишларнинг объекти ҳисобланади. Матриалларга ташқи таъсирлар мажмуаси аниқланади, уларнинг мана шундай таъсирларга қарши туриш қобилиятлари белгилаб олинади, ҳамда материалларнинг кўп ёки кам даражада чидамлилиги сабаблари изоҳланади.

Тадқиқотларда асосий ўринни меъморий ёдгорликлардаги материалларни натура ҳолида кузатиш, кейин эса танлаб олинган намуналарни лабораторияда ўрганиш эгаллайди. Аввало, материал қандай компонентлардан, қандай мутаносибликда ва қайси усулда тайёрланганнини аниқлаш керак бўлади, Ёзма манбалар умуман бўлмаганлиги боисидан қурилиш материалларининг кенг ассортиментини бошланғич таркибини тиклаш ниҳоятда мушкул. Материаллар ассортименти, иншоотнинг турли қисми, уларнинг алоҳида турлари ҳолати тикланади, лаборатория шароитида тадқиқ этиш учун намуналар танлаб олинади. Бир вақтнинг ўзида конлар, қўлланиши мумкин бўлган хом-ашё ҳақида маълумотлар тўпланади. Лабораторияда материалларнинг намуналари ҳар томонлама ўрганиб чиқилади: уларнинг мустаҳкамлиги, совуққа чидамлилиги, сув шимувчанлиги ва бошқа хусусиятлари, яъни физик-техник кўрсаткичлари аниқланади. Кимёвий, спектографик таҳлиллар ўтказилади, тузилиши ва маъданли таркиби ўрганилади. Таҳлилларнинг натижаларига кўра таркиб ҳисоб-китоб қилинади. Таркибларнинг эга бўлинган ҳисоб-китобларига асосан намуналарнинг ўхшашлари вужудга келтирилади, ҳамда текширилади. Қадимий ва янги материалларни қиёсий тадқиқ қилиш улар ишлатилган узоқ вақт мобайнида қандай ўзгаришлар рўй берганлигини аниқлаб олишга имкон туғдиради. Қадимий материалларнинг таркиби ва кўрсаткичлари асосида, иш даврида улар қандай таъсирларга дучор бўлганини билган ҳолда, бу материалларнинг кўпга чидаши ҳақида хулоса чиқариши мумкин, бу эса ўз навбатида уларга ўхшаш замонавий материалларнинг кўпга чидаши хусусида каромат қилиш имконини беради. Ўрта Осиё меъморий ёдгорликларининг тадқиқ қилинган материаллари таркибида қуйидагилар борлиги аниқланди:

Хом материаллар-блоклар ва жавонлар кўринишидаги пахса; соғ тупроқ лойидан қуйилган ҳар хил ҳажмдаги хом ғишт; соф ҳолдагиси ва сомон, қум ва шағал қўшилгани. Хом материаллар Ўрта Осиёда энг қадимий қурилиш ашёларидан ҳисобланади ва қарийиб 2000 йилдан буён мунтазам равишда қўлланилиб келинади. Уларнинг сақланиши кўп жиҳатдан муҳитнинг намлигига боғлиқ. Хом материаллардан тикланган иморатнинг пойдевори гидроизоляцияси ва тузилиши катта аҳамиятга эгадир. Лойдан ишланган пойдеворларнинг пастки қисми сув буғланаётган пайтда унинг капилляр бўлиб кўтарилишидан кучли даражада жабр кўради. Пишиқ ғишт-тўғрибурчакли, квадрат шаклидаги, лекалонусха бўлиб, устунларни кўтаришда, кашаклар-эшик ва деразалар тепасини тўлдиришда, пол ясашда, сув ўтадиган эстакадаларни териб чиқишда қўлланилади. IX аср охиридан бошлаб йирик иншоотлар қурилишида лойдан кўтарилган иморатларнинг қоплама материали ва териладиган материал сифатида мунтазам равишда фойдаланилган. Квадрат шаклдаги ғишт деярли ҳамма жойда кенг тарқалган. Тўғрибурчакли ғишт эса XI-XII асрлардаги Ўш, Ўзган, Самарқанд ва Тошкент шаҳарлари қурилишлари учун хосдир. Лекалонусха ғишт фақат махсус профил элементлардагина учрайди. Қўшилмалари билан қисилган ҳолда ғиштнинг мустаҳкамлиги 100-200 кг/ м 2 ни ташкил этади, совуққа чидамлилиги эса музлаш ва эришнинг 15-25 цикли билан тавсифланади. Иқлим минтақасидан қатъий назар, сақланиши жуда юқори. Пишиқ ғиштнинг кўпга чидаши унинг куйдирилиш даражасига мутаносиб равишда бевосита боғлиқдир: яхши куйдирилмаган ғишт совуқ, сел, намгарчилик ва шамол таъсирида тез уваланиб кетади. Меъёрида куйдирилган ғишт яхши куйдирилмаган ғиштга нисбатан тузлар таъсирига яхши қаршилик кўрсатади, бироқ намлик капилляр тарзда шимилиш зонаси бўлади. Шунинг учун ҳам мухофаза қилинмаган бўлса, у

уваланиб кетади. Яхшилаб куйдирилган ғишт ҳамма жойда сақланиб тураверади. Қоплама ва териладиган ғиштдаги шамол коррозия ҳодисаси ҳаддан ташқари ғалатидир. /ишт девор шамол, ёмғир ва қор сувини сачратиши натижасида тўпланган нам музланиш оқибатида нурай бошлайди. Қадимий иншоотларда сирланмаган қоплама сополлар орасида қуйидагилар кўп учрайди: Юз сирти силлиқланган териладиган ғишт ҳажмидаги қоплама ғишт. Қоплама силлиқ, нақшсиз, безаги фақат ғиштнинг турли хил жойлашувини ҳосил қиладиган кунгурадор, терилиш рельефи бўйлаб олиб бориладиган гиламнусха кунгурадор (Бухоро X асрда қурилган Сомонийлар мақбараси). Териладиган пишиқ ғиштни йўниш йўли билан ясалган кунгурадор кошинлар. 1. Сирланган ғиштлар билан биргаликда ишлатиладиган қопламалар учун қўлланиладиган силлиқ кошинлар. 2. Куйдирилмасидан олдин чуқур қилиб рельеф ўйилган ғиштлар. Рельеф йиғма кўринишда сиртқи безакни ҳосил қилади. 3. Одатда терракота деб аталадиган, турли чуқурлик ва ингичкаликда орнамент қилиб ўйилган плиталар. Нақшинкор терракотадан ташқари, сирланмаган қоплама материаллар одатда ўзининг сақланиш даражаси ва физик-механик кўрсаткичларига кўра териладиган ғиштдан ҳеч бир жиҳати билан ажралиб турмайди. Худди барча сирланмаган сополлар синган терракота учун ҳам материал соғ тупроқ ҳисобланади. У яхшилаб пишитилса, буюмнинг мустаҳкамлиги ошади, ҳамда 600-800 кг/м 2 га етади. Совуққа чидамлилиги бошқа қоплама материалларга нисбатан 50 маротаба музлаш даражасида ва ундан ҳам юқоридир, шамол ва туз коррозиясига яхши қаршилик кўрсата олади. Сирланган қоплама сополлар қуйидагилар:

Нақшинкор терракотадан фақат юз сирти сирланганлиги билан фарқ қиладиган турли хил қоплама плиталари: бир хил рангли ва икки хил рангли. Қолипли массани тай ёрлаш ва куйдириш, умуман олганда худди сирланмаган терракотадаги каби. Сирланган гулдор сопол: соғ тупроқ қуйилган сопол асосидаги монохромли ва полихромли. Бир хил рангли ва икки хил рангли қилиб сирланган гулдор сопол плиталар ҳошиялар чиқариш, сохта ғиштчалар тасмаси, бўлиб турувчи ва ўрайдиган тасмалар ҳамда иншоотларнинг олд кўриниши ва ички деворларга ишлатиладиган панноларда фойдаланилган. Икки маротаба куйдириш одатда 180-300 кг/м 2 мустаҳкамликка эга бўлган юқори сифатли сопол олишга имкон берган. Сақланиш-анчагина юқори. Сирланган кошинлар – деворбоп ва томбоп. Бир хил рангли кошинлар трапециясимон кўндаланг кесимга ва тўғрибурчакли юз сиртига эга. Ҳажми ишлатилган жойига қараб ўзгариб туради (Бибихоним-550м.). Кошинларни мустаҳкамловчи қоришма билан яхши бирлашиб кетиши учун орқа томонидаги сирти турли хилда ғадир-будир (узунасига чуқур чизиқ тортилган, икки ён томонидан ўйиқлар бор ва ҳакозо) ишланган. Кошинларнинг чидамлилиги 75200 кг/м 2 оралиғидадир, музлашнинг 12-20 циклига бардош беради. Кошинлар яхши сақланади. Силикат-керамикага асосланган сирланган сопол (кошин). XII-XIII асрлардан бошлаб Ўрта Осиё ёдгорликларини безашда сирланган сопол кошинлардан фойдаланилган. Асосий сўзлар: Сирланмаган сопол қоплама, кошинлар, сирланган сопол қоплама, сирланган гулдор сопол, сирланган кошинлар. Калит сўзлар: спектрографик тахлил, хом материаллар, эстакада, сирланган ва сирланмаган қомламалар, сирланган кошинлар. Ўрта осиё шаҳарлари дала экспедиция материаллари. Пахса, хом ғишт, меъморий орнамент, ҳайкалтарошлик ва лой хамирқурилиш қоришмаси сингари куйдирилмаган қурилиш материаллари худди ўрта асрлар давридаги каби ўз аҳамиятини йўқотмай келаяпти. Ўша

даврда шулар қаторида айнан соғ тупроқдан ясалган ва куйдирилан материаллар (пишиқ ғишт, гулдор сопол, кошин) ҳам пайдо бўлган ва аста секин асосий ўринни эгаллаб борган. Меъморий ёдгорликларнинг қурилиш материаллари ва конструкциясини тадқиқ этишга йирик олимларнинг кўплаб илмий асарлари бағишланган. Уларда қўлланиладиган қурилиш материаллари, тайёрлаш технологияси ва тиклаш, жойнинг табиий-иқлим шароитларига қараб сақланиш даражаси, меъморий безак деталлари нинг баёни берилади. Бу ишларда Ўрта Осиё соғ тупроғидан фойдаланиш имкониятининг кенг кўлами ва қадимий қурувчиларнинг юксак маҳорати кўрсатиб ўтилган. Ўрта Осиёнинг соғ тупроқлари таркибида одатда кремнийли тупроқ (50- 60%), темир ва калций оксиди- 15-18%, бироз миқдорда гипс ва магний оксиди бўлади. Жойнинг шўрланиш даражасига қараб ишқор ҳам учрайди. Фойдаланишдан олдин тупроқ яхшилаб ювилган, музлатиб ва тинитиб қўйилган ҳамда шу йўл билан майда зарраларга бўлинган, эгилувчан ва осон жойлашадиган масса олинган. Барча боғловчи материаллар соғ тупроқдан тайёрланган. Шохи Зинда мовзалейи ички кўриниши сувоқларидаги кремнийли тупроқ таркибининг ортиқ бўлиши сувоқ титилиб кетишининг олдини олиш учун унинг таркибига маълум миқдорда қум сомонга қориштириб қўшиб юборилгани билан изохланади.

Адабиётлар: 1. Ополовников А.В. «Реставрация памятников народно гозодчества», М., Стройиздат. 1974 2. «Методика реставрации памятников архитектурў» Е.Ф. Михайловский муаллифлиги асосида, М., Стройиздат, 1977. 3. Ш. Кантакьзино., С. Брандт. «Бинолар реставрацияси». М., Стройиздат. 1984.

O'xshashlar

Қурилиш материалларининг асосий хоссалари

Биноларнинг реставрацияси

Қурилиш материалларининг таркиби, структураси ва хоссаларининг муносиблиги

Йўл қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари

Курилиш материалларининг турлари ва асосий хоссалари