Минерал боғловчи моддалар - Arxitektura - Referatlar

Минерал боғловчи моддалар

Yuklangan vaqt:

04.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

323.0400390625 KB

Ko'chirib olish

Минерал боғловчи моддалар Режа: 1. Минерал боғловчи моддаларнинг синфланиши 2. Ҳавойи боғловчи моддалар 3. Гидравлик боғловчи моддалар 4. Гидравлик оҳак, романцемент ва композицияли боғловчи моддалар 5. Портландцементни ташиш, сақлаш ва меҳнат муҳофазаси

1. Минерал боғловчи моддаларнинг синфланиши Боғловчи моддалар анорганик ва органик гуруҳларга бўлинади. Ушбу бобда фақат анорганик (минерал) боғловчилар ҳақида сўз юритилади. Минерал боғловчи моддалар деб, сунъий йўл билан олинадиган, сувда қорилганида қуюқлашиб пластик ҳамир ҳосил қиладиган ва физик-кимёвий жараёнлар натижасида тошдек қотиб қоладиган кукунсимон жуда майда дисперсли материалларга айтилади. Минерал боғловчи моддаларнинг бу хоссаси қурилишда қоришмалар ва бетон тайёрлаш учун, шунингдек, пиширилмай олинадиган сунъий тош материаллар, буюмлар, елимловчи ва бўёвчи таркибларни ишлаб чиқариш учун кенг кўламда фойдаланишга имкон беради. Ушбу материаллар қурилишда ишлатилиши жихатидан энг кўп тарқалган бўлиб, улар хоссаларига кўра ҳавойи ва гидравлик боғловчи моддаларга бўлинади. Ҳавойи боғловчилар қотиш ва ўзининг мустаҳкамлигини фақат намли шароитда (ҳавода) узоқ муддат сақлаш ва ошириш хусусиятига эга бўлган моддалардир. Ҳавойи боғловчиларга ҳавойи оҳак, гипсли ва магнезиал боғловчилар, суюқ шиша ва шу кабилар киради. Гидравлик боғловчилар деб қотиш ҳамда ўзининг мустаҳкамлигини фақат ҳавода эмас, балки сувда ҳам узоқ муддат сақлаш ва ошириш хусусиятига эга бўлган моддаларга айтилади. Улар жумласига гидравлик оҳак, портландцемент ва унинг ҳиллари, романцемент, гилтупроқли цемент, кенгаювчи ва бошка цементлар киради. Боғловчи минерал моддаларнинг бундан 4...5 минг йил аввал сунъий равишда ҳосил қилинганлиги маълум. Масалан, Миср, Рим, Вавилон ва бошқа жойларда бино ва иншоотлар, тарихий обидалар қуришда гипсдан, гипснинг оҳак билан аралашмасидан ва оҳак эритмасидан фойдаланилган. Оҳакли қоришмалар гидравлик хоссали бўлиши учун кейинчалик улар- нинг таркибига турли гидравлик қўшилмалар яъни, вулқон кули, туйилган пемза ва шу кабилар киритила бошланган. Англиялик Жозефо Аспдин 1824 йилда ихтиро қилган “Сунъий тош ишлаб чиқаришнинг такомиллашган усули” иши учун патент олган. Ушбу сунъий тош учун хом материал “Портланд” шаҳри яқинидан қазиб олин- ганлиги учун унга “портландцемент” деб ном берилган.

Мамлакатимизда улкан қурилиш ишлари олиб борилаётган ҳозирги пайтда, турли ҳил боғловчи минерал моддалар ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва сифатини яхшилаш талаб қилинади. Боғловчи модда сув билан қориштирилганда физик-кимёвий жараёнлар натижасида қуюқлаша бошлайди, унинг ҳаракатчанлиги камаяди. Бунга минерал боғловчи моддалар қотишининг бошланиш даври, ҳаракатчанлиги бутунлай йўқолганидан кейин эса қотишининг охири (тугаши) дейилади. Қотиш (тишлашиш) даврининг давом этишига қараб боғловчилар уч гуруҳга бўлинади: тез қотувчан - қотишининг бошланиш даври 3...10 мин. Бундай боғловчи- ларни ишлатиш ноқулай бўлганлиги сабабли, уларга қотишини секинлатувчи махсус моддалар, масалан қурилиш гипси қўшилади ва ҳ. к; меъёрий қотувчан - қотишиниг бошланиш даври 30 мин.дан кейин бош- ланиб, 12 .с.гача давом этади. Бундай боғловчиларга бетон ва қоришмалар тайёрлашда ишлатиладиган барча цементлар киради; секин қотувчан - қотиши 12 с.дан кейин бошланадиган боғловчи моддалар киради. Барча боғловчи моддалар қуюқланиш ва қотиш жараёнида ўзидан иссиқ ажратиб чиқаради. Айрим боғловчи моддалар масалан, портландцементнинг 1 килограми 7 кун давомида ўзидан 65 ккал.гача иссиқлик чиқаради. Боғловчиларнинг бундай хусусияти, айниқса, совуқ ҳароратда бетон ва бошқа қоришмалар тайёрлашда муҳим аҳамиятга эга. Аммо, йирик қуйма- яхлит бетон иншоотларни барпо этишда масалан, сув иншоотларини қуришда бетоннинг ички қисмидаги иссиқлик ташқи қисмидагига нисбатан ортиб, ҳароратлар фарқи ҳосил бўлади. Натижада, бетоннинг нотекис совуши бошланади, бу эса дарзлар (ёриқлар) ҳосил қилувчи деформацияланишга олиб келади. Шунинг учун бундай иншоотлар қурилишида ўзидан нисбатан кам иссиқ чиқарувчи махсус цементларни ишлатиш тавсия этилади. 2. Ҳавойи боғловчи моддалар Ҳавойи оҳак. Ҳавойи оҳак карбонатли жинсларни (оҳактош, мел, чиға- ноқтош, кимёвий ишлаб чиқариш чиқиндилари ва х. к.лар) ўртача куйдириш орқали олинади. Унинг таркибидаги лойтупроқли аралашмалар 8 % дан ортиқ бўлмаслиги талаб этилади. Қурилишда сўндирилмаган кальций оксиди

(СаО) ва сўндирилган яъни, сўндирилмаган оҳакни сув билан эритилиши натижасида олинган, асосан кальций оксиди гидратидан ташкил топган оҳаклар қўлла- нилади. Оҳак ишлаб чиқариш. Тоғ жинслари, асосан кальций карбонат (СаСО 3 ), шунингдек, озгина қўшилмаларни (доломит, гипс, кварц ва ҳ. к.лар) шахтали хумдонларда 950...1100 0 С ҳароратда куйдириш орқали қурилишбоп оҳак олинади. Шахтали хумдон баландлиги бўйлаб қуритиш, қиздириш, куйдириш ва совутиш бўлинмаларидан иборат бўлади. Хумдон баландлиги 20 м, ички диаметри 3,2...4 м.гача бўлган цилиндрсимон шахтадан иборатдир (ички қисмига оловбардош шамот ғишт копланган). Хом ашё материаллар хумдон- нинг юқорисидан пастга ҳаракатланиб, олдин иситиш сўнгра куйдириш бўлинмасига тушади ва бу ерда юқори ҳароратда оҳактош парчаланади, яъни: СаСО 3 =СаО+СО 2 ↑. Оҳактош таркибидаги магний карбонат (МgCO 3 ) ҳам куйдириш жараёни- да парчаланади. Совутиш бўлинмасига тушган пиширилган оҳак махсус мослама орқали бериладиган ҳаво оқими билан совутилади, сўнгра пастки бўшатиш қисмига туширилади. Шахтали хумдонларнинг афзаллиги шундаки, куйдириш жараёнида ажралиб чиққан иссиқлик хом ашёни қуритиш ва қиздиришга ҳизмат қилади. Оҳакни сўндириш. Сўнмаган донадор оҳакни сувга солиб аралаштирилганда у қуйидаги реакция асосида сўнади. СаО+Н 2 О=Са(ОН) 2 +65,5 кЖ Сўндиришда ишлатилган сув миқдорига қараб гидрат оҳак, оҳак қоришмаси ёки оҳак сути ҳосил бўлади. Гидрат оҳак донадор оҳакни сўндириш учун 60...70 % сув қўшилганда ҳосил бўлади. Бунда сувнинг 32 % қисми кимёвий реакцияда қатнашади, қолган қисми эса сўндириш жараёнида буғланиб кетади. Ҳосил бўлган гидрат оҳак кальций гидроксиднинг жуда майда заррачаларидан ташкил топган юпқа дисперсли оқ кукундан иборат бўлади. Унинг юмшоқ ҳолдаги зичлиги 400 кг/м 3 , зичлангандагиси эса 600...700 кг/м 3 дир. Оҳак қайнатмани сўндиришда оҳак қоришмасига сув сарфи массаси бўйича 1 қисм оҳакка 2,5...3 қисмгача оширилса оҳак сути ҳосил бўлади. Оҳак сути ҳажмининг ортиши унинг чиқиши билан белгиланади.

Оҳак ҳамири оқ рангли қуюқ бўтқасимон массадан иборат бўлиб, зичлиги 1400 кг/м 3 гача бўлади. Оҳакни сўндириш учун асосан оҳак сўндирувчи барабанлар ёки куракли гидраторлар ишлатилади. Гидраторларда оҳак кукун шаклига келтирилади. Натижада уни сўндириш тезлашади ва чиқиндилар миқдори камаяди. Оҳакнинг қотиши . Оҳак одатда, қурилишда қоришма кўринишида яъни, қум билан аралаштирилиб ишлатилади. Оҳак қоришмаси ҳавода секин-аста қотиб, сунъий тошга айланади. Оҳак қоришмаси қотиши вақтида, ундаги жуда майда заррачалар бир-бирига яқинлашади, кристалланади, сўнгра мустаҳкам кристалли тузилишлар ҳосил бўлади ва қум зарраларини боғлаб яхлит тошга айланади. Бунда кальций гидроксиднинг ҳаводаги карбонат ангидрид гази билан ўзаро таъсири натижасида сув ажралиб чиқадиган карбонизацияланиш жараёни содир бўлади: Са(ОН) 2 +СО 2 +n∙Н 2 О=СаСО 3 +(n+1)∙Н 2 О Бу жараён жуда секин давом этади. Унинг давом этиш вақти қоришма қатламининг қалинлигига ва ҳаводаги карбонат ангидридининг миқдорига боғлиқ. Оҳак қоришмасининг қотиши жараёнида кальций карбонат қоришманинг сиртқи қисмида ҳосил бўлади. Қоришма сиртини зичлаштирган кальций карбонат ҳаводаги карбонат ангидридни қоришма ичкарисига ўтказмайди, натижада Са(ОН) 2 нинг кристалланиши секинлашади. Оҳакнинг хоссалари. Оҳак қурилиш жойига донасимон, сўндирилган бўтқа ёки сўндирилмаган кукун ҳолда келтирилади. Уларнинг зичлиги турличадир яъни, оҳак бўтқа зичлиги 1400 кг/м 3 бўлса, кукунсимон оҳакники 500 кг/м 3 , туйилган оҳакники эса 600 кг/м 3 га тенг бўлади. Ҳавойи оҳакка минерал қўшилмалар, туйилган тоғ жинслари ёки ишлаб чиқариш чиқиндилари (хумдон ва ёқилғи шлаклари, кул, вулқон туфи, опока, пемза, кварц қуми, гипс тоши) қўшиш мумкин. Сифати бўйича таркибидаги фаол СаО ва МgO ларининг миқдорига қараб ГОСТ 9179-77 бўйича оҳак уч навга бўлинади (қўшилмасиз оҳакда уларнинг миқдори тегишли равишда 90, 80, 70 % га тенг бўлиши керак; қўшилмали I ва II навли оҳакларда тегишли равишда 64, 52 % га тенг бўлади). Сўниш тезлигига қараб тез сўнадиган оҳак (сўниш тезлиги 20 мин.гача) ва секин сўнадиган оҳакка (сўниш тезлиги 20 мин.дан кўпроқ) бўлинади.

Оҳак ва оҳакли боғловчиларни физик ва механик хоссалари ЎзРСТ 767- 97 асосида аниқланади. Оҳакнинг майдалиги № 02 ва № 008 элаклардаги қолдиқлари билан белгиланади. Улар кўпи билан 1 ва 15 % бўлиши керак. Гидрат оҳак-пушонканинг намлиги, нам моддага қайта ҳисоблаганда, 5 % дан ошмаслиги керак. Ҳавода қотадиган оҳакли қоришма ва бетонларнинг мустаҳкамлиги катта эмас, 28 кунда 0,5...3 МПа ни ташкил этади. Уларнинг мустаҳкамлигини автоклавда ишлов бериш орқали (175 0 С ҳарорат ва 0,9 МПа босимда) сезиларли даражада ошириш мумкин. Оҳакнинг тўлдирувчи кремнозем билан ўзаро реакцияси натижасида мустаҳкам гидросиликатлар ҳосил бўлади. Бу усул автоклавда силикат бетон олиш учун қўлланилади, натижада унинг мустаҳкамлиги 20...50 МПа ни ташкил этади (ҳатто бундан ҳам юқори бўлиши мумкин), шунингдек, серғовак бетонлар ишлаб чиқишда ҳам қўллаш мумкин. Автоклав силикат материалларни олиш учун таркибида магний оксиди 5 % дан кўп бўлмаган тез сўнадиган оҳакдан фойдаланилади. Оҳакни ишлатиш, ташиш ва сақлаш . Оҳак ғишт териш ва сувоқчиликда, силикат буюмлар ишлаб чиқаришда оҳак-қум, оҳак-тошқол ва оҳак-цементли қоришмалар сифатида, шунингдек, бўёқчиликда бўёқ таркиблар учун боғ- ловчи модда сифатида ишлатилади. Бундан ташқари, туйилган ва гидравлик хоссаларга эга бўлган оҳак пуццолан ва оҳак-шлакли цементларни ишлаб чиқаришда ишлатилади. Сўндирилмаган донадор оҳак темир йўл вагонлари ва автосамосвалларда уйма ҳолида ташилади. Бунда оҳак намланмаслиги учун устига плёнкалар ёпиш керак. Оҳак-пушонка ва тўйилган оҳакни ташиш учун жипс ёпиладиган металл контейнерлар ва битумланган қоғоз қоплар ишлатилади. Оҳак қориш маси кузовлари махсус мослаштирилган автосамосвалларда, оҳак сути эса автоцистерналарда (герметик идишларда) ташилади. Қурилиш майдонига келтирилган оҳак-қайнатмадан қоришма тайёрланади. Оҳак-пушонка омборхоналарда қопларга жойлаб, қисқа вақт сақланади. Туюлган оҳакни бир ойдан ортиқ сақлаб бўлмайди, чунки у ҳаво нами таъси- рида аста-секин сўниб фаоллигини йўқотади. Гипсли боғловчи моддалар. Гипсли боғловчи моддалар ҳом ашёларни иссиқлик билан ишлаш режимига қараб паст ва юқори ҳароратда пиши- риладиган гуруҳларга бўлинади. Паст ҳароратда пишириладиган гипс икки

молекулали гипсни 150...170 0 С ҳароратда ярим сувли гипсга айлангунча қиздириб, юқори ҳароратда пишириладиган гипс эса сувсиз табиий анги- дритни 600...1000 0 С ҳароратда қиздириш йўли билан олинади. Паст ҳароратда пишириладиган гипсли боғловчи моддалар жумласига қурилишбоп қолиплаш гипси ва юқори мустаҳкам гипс, шунингдек, таркибида гипс бўлган материаллардан ишланган боғловчилар киради (ЎзРСТ 767-97). Юқори ҳароратда пишириладиган гипсли боғловчи материаллар жумласига таркиби асосан сувсиз ангидритли (СаSО 4 ) боғловчилар киради (ангидритли цемент ва экстрих-гипс). Қурилишбоп гипс таркибида икки молекула сув бўлган кальций сульфатли чўкинди тоғ жинси-гипсни (СаSО 4 ∙2∙Н 2 О) ва айрим саноат чиқиндиларини (фосфогипс, борогипс ва бошқалар) пишириб олинади. Давлат стандарти талаблари бўйича 1 нав гипс ишлаб чиқариш учун таркибидаги СаSО 4 ∙2∙Н 2 О нинг миқдори 90 %, 2 нав учун эса 65 % дан кам бўлмаган табиий гипс тоши ишлатилади. Қурилишбоп гипс деб, табиий гипс тошини 150...170 0 C ҳароратда қиздириб ҳосил қилинадиган боғловчи моддага айтилади. Гипс тоши қиздирилишдан олдин ёки ундан кейин майда кукун кўринишига келтирилади. Ҳарорат таъсирида гипс тоши 1,5 молекула сувни йўқотиб 0,5 молекула сувли гипсга айланади, бу қуйидаги реакция бўйича содир бўлади: СаSО 4 ∙2∙Н 2 О=СаSО 4 ∙0,5Н 2 О+1,5∙Н 2 О Қурилишбоп гипс ишлаб чиқаришнинг оддий ва кенг тарқалган усули олдиндан майдаланган гипс тошни махсус қозонларда пиширишдан иборат. Қозонлар тўхтаб-тўхтаб ва узлуксиз ишлашга мослаштирилади. Тўхтаб- тўхтаб ишлайдиган қозон ҳажми 3...15 м 3 гача бўлган, ичига ғишт териб қопланган пўлат цилиндрдан иборат бўлади. Донали хом-ашёлар (гипс тош) майдаланади, қуритилади, тегирмонда туйилади ва қозонга солинади. Бу ерда икки молекула сувли гипс 1...3 соат давомида сувсизлантирилади ва ярим молекула сувли гипсга айланади. Пишириш тугаганидан сўнг, гипс етилтириш бункерига келтирилади ва бу ерда 20...40 мин давомида сақлаб турилади. Сўнгра тайёр бўлган гипс шарли тегирмонда туйилади. Қурилишбоп гипснинг қотиши. Гипсни сув билан аралаштириб ҳамирга ўхшаш масса олинади, у тез тишлашади, суюқ холатдан каттиқ ҳолатга ўтади, ҳавода қотади ва аста-секин мустаҳкамлиги ортиб боради.

Ярим молекула сувли гипснинг қотиши ярим сувли молекула гидрат ланиши яъни, унга сувнинг бирикиши ва унинг икки молекула сувли гипс тошига айланиши натижасида содир бўлади: СаSО 4 ∙0,5∙Н 2 О+1,5∙Н 2 О=СаSО 4 ∙2∙Н 2 О Аслида гипснинг қотиши учун кам сув талаб қилинсада, гипс қоришмаси қулай жойланувчан бўлиши учун сув кўпроқ солинади. Академик А. А. Байковнинг назарияси бўйича, гипснинг қотишида асосан, қуйидаги физик - кимёвий жараёнлар содир бўлади. Ярим молекула сувли гипс сувда қисман эриб, икки молекула сувли, қийин эрувчан гипс ҳосил бўлади. Гипс зарралари гел деб аталувчи елимсимон ҳолатга ўтади, бу эса унинг “гидратацияланиши” деб аталади. Натижада, коллоид холатдаги жуда майда заррачалардан ташкил топган гипс ҳамири ҳосил бўлади ва кристаллана бошлайди. Икки молекула сувли гипс заррачаларида ўсаётган нинасимон кристаллар ўзаро зичлашади ва мустаҳкам туташган кристаллга айланади. Коллоид эритма ҳосил бўлиши ва унинг кристалланиш жараёни ярим молекула сувли гипснинг икки молекула сувли гипсга тўла айланишига қадар давом этади. Гипс тез қотадиган боғ ловчи. Гипснинг тишлашиш даври гипсни сув билан аралаштирилганидан кейин 4 мин. дан олдинроқ бошланмаслиги, тугаши 6 мин. дан олдинроқ ва 30 мин.дан кеч бўлмаслиги керак. Гипснинг тишлашишини секинлаштириш учун сульфат дрожжали брожка (СДБ) ёки сув массасига нисбатан 0,1...0,2 % миқдорда бўёқчилик елими ва бошқа органик елимлар қўшилади. Қурилиш гипси юқори сув талабчанлиги (55...65 %) ва нисбатан кам мустаҳкамлиги (2...7 МПа) билан тавсифланади. Гипснинг мустаҳкамлиги қуритиш вақтида сезиларли ошади, ҳатто 7,5...12,5 МПа га етиши мумкин. Қурилишбоп гипснинг хоссалари. Қурилишбоп гипс ГОСТ 125-79 га кўра оқ рангли юпқа дисперсли кукундан иборат бўлади. Юмшоқ ҳолатдаги зичлиги 800...1100 кг/м 3 , зичланган ҳолатда эса 1250...1450 кг/м 3 атрофида ўзгаради, ҳақиқий зичлиги 2,6...2,75 г/см 3 . Гипснинг асосий хоссаларига сув талабчанлиги, тишлашиш муддатлари, туйилиш майинлиги, сиқилиш ва эгилишдаги мустаҳкамлиги кабилар киради. Меъёрий қуюқликдаги гипс қоришмасининг тишлашиш муддати Вика асбоби нинасининг гипс қоришмасига ботиш чуқурлиги бўйича аниқланади. Тишлашиш муддатларига кўра гипс уч гуруҳга: А-тез тишлашадиган (тиш- лашиши бошланиши 2 мин ва тугаши 15 мин); Б-меъёрий тишлашадиган (6

мин дан 30 мин гача); В-секин тишлашадиган (гипс қорилган пайтдан бошлаб 20 мин) гипсларга бўлинади. Гипснинг мустаҳкамлиги меъёрий қуюқликдаги гипс қоришмасидан тайёрланган 40х40х160 мм ўлчамли намуна-балкачаларни синаш орқали аниқланади. Сиқилишдаги мустаҳкамлик чегарасига кўра гипснинг ЎзРСТ 768-97 бўйича қуйидаги 12 маркаси белгиланган: Г-2, Г-3, Г-4, Г-5, Г-6, Г-7, Г-10, Г13, Г-16, Г-19, Г-22, Г-25. Бунда эгилишга энг кам мустаҳкамлик чегараси ҳар бир марка учун тегишлича 1,2 дан 8 МПа гача бўлиши керак. Гипснинг алоҳида хусусиятидан бири унинг тез тишлашиши (қотиши) дир яъни, у қотиши даврида озгина ҳажмий кенгаяди ва қолипни зич тўлдиради. Гипснинг камчилиги -сув ва намга чидамсизлигидир. Нам тортганда гипснинг мустҳкамлиги кескин пасаяди, ҳатто кам юк таъсирида ҳам сезиларли деформацияга учрайди ва буюм сифатсиз бўлиб қолади. Гипснинг сувга нисбатан чидамлилигини таркибига туйилган хумдон шлаки ва бошқа қўшил- малар қўшиб бир мунча ошириш мумкин. Гипсоцемент-пуццоланли боғловчи гипсга нисбатан анча сувга чидамли. У 50...80 % ярим сувли гипс ва 20...50 % пуццолан портландцемент ёки фаол минерал қўшилмали портландцементдан ташкил топган. Минерал қўшилма миқдори қуйдаги шартга жавоб бериши керак: боғловчи таркибидаги СаО концентрацияси 0,85 г/л дан ошиб кетмаслиги (қотиш даврида ажраладиган уч кальцийли силикатни қўшилма кальций оксиди гидрати билан боғлайди) керак. Бундай шароитда СаО ни минерал қўшилмалар ўзига боғлаб гидросульфоалюминатнинг моносульфатли турини ҳосил қилади ва хавфли ички зўриқишларни келтириб чиқармайди, натижада майин дисперсли кам емириладиган гидросиликатлар боғловчининг сувга чидамлигини оширади. Гипсоцемент-пуццоланли боғловчилар 100, 150, 200 маркаларда ишлаб чиқарилади. Улар асосида тез қотадиган ва мустаҳкамлиги 15...25 МПа бўлган бетонлар олиш мумкин. Бундай бетонлар тайёрлангандан 2...3 соатдан кейин 30...40 % мустаҳкамликка эришади. Буюмларнинг қотишини тезлатиш учун 70...80 0 С ҳароратда 5...8 соат давомида буғлаб қотирилади. Қурилишбоп гипснинг ишлатилиши. Қурилишбоп гипс ҳавонинг нисбий намлиги кўпи билан 60 % гача бўлган бино ва иншоотлар конструкцияларида фойдаланиладиган (тўсиқ учун ишлатиладиган плита ва панеллар, гипскартон листлар ва ҳ. к) буюм ва деталларни ишлаб чиқариш учун

қўлланилади. Қурилишбоп гипсдан гипс ва оҳак-гипсли сувоқ қоришмалари, манзарали, иссиқ сақловчи ва пардозлаш материаллари, шунингдек, қуйиш усули билан турли ҳил меъморчилик қисмлари тайёрланади. Гипсбетон буюмлар ишлаб чиқаришда гипснинг тутиб қолишини тезлаштириш зарур бўлиб қолади, бундай ҳолда унга табиий икки молекула сувли гипс ва бироз ош тузи қўшилади. Юқори мустаҳкам гипс деб, асосан ярим молекула сувли кальций сулфатдан иборат боғловчига айтилади. Ярим молекула сувли кальций сульфат икки молекула сувли гипсни автоклавда босим остида термик ишлаб ёки баъзи бир тузларни сувли эритмада қайнатиб ва кейин майда кукун қилиб майдалаб олинади. Ушбу гипсга сув кам сарфланади, бу эса зичлиги ва мустаҳкамлиги юқори бўлган гипс буюмлар олишга имкон беради. Юқори мустаҳкам гипснинг сиқилишидаги мустаҳкамлик чегараси 25...30 МПа, унинг тишлашиш муддати тахминан қурилишбоп гипсники каби бўлади. Юқори мустаҳкам гипс нисбатан юқори мустаҳкамлик талаблари қўйиладиган меъморчилик деталлари ва қурилиш буюмларини тайёрлашда, шунингдек, металлургия саноатида қолиплар тайёрлашда ишлатилади. Магнезиал боғловчи моддалар . Магнезиал боғловчи моддалар тар- кибида магнезит ёки доломит бўлган чўкинди тоғ жинсларини шахтали ёки айланма хумдонларда 700...850 0 С ҳароратда куйдириб ва сўнгра маҳсулотни (клинкерни) майдалаб тўйиш орқали олинади. Ишлатиладиган дастлабки материаллар турига қараб “ каустик магнезит” ва “каустик доломит” каби ҳилларга бўлинади. Каустик магнезит асосан магний оксидидан иборат кукундир. Каустик магнезитни куйдириш жараёнида ундан карбонат ангидрид гази ажралиб чиқади, қолган магний оксиди эса моддага боғловчилик хусусиятини беради. Гигроскопиклик хусусияти юқори бўлганлиги учун каустик магнезитни узоқ муддат сақлаб бўлмайди. Каустик магнезит магний хлорид ёки магний сульфатнинг сувли эритмасида қорилади. У қуруқ шароитда нисбатан тез қотади. Қоришма тишлашишини бошланиши 40 миндан кейин, тугаши 8 соатгача. Каустик магнезитнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 40...60 МПа га тенг. Каустик доломит магний ва кальций оксидларидан иборат кукундир. У табиий доломитни 800 0 С ҳороратда қиздириб ва кейинчалик кукун қилиб

туйиб олинади. Таркибида инерт СаСО 3 бўлиши туфайли каустик доломитнинг каустик магнезитга нисбатан фаоллиги кам. Каустик магнезит ва каустик доломит ёғоч қипиқлари ва бошқа органик тўлдирувчилар билан мустаҳкам боғланиш хусусиятига эга. Шунинг учун ксилолит ва фибролит каби материалларни тайёрлашда, асосан магнезиал боғловчилар ишлатилади. Бундан ташқари, улар махсус совуқбардош қоришмалар, меъморчилик қисмлари ва кўпикбетонлар тайёрлашда ҳам кенг қўлланилади. Суюқ шиша ва кислотабардош цемент. Суюқ шиша ҳавода қотадиган боғловчи моддалар тоифасига киради. Суюқ шиша сариқ рангли натрий силикат (Na 2 · nSiO 2) ёки калий силикат (K 2 O · nSiO 2 ) дан иборат бўлиб, майда ланган соф кварц қумини сода (Na 2 CO 3 ) ёки поташ (K 2 CO 3 ) билан бирга 1300...1400 0 С ҳароратда суюқлантириб олинади. Эритма тез совутилгандан кейин ҳосил бўлган кўкимтир-яшилроқ ва сарғиш рангли шаффоф бўлаклар ва палахсалар 0,4...0,6 МПа босимли буғ таъсири остида (автоклавда) суюқ шиша яъни, ёпишқоқ қоришмага айлантирилади. Қурилишга суюқ шиша (асосан натрийли) 1,32...1,50 г  см 3 га тенг ҳақиқий зичликда келтирилади. У фақат ҳавода қотади. Суюқ шишанинг қотиш жараёнини унинг таркибига катализаторнатрий кремнефторид (Na 2 SiF 6 ) ни киритиб анча тезлаштириш мумкин. Суюқ шиша ўтдан сақлайдиган силикат бўёқлар олиш, табиий тош мате- риалларни нурашдан сақлаш, грунтларни зичлаш (силикатлаш) учун, шунинг- дек, кислотага чидамли ва иссиқбардош бетон ишлаб чиқаришда ишлатилади. Кислотабардош цемент кислота таъсирига чидамли бетон ва темирбетон буюмлар ишлаб чиқариш учун мўжалланган. У синчиклаб аралаштирилган кварц қуми ва кремний-фторли натрийни (Nа 2 SiF 6 ) биргаликда жуда майдалаб туйиб олинади. Бу цемент боғловчилик хусисиятига эга бўлган, зичлиги 1,32...1,5 г/см 3 ли натрий ёки кальций силикатининг коллоидли қоришмаси билан қориштирилади. Талаб қилинадиган қуюқликка эришиш учун “суюқ шиша”га сув қўшиб суюлтирилади. Суюқ шиша карбонат ангидрид гази таъсирида қуриши ва аморф кремнезм ажралиши натижасида ҳавода қотади. Суюқ шиша қотишини тезлатиш ва цемент тошининг зичлигини ошириш учун кислотага

чидамли цементдан фойдаланилади. Унинг таркибига кирадиган кремний- фторли натрий қотиш катализатори ҳисобланади ва қотган мате- риалнинг кислота ҳамда сувга чидамлилигини оширади. Кремний-фторли натрий қўшилмаси суюқ шишанинг массасига нисбатан 12...15 % ни ташкил этиши керак. Кислотага чидамли цементлар асосидаги бетонлар арматура билан жуда мустаҳкам боғланиш хусусиятига эга бўлгани учун кислоталар сақланадиган ҳовузларни қуришда ҳамда кислоталар таъсирида бўлган қурилиш конструкцияларини ҳимоялашда кенг қўлланилади. Шунингдек, бундай цемент қоришмалар суртмалар тайёрлашда, кимёвий ускуналарни қоплашда, девор ва пол- ларни бўяшда, кислотага чидамли ғиштларни теришда кенг қўлланилади. 3. Гидравлик боғловчи моддалар 3.1. Портландцемент ишлаб чиқариш, клинкернинг таркиби ва хоссалари Портландцемент ишлаб чиқариш. Портландцемент гидравлик боғловчи модда бўлиб, у портландцемент клинкерини гипс билан, айрим ҳолларда мах- сус қўшилмалар билан майда туйиб олинади. Портландцементли клинкер-оҳактош ва гилдан ёки шу каби материаллардан (мергел, хумдон шлаклари ва ҳ. к.лар) ташкил топган, майда дисперсли бир жинсли хом ашёлар аралашмасини қовушгунга қадар қиздириб ҳосил қилинадиган маҳсулотдир. Қиздириш жараёнида клинкер таркибида асосан кальцийнинг юқори асосли силикатлари ҳосил қилинади. Портландцемент ишлаб чиқариш учун тоғ жинслари-мергеллар, оҳактошли ва гилли тоғ жинслар дастлабки хом ашё бўлиб хизмат қилади. Цемент таркибига кальций оксиди, шунингдек, гил билан кремний, алюминий, темир ва бошқа оксидлар киритилади. Табиатда кимёвий таркибига кўра сифатли портландцемент клинкери олишни таьминлайдиган тоғ жинслари кам учрайди, шу сабабли хом ашёлар аралашмасига икки ёки ундан кўп қўшилмалар киритилади. Хом ашёлар аралашмаси ва қўшилмаларнинг нисбати шундай ҳисобда тайёрланадики, натижада ҳосил қилинадиган портландцемент клинкери қуйидаги кимёвий

таркибга эга бўлсин: СаО-63...66 %; Аl 2 О 3 -4...8 %; SiО 2 -21...24 %; Fе 2 О 3 -2...4 % ва уларнинг умумий миқдори 95...97 % ни ташкил қилади. Одатда хом ашё аралашмаси, 75...78 % оҳактошдан ва 22...28 % гилдан иборат бўлади. Портландцемент ишлаб чиқариш қуйидаги асосий жараёнлардан иборат бўлади: хом ашёларни олиш ва уларнинг аралашмасини тайёрлаш; қоришмани қовушмагунча қиздириш ва клинкер ҳосил қилиш; клинкерни қўшилмалар билан биргаликда майда кукун қилиб туйиш ва ҳ. к. Портландцемент ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган материаллар ҳўл ва қуруқ усулларда тайёрланади. Ҳўл усулда тайёрланганда материал ва қўшил- малар сувда майдаланади ва аралаштирилади, ҳосил бўлган суюқ масса кўринишидаги аралашма қиздирилади. Портландцементни ҳўл усулда ишлаб чиқариш схемаси 4.1-расмда келтирилган. Дастлабки материалллар ва қўшилмалар сифатида ишлатиладиган тоғ жинслари (гил ва бўр) олдиндан валикли майдалагичда майдаланади ва массасига нисбатан 36...42 % сув солиниб махсус ҳовуз- аралаштиргичларда майдаланади. Гил ва бўр керакли нисбатларда майда туйилиши учун шарли тегирмонларга тушади. Шарли тегирмон узунлиги 8...15 м, диаметри 1,8...3,5 м бўлган пўлат цилиндрдан иборат бўлиб, унинг ичики юзаси пўлат плиткалар билан қопланган. Тегирмон ичи ковак мосламалар ёрдамида айлантирилади. Мосламалар орқали бир томондан тегирмон юкланади, иккинчи (бошқа) томонидан эса аралашма чиқариб олинади. 1-расм. Ҳўл усулда портландцемент ишлаб чиқаришнинг технологик схемаси. 1-оҳактош бункери; 2-оҳактошни майдалагич; 3гилли

вагонетка; 4-сувни меъёрлагич; 5-ҳовуз-аралаштиргич; 6тегирмон; 7- бўтқа ҳовузлари; 8-айланма хумдон; 9-хумдонга ёқилғи пуркагич; 10- клинкер омбори; 11-гипс тоши омбори; 12-гипс тошини майдалагич; 13- шарли тегирмон; 14-цемент омборлари; 15қоплаш машинаси; 16-цемент вагонлари. Оҳактош, гил ва сув аралашмаси тегирмоннинг ҳамма камераларидан ўтади ва пўлат шарлар ҳамда цилиндрларнинг зарблари таъсирида майдаланиб, ундан бўтқага ўхшаш қоришма чиқади. Бўтқа таркибини ростлаш учун у насослар воситасида цилиндрсимон бўтқа ҳовузларига қуйилади. Бунда бўтқанинг кимёвий таркиби аниқланади ва олинган маълумотларга мувофиқ, унга бошқа таркибдаги бўтқанинг қатъий маълум миқдори қўшилади. Бўтқа ҳовузларда тинимсиз аралаштирилади ва пешма- пеш куйдириш хумдонига юбориб турилади. Хом-ашё аралашмаси айланадиган хумдонларда куйдирилади (2-расм). Хумдоннинг диаметри 4...7 м ва узунлиги 150...230 м бўлган яхлит цилиндрдан иборат бўлиб, ички қисми оловбардош материал билан қопланган. Хумдон горизонтал вазиятга нисбатан 3...5 0 С градус бурчак остида жойлашган ва ўз ўқи атрофида секин айланади (ўртача минутига 1 марта). Таъминловчи-миқдорлагичлар бўтқани хумдон бошланғич томонининг устки қисмидан етказиб беради. Хумдон айланиши ва қиялиги сабабли бўтқали материаллар унинг ичида олдинга қараб силжийди. Унга қарама- қарши равишда форсункалар орқали хумдоннинг пастки қисмига юбориладиган ёқилғининг ёнишидан ҳосил бўлган қизиган газлар оқими ҳаракатланади. 2-расм. Айланма хумдон схемаси. 1-хом ашё аралашмаси; 2-иссиқ газлар; 3-айланма хумдон; 4-иссиқ алмашишини барқарорловчи мосламалар; 5-

ҳаракатлантирувчи қурилма; 6-хумдонни сув билан совутиш қисми; 7- аланга оқими; 8ёқилғи пуркагич; 9- клинкер; 10-совуткич; 11-таянчлар. Ташқи ҳаво ҳароратидаги бўтқа хумдонга тушиши билан у ҳарорати 700...800 0 С бўлган чиқинди газлар оқимининг таъсирига учрайди ва бўтқа тар-кибидаги сув шиддат билан буғлана бошлайди. Органик аралашмалар ёниб кетади ва лой таркибидаги кимёвий боғланган сувни йўқотиши (дегидратацияланиш) натижасида лой ўзининг боғланувчанлик хусусиятини батамом йўқотади ва бўтқа бўлаклари кукунга айланиб қолади. Бу жараён тахминан 600...700 0 С ҳароратгача давом этади. Ҳарорат 750...800 0 С ва ундан юқори бўлганда қаттиқ ҳолатдаги материалда унинг ташкил этувчилари орасида реакция бошланади ва оҳактош қуйидагича парчаланади: СаСО 3 =СаО+СО 2 ↑, ҳарорат ортган сари уларнинг парчаланиш давомийлиги орта бошлайди. Кукуннинг алоҳида заррачалари бир-бири билан илашишади ва ҳар ҳил ўлчамдаги доналар ҳосил бўлади. Ҳарорат 1000 0 С га етганда кальций карбонат тўла парчаланади. Шунинг учун хумдоннинг бу қисми кальцийланиш зонаси дейилади. Кальций оксиди гил тупроқ, темир оксиди ва кремний икки оксиди билан кимёвий реакцияга киришади. Кальций оксидининг кимёвий боғланиш реакцияси 1200...1250 0 С ҳаро- ратда етарли даражада тинимсиз содир бўлади, бунда қуйидаги кимёвий бирикмалар ҳосил бўлади: 2СаО·SiО 2 (икки кальцийли силикат) 3СаО·Аl 2 О 3 (уч кальцийли алюминат) ва 4СаО·Аl 2 О 3 ·Fе 2 О 3 (тўрт кальцийли алюмо- феррит). Ҳарорат 1300 0 С дан юқори бўлганда уч кальцийли алюминат ва тўрт кальцийли алюмоферрит эритмага ўтади, унда то эритма тўйинмагунча кальций оксид ва икки кальцийли силикат қисман эрийди, эриган холатда улар ўзаро реакцияга киришиб уч кальцийли силикат (3СаО·SiО 2 )- портландцементнинг асосий минерали ҳосил бўлади. Суюқ фазадан кристаллар кўринишида ажралиб чиқадиган уч кальцийли силикатнинг ҳосил бўлиш жараёни 1450 0 С га яқин ҳароратда содир бўлади. Ҳарорат 1300 0 С гача пасайганда суюқ фаза қотади ва қовушиш жараёни тугайди. Хумдоннинг ушбу юқори ҳароратлар ҳосил бўладиган қисми пишириш зонаси дейилади. Ўлчамлари 15...25 мм ли кулранг-яшил рангли клинкерни 80...100 0 С гача совутиш учун музлатгичга йўналтирилади, у ердан омборга келтирилиб 1...2 ҳафта давомида сақлаб турилади. Сақланиб туриб етилиши натижасида клинкер таркибидаги унча кўп бўлмаган кальций оксиди ҳаво нами билан сўнади, шунингдек, клинкер доналарининг қаттиқлигии пасаяди, бу эса ўз

навбатида цементни туйишни енгиллаштиради ва у қотаётганида ҳажмининг бир меъёрда ўзгаришини таъминлайди. Портландцемент клинкерини майдалаш кўп камерали шарли тегирмонларда амалга оширилади. Туйиш жараёнида портландцементнинг тишлашиш (тутиб қолиш) муддатини ростлаш учун унга 2...5 % миқдорда (цемент массасига нисбатан) гипс тоши ва технологик жараёнда назарда тутилган турли ҳил қўшилмалар ҳам қўшилади. Туйилган портландцемент сиғими 6 минг т бўлган цилиндрсимон силос идишларга юборилади. Бу ерда цемент истеъмолчига юборилишидан олдин 10...14 кун давомида етилтирилади. Бу вақтда цемент совуйди ва унда қолган эркин оҳак сўнади, бу эса цемент хоссасини яхшилайди. Портландцементни қуруқ усулда ишлаб чиқариш кейинги йилларда кенг тарқалмоқда. Бунда асосий хом ашё сифатида мергеллар ёки намлиги 8...10 % бўлган оҳактош ва гил ишлатилади. Бу усулга кўра хом ашё материаллар олдиндан майдаланганидан ва қуритилганидан кейин шарли тегирмонларда биргаликда туйилади. Қолдиқ, намлиги 1...2 % бўлган қуруқ хом ашё 20...40 мм ўлчамли доналар холида ажратилади ёки механик прессларда майдаланган кўмир қўшиб брикет қилиб қолипланди. Тайёрланган доналар циклонли иссиқ алмаштиргичларда, конвейер кальцинаторларда айланадиган хумдонларда, брикетлар эса шахтали ўчоқларда пиширилади. Қуруқ усулда клинкерни пишириш учун ҳўл усулдагига нисбатан анча кам ёқилғи сарфланади. Ишлаб чиқаришнинг юқорида кўриб ўтилган асосий усуллари билан бир қаторда кейинги пайтларда комбинациялашган усуллардан ҳам фойдаланилмоқда. Бу усул ҳўл ва қуруқ усулларнинг афзалликларини бирга мужассамлаштиради. Унинг моҳияти шундан иборатки, хом ашё аралашмаси ҳўл усулда тайёрланади, ундан кейин эса бўтқа махсус қурилмаларда сувсизлантирилади ва қуруқ усулдаги каби доналар кўринишида айланадиган хумдонларда куйдирилади. Муайян техник хоссаларга эга бўлган портландцемент олиш учун клинкерни туйиш, унга гипс ва фаол минерал қўшилмалар қўшиш керак. Тайёрланган клинкер қанчалик майда туйилган бўлса, портландцементнинг фаоллиги шунчалик юқори бўлади ва у дастлабки муддатда тезроқ қотади. Туйилган цементларнинг солиштирма юзаси 3000...3500 ва 4000...4500 см 2 /г га тенг бўлади. Цемент кукуни заррачаларининг ўлчамлари асосан 5...10 мкм (микромиллиметр) дан 30...40 мкм гача бўлади. Цементнинг солиштирма

юзаси ортган сари унинг мустаҳкамлиги ва қотиш тезлиги ортади, чунки заррачаларнинг фаол сатҳи ўсади. Аммо бу кўрсаткичлар маълум майинлик даражасигача яъни, солиштирма юзаси 7000...8000 см 2 /г бўлгунча ортади. Кейинги пайтларда олиб борилаётган илмий-тадқиқот ишларнинг натижаларига кўра цемент клинкерини ўта даражада майдалаштиришни тавсия қилиш чекланмоқда. Чунки, ўлчамлари жуда майда бўлган заррачалар ҳаво нами билан тез ва қисқа вақт ичида гидратланади, натижада материалнинг фаоллиги пасаяди ёки бундай ўта майда заррачалар сув билан қорилганда жуда тез гидратланиб, кейинчалик цементнинг қотишида иштирок этмайди деган фикрлар билдирилмоқда. Клинкернинг минералогик таркиби. Юқори сифатли цемент олиш учун унинг кимёвий таркиби, шунингдек, хом ашё аралашмасининг таркиби бар- арор бўлиши шарт. Цемент клинкерини туйиш пайтида 10...20 % донадор хумдон ўчоғининг шлаки ёки фаол минерал қўшилмалар (кремноземли) қўшиш мумкин. Клинкер асосан ўзгарувчан таркибли кальций алюмоферритлар хСаО·уАl 2 O 3 ·zFe 2 O 3 , уч кальцийли алюминат 3СаО·Аl 2 O 3 , икки кальцийли силикат (белит) 2СаО·SiO 2 ва уч кальцийли силикат (алит) 3СаО·SiO 2 лардан ташкил топади. Бу тўрт бирикма цемент клинкерининг асосий таркибий қисмидир, шулардан икки охирги (кальций силикатлар) унинг бутун ҳажмининг 70...80 % ни ташкил этади. Портландцемент клинкери таркибидаги турли минералларнинг тахминий миқдори қуйдагини ташкил этади: 3СаО·SiO 2 45...60 % (шартли белгиланиши) С 3 S; 2СаО SiO 2 ёки С 2 S 20...30 %; 3СаО Аl 2 O 3 ёки С 3 А 4...12 %; 4СаО Аl 2 O 3 F 2 O 3 ёки C 4 AF 10...20 %. Юқорида кўрсатилган минералларнинг миқдори ортганда портландцемент махсус номга эга бўлади. Масалан, С 3 S нинг миқдори ортганда (56 % дан ортиқ бўлса) у алит, С 2 S нинг миқдори ортганда (38 % дан ортиқ бўлса) у белит, С 3 А нинг миқдори ортганда (12 % дан ортиқ бўлса) алюминат портландцемент деб аталади ва ҳ. к. Шунингдек клинкер таркибидаги иккита минерал миқдори ортса, у тегишлича алито-алюминатли деб аталади ва ҳ. к. Клинкер минералларидан ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга.

Цементнинг сифатига уч кальцийли силикатнинг юқори даражадаги миқдори асосий таъсирни кўрсатади, у юқори мустаҳкамликдаги тез қотадиган гидравлик модда хусусиятига эга. Икки кальцийли силикат-ўртача мустаҳ- камликдаги секин қотадиган гидравлик боғловчи. Уч кальцийли алюминат анча тез қотади, аммо мустаҳкамлиги пастроқ. Цементнинг минерологик таркибини ўзгартириб, унинг сифатини бошқариш мумкин. Юқори маркали ва тез қотадиган цемент уч кальцийли силикат миқдорини (алитли цементлар) ошириш билан тайёрланади. Белит миқдори юқори бўлган цементлар (белитли) секин қотади, аммо вақт ўтиши билан мустаҳкамлиги ошиб боради ва бир неча йилдан сўнг юқори мустаҳкамликка эришиши мумкин. Тўрт кальцийли алюмоферрит мўътадил иссиқ ажратиб чиқаради, у алитга нисбатан секин, лекин белитга нисбатан тезроқ қотади. У гидротациялайдиган махсулотларнинг мустаҳкамлиги алитга нисбатан бир оз паст бўлади. Цементнинг қотиши. Цемент сувда қорилганда аввал ёпишқоқ пластик қоришма ҳосил бўлади ва қуюқлашиб қота бошлайди. Цементнинг қотиш назарияси асосларини А. А. Байков ишлаб чиққан ва бошқа олимлар томо- нидан тўлдирилган. Цементнинг гидратланиш даври 5...10 соат давом этади, кейин эса крис- талланиш даври бошланади. Цемент гидроминералларининг кристалланиши муайян шароитда йиллаб давом этади. Цемент гидротацияси мураккаб физиккимёвий жараёнлардир. Цемент клинкерининг ҳар бир минерали сув билан бирикиб гидроминераллар ҳосил қилади. Гидротация жараёнларининг дастлабки босқичида алит сув билан ре- акцияга киришиб кальцийли гидросиликат ва кальций гидрооксиди ҳосил бўлади. 2(3 СаО . SiO 2 )+6H 2 O=3CaO·2SiO 2 . 3H 2 O+3Ca(OH) 2 Белитнинг гидратланиши алитга нисбатан секин кечади ва Ca(OH) 2 кам ажралади : 2(2 СаО . SiO 2 )+4H 2 O=3CaO·2SiO 2 . 3H 2 O+Ca(OH) 2 Уч кальцийли алюминатнинг сув билан реакцияси натижасида кальций гидроалюминати ҳосил бўлади : 3 СаО · А l 2 O 3 +6H 2 O=3CaO· А l 2 O 3 ·6H 2 O

Цементнинг қотишини секинлаштириш учун туйиш пайтида унинг таркибига 3...5 % ( цемент массасига нисбатан ) табиий гипс клинкери киритилади . Кальций сульфати уч кальцийли алюминат ва сув билан бирикиб , кальций гидросульфоалюминатни ( эттрингит номли минерал ) ҳосил қилади : 3 СаО · А l 2 O 3 +3( Са SO 4 2H 2 O)+26H 2 O =3CaO· А l 2 O 3 ·3 Са SO 4 . 32 . Н 2 О Тўйинган қоришма Са ( ОН ) 2 да эттрингит коллоид эритма ҳолатида 3 СаО . А l 2 O 3 юзасини қоплайди , гидротация жараёни натижасида цементнинг қотиши секинлашади , эттрингит минерали ҳосил бўлиши цемент тоши бошланғич мустаҳкамлигининг ошишига шароит яратади . Сув кристаллашишининг 31...32 молекуласини бириктирган эттрингит икки мартагача катта ҳажмни эгаллайди . Цемент тошининг ғовакларини тўлдирган эттрингит унинг механик мустаҳкамлиги ва чидамлилигини оширади . Тўрт кальцийли аллюмоферрит сув билан бирикиб гидроалюминат ва гидроферрит ҳосил қилади : 4 . СаО . А l 2 O 3 ·Fe 2 O 3 + . mH 2 O=3CaO . А l 2 O 3 . 6 . Н 2 О +CaO . Fe 2 O 3 ·nH 2 O Гидроалюминат табиий гипс қўшилмаси билан боғланади ва юқорида кўрсатилганидек , гидроферрит цемент гели таркибига киради . Цемент тошининг мустаҳкамлиги биринчи 3...7 кунда тез ортади , сўнгра 7...28 кун орасида мустаҳкамликнинг ортиши секинлашади . Бундан кейинги мустаҳкамликнинг ўсиши йиллар давомида айниқса нам ва иссиқ муҳитда давом этади Цементнинг қотишини атроф - муҳит ҳароратини ошириш ва кимёвий моддаларни ( қотишини тезлатувчилар ) цемент массасига нисбатан 1...2 % миқдорда қўшиш хисобига тезлатиш мумкин . Портландцементнинг техник тавсифлари . Портландцементнинг техник тавсифлари мустаҳкамлиги , меъёрий қуюқлиги , тутиб қолиш муддати , туйиш майинлиги , ҳажмининг ўзгариши , иссиқлик ажратиши ва бошқа хоссалари бўйича аниқланади . Цементнинг мустаҳкамлиги . Ҳар қандай цементнинг асосий хусусиятини белгиловчи тавсифи унинг мустаҳкамлиги ( маркаси ) ҳисобланади . Цемент маркаси ГОСТ 310.4-81 га кўра томонларининг ўлчами 4 х 4 х 16 см бўлган , 1:3 нисбатдаги вольск қумли қоришмадан тайёрланган , 28 кун давомида 20±2 0 С ҳароратли сувда қотган намуналарни сиқилишдаги мустаҳкамлигига мос келади ( намуналар биринчи кунда қолипдан

чиқарилгунга қадар нам ҳавода қотади ). Қоришманинг силтовчи столдаги конус чўкувчанлиги 106...115 мм бўлиши керак . Аксарият цементларда юқоридаги конус чўкувчанлиги сувцемент нисбати С / Ц =0,4 бўлганда эришилади . Агар чўкувчанлик кам бўлса С/Ц нисбати орттирилади, акс ҳолда С/Ц нисбати камайтирилади. Цементнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги 30 дан 60 МПа гача ўзгаради, мос ҳолда балкачаларнинг эгилишдаги мустаҳкамлиги эса 4,5...6,5 МПа ни ташкил этади. Цементнинг ҳақиқий мустаҳкамлигини унинг фаоллиги деб аталади. Масалан, синалган намуналарининг мустаҳкамлиги 44 МПа бўлса, унинг фаоллиги 44 МПа, маркаси эса 400 бўлади. Бетон таркибини лойи- ҳалашда цемент фаоллигидан келиб чиққан маъқул, чунки бу цемент миқ- дорини тежашда аниқ натижалар беради. Цемент мустаҳкамлигининг 1 МПа га ортиши цемент сарфини 2...5 кг/м 3 гача камайтиради ва бу кўрсаткич юқори мустаҳкамликдаги бетонларда янада яққол намоён бўлади. Цемент ишлаб чиқариш саноати асосан 400...550 маркали, алоҳида буюртмалар бўйича эса 600...800 маркали цементлар ишлаб чиқаради. Паст маркали цементларга нисбатан юқори маркали цементларнинг мустаҳкамлиги жадалроқ ортиб боради. Масалан, 500 маркали цемент учун унинг мус- таҳкамлиги 3 кунда 20...25 МПа ни ташкил қилади. Шу сабабли юқори мар- кали цементлар нафақат юқори мустаҳкам, балки тез қотувчан ҳамдир. Бундай цементларни қўллаш буюмларни қолипдан тез чиқаришни ва йиғма темир- бетон конструкциялар ишлаб чиқариш муддатининг қисқаришини таъмин- лайди. Цементнинг мустаҳкамлигига бўлган талабдан ташқари, яна бошқа тал- аблар яъни, унинг меъёрий қуюқлиги, тишлашиш (тутиб қолиш) муддати ва майинлиги ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Меъёрий қуюқлик деб, маълум консистенцияга эга бўлган цемент ҳамирини олиш учун цементга қўшиладиган сувнинг зарурий фоиз миқдорига айтилади (ГОСТ 310.3-76). Портландцементнинг меъёрий қуюқлиги 22...27 %, пуццоланли портландцементники эса 30 % ва ундан ортиқроқ бўлиш мумкин. Цементнинг меъёрий қуюқлигини унга майда туйилган ва юқори сув талаб қилувчи қўшилмалар масалан, трепел, опока қўшиш орқали ошириш мумкин. Камроқ меъёрий қуюқлик соф клинкерли цементларда бўлади.

Цементнинг меъёрий қуюқлиги маълум даражада цемент ҳамирининг реологик хоссаларини белгилайди ва бетон қоришмасининг ҳаракатчанлигига таъсир қилади. Қоришманинг зарурий ҳаракатчанлигига (бикрлик) эришиш учун цементнинг меъёрий қуюқлиги қанча кам бўлса, бетон қоришманинг сувга эҳтиёжи ҳам шунча кам бўлади. Бетон таркибига боғлиқ ҳолда цемент- нинг ўртача меъёрий қуюқлигини 1 % га пасайтириш, бетон қоришмасининг сув талабчанлигини 2...5 л/м 3 камайтиради. Одатда юқори мустаҳкам бетон- ларда сувга бўлган талабчанликнинг жуда пастлиги кузатилади. Цементнинг тишлашиш (тутиб қолиш) муддати сандарт (ГОСТ 310.3- 76) бўйича тишлашиш муддатининг бошланиши цементни сув билан қориш- тирилгандан сўнг 20 0 С ҳороратда 45 мин.дан олдин бошланмаслиги ва тугаши 10 с.дан кеч бўлмаслиги талаб этилади. Хақиқатда эса цемент қоришмасининг тишлаш муддати бошланиши 1...2 с.дан, тугаши эса 5...8 с.дан кейин содир бўлади. Бу муддатлар бетон ишларининг бажаришини таъминлайди яъни, уни ташиб бориш ва жойлаштириш имконияти мавжуд бўлади. Бетон қоришмасига турли кимёвий қўшилмалар қўшиб цементнинг тишлашиш муддатларини бошқариш мумкин. Масалан, кальций хлорид цементнинг гидратланиши ва тишлашишини тезлаштиради, юза фаол модда- лар СДБ (сульфат-дрожжа брожкаси ва ҳ. к.) секинлатади. Бетон ҳарорати ошганда ва сув-цемент нисбати камайганда унинг тишлашиш муддати қисқаради. Цемент сув билан қориштирилганда, ярим сувли гипс ва ангидриднинг тез кечадиган гидротацияланиши цемент ҳамири ёки бетон қоришмасининг барвақт қуюқланишига сабаб бўлади, кейинчалик қориштириш даврида яна суюлиб кетади. Бу ҳолат цементнинг “ёлғон тишлашиши” деб номланади. Юқори сифатли цеметларда бундай холат содир бўлишига йўл қўйилмайди. Цементнинг майинлиги. П ортландцемент, одатда майин туйилган бўлади: ГОСТ 310.2-76 га кўра № 008 элакдан (1 см 2 юзасида ўлчамлари 0,08 мм бўлган 4900 га яқин тешиклари бўлган) цемент умумий ҳажмининг 85 % ўтиши керак. Цемент заррачаларининг ўртача ўлчами 15...20 мкм ни ташкил этади. Цементни туйиш намлиги 1 г цементдаги зарраларнинг солиштирма юзаси билан тавсифланади. Цементнинг солиштирма юзаси махсус асбобда аниқланади. Ўртача сифатли цементнинг солиштирма юзаси 2000...2500 см 2 /г ни ташкил қилади, юқори сифатлисиники эса 3500 см 2 /г ва ундан юқори.

Цемент ҳажмининг бир маромда ўзгариши. Портландцементнинг ҳажми бир маромда ўзгариши керак ва бу махсус синовлар билан (ГОСТ 310.3-76) назорат қилиб турилади. Цемент ҳажмининг нотекис ўзгариши қоришма ва бетонда микродарзлар пайдо бўлишига олиб келади, натижада бетон мус- таҳкамлиги ва узоқ муддатга чидамлилиги пасайиши мумкин. Цемент ҳаж- мининг нотекс ўзгариши цементни куйдиришда технологик жараёнининг бузилиши, унинг таркибида эркин СаО ёки МgO нинг кўп бўлиши ва бу оксидларни сўндириш учун корхонада зарур муддат давомида ушлаб турил- маганлиги натижасида содир бўлади. Цементнинг зичлиги . Қўшилмасиз портландцементнинг хақиқий зичлиги 3,05...3,15 г/см 3 ни ташкил этади. Бетон таркиби хисобланганда унинг зич- лаштирилган ҳолатдаги уйма зичлиги шартли равишда 1,3 кг/м 3 деб қабул қилинади. Турли ҳил минерал қўшилмалар цемент зичлигига таъсир қилади. Цементнинг иссиқлик ажратиши . Цементнинг тишлашиши ва қотиши экзотермик жараёнлардир. Бетонда 300 маркали 1 кг цемент сув билан қориш- тирилгач 7 кунда 170 кДж дан кам бўлмаган миқдорда, 400 маркали 1 кг цемент эса 210 кДж дан кам бўлмаган миқдорда иссиқ ажратади (ГОСТ 310.588). Ажралиб чиқадиган иссиқ миқдори цемент клинкерининг минерологик таркиби, киритилган қўшилмалар тури ва цементни туйиш майинлигига боғлиқ. Цемент таркибига кирадиган клинкер минералларидан уч кальцийли алюминат, уч кальцийли силикатда иссиқ ажралиши кўпроқ, қолган би- рикмаларда эса камроқ миқдорда иссиқлик ажралиб чиқади. Асосий иссиқлик ажралиш миқдори цемент қота бошлаганидан кейинги биринчи 3...7 кун давомида содир бўлади. Қиш мавсумида бетон ишларини бажаришда цементнинг қотиши натижасида ажралиб чиқадиган иссиқ фойдали. Аммо, узликсиз қуйма иншоотларни бетонлашда (тўғон, йўл қопламалари ва ҳ. к.) ёз мавсумида (нотекис қизиши сабабли) конструктив дарзлар пайдо бўлишининг олдини олиш учун бетондан ажралиб чиқадиган иссиқлик миқдорини камайтирадиган махсус чора-тадбирлар кўрилади. Бундай мақсад учун иссиқни кам чиқа- радиган цементлар ишлатилади (таркибида С 3 S ва С 3 А миқдорлари камайтирилган, С 2 S миқдори кўпайтирилган). Цемент тошининг емирилиши . Цемент тоши В. Н. Юнг моделига кўра микробетон холатида бўлиб, гелли ва кристалли цемент гидротацияси маҳсулотларидан ва клинкернинг гидратацияланмаган қисмларидан иборат.

Цемент гидротациясининг асосий ҳосиласи сифатида субмикрокристалл каль- ций гидросиликати заррачаларини кўриш мумкин. Цемент тоши емирилишига таъсир этиши эҳтимоли бўлган ўнлаб суюқ ва газ моддалар сабабчидир. Бу зарарли муҳитлар цемент тоши таркибидаги энг фаол бўлган Са(ОН) 2 ва 3 Са . Al 2 О 3 . 6Н 2 О реакциясига киришиб ҳосил бўлган янги моддалар цемент тоши ташкил этувчиларини ажратиши ва ювиши, осон эрийдиган ёки юмшоқ тузларни ҳосил қилиши, микроғовакларда кристалланиб ички зўриқишларни келтириб чиқариши мумкин. Юқоридагилардан келиб чиққан холда цемент тоши емирилишининг учта асосий турини кузатиш мумкин. Емирилишнинг биринчи тури цемент тошига оқар чучук сув таъсиридан вужудга келади. Бу сув уч моллекулали сувли кальцийни гидролсиз қилишда ажралиб чиқадиган кальций гидроксидини эритади ва ювиб кетказади. Сувнинг бундай эриши таъсири натижасида цемент тошининг ғоваклиги ортади, мустаҳкамлик эса 40...50 % гача камаяди, бу эса тузилишнинг емирилишига олиб келади. Бу турдаги емирилишнинг олдини олиш учун клинкер таркибида C 3 S (алит) 50 % гача чегаралаш зарур. Емирилишнинг иккинчи тури цемент тошига таркибида кимёвий бирик- малар бўлган минерал сувлар таъсирида содир бўлади. Денгиз суви, шўр кўл ва баъзи ер ости сувлари таркибида МgCl 2 , МgSO 4 , NaCl ва бошқа тузларнинг эритмалари мавжуд бўлиб, улар цемент тошига емирувчи сифатида таъсир қилади. Дастлабки сув таркибида эркин карбонат ангидрид миқдори юқори бўлганда, у кальций карбонат билан реакцияга киради. Натижада кальций бикарбонат ҳосил бўлиб, “углекислотали” емирилишни келтириб чиқаради. Бу жараён қуйидагича содир бўлади: СаСО 3 +CO 2 эркин +H 2 O=Ca(HCO 3 ) 2 Водород к o рсаткичи p Н <7 бўлган ҳар қандай кислоталар таъсирида “ умумкислотали ” емирилиш содир бўлади . Саноат ва қишлоқ хўжалиги оқова сувлари минерал ўғит эритмалари , олтингугурт газидан ҳосил бўладиган кислоталар , хлорид кислоталар ва уларнинг қолдиқлари цемент тошига таъсир этиб , уни емиради : Са(ОН) 2 +2HCl=CaCl 2 +2H 2 O; Са(ОН) 2 +Н 2 SO 4 =CaSO 4 . 2H 2 O

Бунда осон эрийдиган СаСl 2 туpи ва ҳажми кенгаядиган CaSO 4 . 2H 2 O ҳосил бўлади. Шунингдек, кислоталар кальций силикатини ҳам емириши мумкин. “Магнезиалли” емирилиш кальций гидроксидига магнезиалли тузларнинг биргаликдаги таъсиридан вужудга келади. Океан сувларида тузлар миқдори қўйидагича бўлади (г/л): Na Cl-27,2; MgCl 2 -3,8; MgSO 4 -1,7; CaSO 4 -1,2. Цемент тошининг емирилиши алмашиниш реакциялари натижасида қўйидагича содир бўлиши кузатилади: Са(ОН) 2 +MgCl 2 =CaCl 2 +Mg(OH) 2 Ca(OH) 2 +MgSO 4 +2H 2 O=CaSO 4 . 2H 2 O+Mg(OH) 2 Ушбу реакциялар натижасида осон эрийдиган тузлар ҳосил бўлади ва улар цемент тошидан тез ювилиб кетади . “ Минерал ўғитлар ” таъсирида емирилиш ўғитлар таркибидаги цемент тоши учун ҳавфли аммиакли селитра ва аммоний сульфатнинг таъсиридан вужудга келади . Аммиакли селитра асосини ташкил этувчи аммоний нитрати NH 2 NO 3 гидролиз натижасида кислота ҳосил қилади ва Са ( ОН ) 2 билан реакцияга киришади : Са ( ОН ) 2 +2NH 4 HO 3 +2H 2 O=Ca(NO 3 ) 2 +4H 2 O+2NO 3 Кальций нитрат сувда яхши эрийди ва цемент тошидан осон ювилади . Фосфатли - ўғитлар ичида суперфосфат цемент тоши учун хавфли ҳисобланади , чунки у асосан , фосфат монокислотасидан Са ( Н 2 РО 4 ) 2 ва гипсдан иборат . Шунингдек , унда эркин фосфор кислотаси ҳам бўлиши мумкин . Органик кислоталар ( уксус , сут ва вино кислоталари ), туйинган ва туйинмаган ёғли кислоталар ( олеин , стеарин , палмитин ва ш . к ) шунингдек , ёғли кислота қолдиқлари ( зиғир , пахта ва балиқ мойлари ) цемент тошини емиради . Нефть кислотаси ва олтингугурт бирикмалари , шунингдек , тар - кибида феноль мавжуд бўлган тошкўмир қатрони цемент тоши учун зарарли таъсир кўрсатади . Емирилишининг учинчи тури сульфат ионлари мавжуд бўлган сувли эрит - малар таъсирида юз беради . 3 СаО . А l 2 O 3 . 6H 2 O+3CaSO 4 +26H 2 O=3CaO . Al 2 O 3 . 3CaSO 4 . 32H 2 O Бу реакция жуда кўп миқдорда сувни бириктириши билан тавсифлидир. Уч кальцийли гидросулфоалюминат (эттрингит) ҳосил бўлишида унинг ҳажми икки мартагача кенгаяди. Цемент тоши микроғовакларида

эттрингитнинг кристалланиши оқибатида микроёриқлар ҳосил бўлади. Натижада ундан пўлат арматурага занглаш ўтади. Емирилишдан сақланиш учун сульфатли муҳитга бардошли цементлар ишлатилади. Ишқорли емирилиш икки кўринишда содир бўлиши мумкин: ишқорли қоришмаларнинг қотган цемент тошига конденсацияланган таъсири остида ва цементнинг ўзида мавжуд бўлган ишқорлар таъсирида. Агар бетон ишқор эритмаси билан (ўювчи натрий ёки калий) тўйинтирилса ва кейин қуритилса нордон газлар таъсирида унинг ғовакларида сода ва поташ ҳосил бўлади. Сўнгра улар кристаллашиб, ҳажмий кенгаяди ва цемент тошини емиради. 3.2. Портландцемент ва унинг махсус ҳиллари. Қурилишда ишлатиладиган кўпчилик цементларнинг асосини клинкерли портландцемент ташкил қилади. Унинг минерологик таркибини меъёрлаштириб, минерал ёки органик қўшилмалар қўшилиб бир-биридан хусусияти жиҳатидан фарқ қиладиган ҳамда қурилишнинг турли жойларда қўлланиладиган турли-ҳил цементлар олинади ва улар ГОСТ 23464-79 бўйича синфланади. Портландцемент деб, таркибида гипсдан ташқари минерал қўшилмалар бўлмаган цементга айтилади. Тоза клинкерли портландцемент қўшилмасиз ҳолда юқори мустаҳкам бетонларда, йиғма темирбетон ишлаб чиқаришда, айниқса олдиндан зўриқтирилган конструкцияларда ва махсус шароитларда (совуқ, қуруқ ва иссиқ иқлимларда) қўлланилади (ГОСТ 10178-85). Тез қотадиган портландцемент портландцементнинг қўшилмали тури бўлиб, 400, 500 маркали бу цементнинг 3 кунликдаги сиқилишга мус- таҳкамлиги 25 МПа дан кам эмас. Тез қотишини таъминлаш учун клинкер таркибида С 3 S>50 %, С 3 S+C 3 A>60 % бўлиб, цемент эса майин туйилган бўлиши керак (солиштирма юзаси 3500 см 2 /г дан кам эмас). Шлакли портландцемент портландцемент клинкери ва донадор хумдон шлакини биргаликда туйиш орқали олинади. Ўзининг хусусиятларига кўра шлакли портландцемент оддий цементдан кам фарқ қилади, ҳақиқий зичлиги 2,9...3 г/см 3 , шунга қараб уйма зичлиги ҳам камроқ. Шлакли портландцемент портландцементдан (клинкер таркиби бир ҳил бўлганда) анча секинроқ тишлашиши (бошланиши 4...6 с. дан, тугаши 10...12

с гача) ва дастлабки 7...10 кунда секин қотиши билан фарқланади. Ушбу цемент клинкери таркибида С 3 А миқдори 8 % дан кам бўлганда, минераллашган сувлар (сульфатли, денгиз суви) таъсирига анчагина чидамли бўлган бетонларда қўлланилади. Иссиқ нам билан ишлов берилганда оддий портландцементга нисбатан шлакли портландцементнинг қотиши анча тез содир бўлади, бу эса йиғма темирбетон ишлаб чиқаришда унинг юқори самарадорлигини таъминлайди. Пластиклаштирилган портландцемент портландцемент клинкерини пластликловчи қўшилма билан бирга майин туйиб олинади. Бундай қўшилма сифатида сульфат-дрожжали брожканинг (СДБ) модификациялашган кон- центрати (гидролиз-спирт саноатининг чиқиндиси), цемент массасига нисбатан 0.1...0.25 % миқдорда (кукунсимон қуруқ модда) ишлатилади. СДБ юзафаол модда бўлиб, цементнинг сув билан қўшилишига қаршилик кўрсатади ва цемент заррачалари атрофида мойловчи қоплама ҳосил қилади. Пластиклаштирилган цементдан фойдаланилганда қоришма ва бетоннинг пластиклиги ошади, бу эса бетон қоришмасининг қулай жойланувчанлигини тезлаштиради, бетонда цемент сарфини 5...10 % гача тежаш имконини беради, ёки бетоннинг совуққа чидамлигини оширади. Гидрофоб портландцемент портландцемент клинкерини юза фаол гид- рофобловчи (сув юқтирмайдиган) қўшилма билан майин туйиб олинган маҳсулотдир. Қўшилма сифатида милонафт ёки асидол яъни нефть, маҳсулотлари цемент массасига нисбатан 0,1...0,15 % миқдорда олинади. Гидрофоб цемент, бошқа оддий цементлардан фарқли ўлароқ, қуйидаги хусусиятларга эга: нам тортиши паст, узоқ муддат сақланганда ҳам ўз фаоллигини йўқотмай сочилувчан ҳолатда қолади; юқори пластикликка (пластиклаштирилган цементдан кам бўлсада) эга; сув шимиш ва сув ўтказиш даражаси паст ва бетонда совуққа чидамлиги юқори бўлади. Юза-фаол қўшилмали цементлар бошланғич даврда портландцементга нисбатан секинроқ қотиш тезлигига эга бўлиб, камроқ иссиқ ажратиб чиқа- ради. Бу цементлар алоҳида шароитларда яъни, қуйма темирбетон конструкцияларини бетонлашда ишлатилади. Сульфатга чидамли портландцементлар алоҳида гуруҳга ажратилган ва уларга ЎзРСТ 22266-94 талаблари қўйилади. Сульфатга чидамли порт- ландцемент асосан 400 маркада ишлаб чиқарилади. Цементнинг сульфатга чидамлилиги, унинг минералогик таркибининг меъёрда бўлиши билан таъминланади яъни, сульфат таъсирига чидамсиз минералларнинг миқдори

унинг таркибида камайтирилади. Бу цемент таркиби: С 3 S>50 %, C 3 A<5 %, C 3 A+C 4 AF<22 % атрофида бўлади. Қўшилмали сульфатга чидамли пор- тландцемент махсус таркибдаги портландцемент клинкерини (C 3 A<5 %, C 3 A+C 4 AF<22 %) ва майин туйилган фаол минерал қўшилма билан бирга туйиб олинади. Қўшилма сифатида трепель, опока (5...10 %) ёки донали хумдон шлаки (10...20 %) ишлатилади. Қўшилма С 3 S гидротациясида ажраладиган кальций гидроксидни боғлайди, бу эса цементнинг сульфатга чидамлигини оширади. Бундай ҳолатда таркибида С 3 S юқори бўлган клинкерни қўллаш мумкин бўлади. Бундай цементлар 400 ва 500 маркаларда ишлаб чиқарилади. Сульфатга чидамли шлакопортландцемент клинкер таркибидаги C 3 A<8 % миқдори чегаралаб олинади ва 300, 400 маркаларда ишлаб чиқарилади. Сульфатга чидамли цементлар сув сатхи ўзгарувчи шароитда ишлатиладиган конструкциялар, шунингдек, кўпинча бир вақтда кўп марта музлаш ва эриш ёки кўп марта намланиши ва қуриши мумкин бўлган сульфатли сувларнинг салбий таъсирига учрайдиган иншоотлар учун мўлжалланган. Пуццолан портландцемент ҳам сульфатга чидамли цемент гуруҳига киради. Бу цемент таркиби C 3 A<8 % миқдордаги портландцемент клинкерини фаол минерал қўшилма билан бирга туйиш усули орқали олинади. Фаол минерал қўшилма оддий қўшилмали портландцементга нисбатан кўпроқ миқдорда қўшилади. Қўшилмалар миқдори унинг турига боғлиқ бўлиб, трепел, опока ва диатомит учун 20...30 % ташкил этади, қолган бошқа фаол минераллар, айниқса кремнеземли қўшилмалар (масалан, туф, пемза ва х. к) учун 25...40 % атрофида олинади. Пуццолан портландцементнинг ранги оддий цементга нисбатан очроқ бўлади. Ҳақиқий зичлиги 2,8...2,9 г/см 3 ва уйма зичлиги ҳам оддий цем- ентникидан камроқ. Меъёрий қуюқликдаги ҳамирни олиш учун пуццолан портладцементга (30...40 % гача) сув қўшиш керак, натижада анчагина ёпишқоқ қоришма ҳосил бўлади. Бунинг натижасида бетон қоришмасининг ҳаракатчанлиги камаяди. Пуццолан портландцемент қотиши вақтида таркибдаги эркин кальций гидроокиси фаол кремнезем қўшилма билан бирикади ва сувда деярли эримайдиган кальций гидросиликатини ҳосил қилади. Юқори даражада физиккимёвий таъсирга чидамли ва нам шароитда қотадиган бетонларда, масалан сув иншоотларининг ички сувости қисмларини қуришда, денгиз ва чучук сув иншоотлари қурилишида (тўлқин қайтарич, тиргак деворлари,

тўғон шлю- злари ва х. к), мухандислик коммуникация иншоотларида, туннель ва бошқа иншоотларни қуришда пуццолан портландцементни қўллаш самаралидир. Цементларнинг махсус ҳиллари. Бетон тайёрлаш учун цементларнинг ҳиллари йилдан-йилга кўпаймоқда. Бундай цементлар тоифасига оқ порт- ландцементлар, рангли портландцементлар, зўриқувчи ва кенгаювчи цемент- лар, фосфат ва кислотага чидамли цементлар, тампонаж портландцементлар, гилтупроқли цементлар, йўл бетони учун қўлланиладиган цемент, крент қўшилмали цемент, сульфоалюминат клинкери асосидаги цементлар, аралаш цементлар ва ҳ. к.лар киради. Махсус цементлар бетонга алоҳида хоссалар бериб, уларнинг қурилишда қўлланилишини кенгайтиради. Оқ портландцемент . Оқ портландцементни ифлосланишидан сақлаш учун маҳсус тайёрланадиган технология билан таркибида темир элементи кам бўлган оқартирилган клинкерни майдалаб, гипснинг зарур миқдори ва оз миқдордаги диатомит қўшилмаси билан биргаликда туйиб олинади. Оқ цемент 300, 400, 500 маркаларда ишлаб чиқарилади ва оддий цементга қўйиладиган талабларни қониқтириши керак. Оқлиқ даражасига қараб оқ цемент уч навга бўлинади: олий, Бц-I ва Бц-II навлар. Цементнинг оқлиги, цемент оқлигини 100 % деб қабул қилинган барийнинг сульфат оқлигига нисбатан ёрқинлик коэффиценти билан тавсифланади. Навига қараб ёрқинлиги 80, 76 ва 72 % кам бўлмаслиги керак. Рангли портландцементлар оқ цемент, гипс ва пигментларни биргаликда туйиб олинади. Синтетик минерал ёки табиий пигментнинг миқдори цемент массасига нисбатан 15 % дан, органик пигметнинг миқдори эса 0,3 % дан ошмаслиги керак. Рангли портландцементни маҳсус тайёрланган рангли клинкердан олиш мумкин. Оқ ва рангли цементлар рангли бетонлар олиш, меъморчилик деталлари ва юзаларни қоплаш плиталарни ясаш, шунингдек, пардоз ва безак ишлари учун мўлжалланган. Зўриқувчи цемент В. В. Михайлов таклифига биноан, портландцемент клинкери ва зўриқадиган компонентли глинозем бўтқаси ёки таркибида алюмин минерали бўлган модда, шунингдек, гипс ва оҳакни биргаликда туйиб олинади. Уларнинг ўртача компонентлараро нисбати (65:20):(10:5). Паст сульфат шаклидаги кальций гидросульфоалюминатининг юқори сульфат шаклига кристаллашиши оқибатида, цемент тоши нисбатан юқори мустаҳкамликка эришгандан кейин (15...20МПа), зўриқувчи цемент ўз ҳажмини сезиларли кенгайтириш хусусиятига эга бўлади (4 % гача). Бундай

цемент зўриқтирилган темирбетон тайёрлашда қўлланилади. Бунда бетонга ўрнатилган арматура бетон билан мустаҳкам бирикканидан кейин бетоннинг кенгайиши натижасида арматура чўзилади ва унда чўзувчи кучланишлар ҳисобига бетонда эса сиқувчи кучланишлар юзага келади. Цементнинг ана шу хусусияти ўзидан-ўзи зўриқтириладиган темирбетон конструкцияларни ишлаб чиқариш имконини беради. Зўриқувчи цемент ва улар асосидаги бетонлар юқори мустаҳкамликка эгадир (28 кунда 50...70 МПа), сув ва газ ўтказмайди. Зўриқувчи цементдан ўзини-ўзи зўриқтирувчи темирбетон турбалар, йўл ва аэродром қоплама- ларини, туннель ва катта диаметрли водопровод тизимлари ва шунга ўхшаш конструкцияларни тайёрлашда қўллаш самаралидир. Кенгаювчи ёки киришмайдиган цементлар сув ўтказмайдиган бетон тай- ёрлашда қўлланилади. Бу цементларнинг моҳияти шудан иборатки, цемент қотиши даврида физик-кимёвий жараёнлар натижасида унинг ҳажмини кенгайтирувчи таркибларнинг борлигидир. Бундай цементларнинг жуда кўп рецептлари маълум, лекин доимий ишлаб чиқарилмайди (улар алоҳида махсус мақсадлар учун ишлаб чиқарилади). Фосфат цементлар иссиққа чидамли ва бошқа маҳсус бетонларни тай ёрлашда қўлланилади. Ушбу цементларнинг қотиш баъзаси майин туйилган оксидларнинг (титан диоксиди, мис, магний руҳ оксиди ва х. к.) ва фосфор кислотаси маҳсус таркибининг ўзаро таъсири ҳисобга рўй беради. Бундай цементлар юқори мустаҳкамликка эга бўлиб, юқори даражада иссиққа чидамлидир. Таркибининг турига қараб махсус қотиш шароитини талаб қилади. Тампонаж портландцемент цемент клинкери, гипс ва қўшилмаларни майин туйиш орқали олинади. У асосан нефть ва газ қудуқларининг ичини цементлаш учун ишлатилади. Бундай цементлар тез қотиб, қисқа вақт ичида юқори мустаҳкамликка эришиш хусусиятига эгадир. Унинг оддий порт- ландцементдан фарқи шундаки, цементнинг таркибида кальцийли алюминат ва гипс миқдори кўп бўлади. Цемент саноати асосан икки ҳил тампонаж цементи ишлаб чиқаради. Унинг биринчи тури “ совуқ ” қудуқларга, иккинчи тури эса “иссиқ ” қудуқлар учун мўлжаланган. Гилтупроқли цементлар оҳактош ва гилтупроқли тоғ жинсларни эригунга қадар куйдириб, сўнгра клинкерни туйиб олинади. Улар тез қотувчан ва жуда пишиқ гидравлик боғловчи бўлиб, гилтупроқли ёки “алюминат” цемент деб аталади. Гилтупроқли цемент таркибида 40 % гача

гилтупроқ (Al 2 O 3 ), 45 % гача кальций оксиди (СаО) ва 5...10 % кремний оксиди (SiO 2 ) мавжуд. Гилтупроқли цемент тез қотувчан бўлиб, 1 кунда 90 % гача, 3 кунда эса 100 % мустаҳкамликка эришади. Гилтупроқли цементнинг маркаси 1:3 нис- батда (цемент-қум) тайёрланган намунани уч кундан кейин сиқилишга синаш орқали аниқланади ва улар 400, 500 ҳамда 600 маркаларда ишлаб чиқарилади. Йўл бетони учун қўлланиладиган цемент клинкер таркибидаги C 3 S≤10 % миқдори чегаралаб олинади. Цементни туйиш пайтида таркибига фаол минерал қўшилма сифатида 15 % гача доналанган хумдон шлаки қўшилишига рухсат этилади. Қотишининг бошланиши 2 с дан ошмайди. Бундай цемент юқори мустаҳкамликка, совуқбардошликка, ишқаланишга ва бошқа таъсирларга (динамик кучлар, зарарли газлар, тузлар ва ҳ. к.лар) чидамли бўлиши керак. Ушбу цемент 400 ва 500 маркаларда ишлаб чиқарилади. Крент (кристаллашган компонент) қўшилмали цемент гидросиликатлар ва уч сульфатли кўринишдаги гидросульфоалюминатларни кристаллаштириш хусусиятига эга бўлиб, мустаҳкамлиги 5...15 % юқорилиги билан фарқланади (ўртача 10 МПа га ортиқ). Бундай цементлар анча юқори совуқбардошли ва ишқорли муҳитга турғун ҳисобланади. Сульфоалюминат клинкери асосидаги цементлар тез қотувчан ва юқори мустаҳкамликка эга бўлган (6 соатдан кейин 20...30 МПа, 1 кундан кейин эса 40...50 МПа мустаҳкамликкка эришади) цементлар тоифасига киради. Аралаш цементлар маҳаллий тош хом материаллардан олинадиган ми- нерал кукунлар ёки иккиламчи чиқиндилар асосида олинади ва уларнинг мустаҳкамлиги нисбатан паст бўлади. Бундай цементлар мустаҳкамлиги пастроқ ва ўртача бўлган бетон буюмлар (блоклар, пойдевор конструкциялари ва ҳ. к) ишлаб чиқаришда ва қоришмалар тайёрлашда қўлланилади. Хозирги кунда қурилишда боғловчиларнинг яна бир қатор махсус ҳиллари яъни, “ шлакишқорли”, “магнезиалли” ва “полимерли ” боғловчилар ишла- тилмоқда. 4. Гидравлик оҳак, романцемент ва композицияли

боғловчи моддалар Гидравлик оҳак таркибида 8...20 % гилли ва майда дисперсли қум аралашмасидан иборат бўлган мергелли оҳактошни мўътадил куйдириб ҳосил қилинган маҳсулотдир. Ушбу оҳактошлар шахтали ёки айланувчи хумдонларда 900...1100 0 С ҳароратда куйдирилади ва тегирмонларда туйилиб олинади. Мергелли оҳактошни куйдириш жараёнида тупроқдаги кальций сульфатнинг парчаланиши билан бирга, ундан қисман кальций, алюминат ҳамда темир силикатлари ҳосил бўлади. Шунинг учун гидравлик оҳак сув таъсирида тўла сўнмайди, аммо ундаги кальций оксидининг тупроқдаги моддалар билан бирикишидан ҳосил бўлган фаол минераллари 2СаО∙SiО 2 , СаО∙Аl 2 О 3 , 2СаО∙FeО 2 нам таъсирида ҳам аста-секин қота бошлайди. Гидравлик оҳакка бўлган талаблар ГОСТ 9179-77 да келтирилган бўлиб, гидравлик оҳак кукунининг майинлик даражаси №02 ва № 008 элаклардаги қолдиқ 1 ва 15 % дан ошмаслиги керак. Гидравлик оҳакнинг ҳақиқий зичлиги 2,6...3,0 г/см 3 , уйма зичлиги 700...800 кг/м 3 , зичлантирилгандагиси эса 1000...1100 кг/м 3 . Қотишининг бошланиши 2 с гача, охири 8...16 с. ЎзРСТ 767-97 бўйича гидравлик оҳакнинг мустаҳкамлиги ўлчамлари 70,7х70,7х70,7 мм бўлган куб шаклидаги намуналарни синаш орқали аниқ- ланади. Суст гидравлик оҳакнинг мустаҳкамлиги 1,7 МПа, фаол гидравликли оҳакники эса 5 МПа атрофида бўлади. Фақат сув билан намланган гидравлик оҳак тўла ёки қисман сўнади ва кукунга айланади, кўпроқ сув қуйилса оҳак ҳамири ҳосил бўлади. У ҳавода қота бошлайди, қотиши сувда ҳам давом этади. Гидравлик оҳак қуруқ муҳитда ҳам, нам муҳитда ҳам фойдаланиладиган ғишт девор ва сувоқ қоришмаларини тайёрлаш учун, шунингдек, паст синфли бетонларни тайёрлашда ишлатилади. Романцемент оҳактош ёки магнезиал мергелларни 1000...1100 0 С ҳа- роратда қисман эритиб, сўнгра бир-бирига ёпишиб қолмайдигин даражада совутиб туйиш орқали олинади. Қуюқланиш муддатини кераклича ўзгартириш учун романцементга 5 % гача гипс, шунингдек, 15 % гача (оғирлиги бўйича) гидравлик қўшилмалар қўшиб туйиш мумкин.

Кальций карбонат ва гилнинг табиий аралашмасидан иборат бўлган мергеллар таркибида 25...60 % гача гил бўлиши мумкин. Романцементни ишлаб чиқариш учун эса таркибида гил аралашмаси 25...30 % бўлган мер- гелларни ишлатиш яхши натижа беради. Романцемент секин қотадиган ва мустаҳкамлиги нисбатан паст маркали боғловчи модда ҳисобланади. Чунки, у асосан секин қотадиган минерал-икки кальцийли силикатдан иборат. Аммо, бир йил давомида сақланса, унинг мустаҳкамлиги яна ортади. Шунинг учун ундан тайёрланган бетон, қоти- шининг даслабки 5...7 кунларида бевосита сув таъсир эттирмай, нам ҳавода қотирилади. Романцементнинг қотишига ва мустаҳкамлигининг ортишига ҳароратнинг кўтарилиши яхши, пасайиши ёмон таъсир кўрсатади. Ҳарорат 5...10 0 С бўлганда унинг қотиши бутунлай тўхтайди. Романцемент сиқилишдаги мустаҳкамлик чегарасига қараб 25, 50, 100 ва 150 маркаларга бўлинади. Романцемент сув билан қорилган пайтдан бошлаб камида 20 мин ўтгандан сўнг қуюқлашиши бошланиб (тишлашиш), кечи билан 24 с да бутунлай қотиб бўлиши керак. У муттасил сув таъсирида бўладиган конструкцияларда ҳам ишлатилади. Композицияли боғловчи моддалар . Юқори сифатли бетонлар олиш ва цементнинг ишлатилиш самарадорлигини ошириш учун бетонга компо- зицияли боғлови моддалар қўлланилади. Яъни, асосий боғловчи таркибига боғловчилик хусусиятига эга бўлган махсус қўшилмалар ва фаол минерал компонентлар киритилади. Натижада цемент ҳамирининг реологик хоссалари яхшиланади, шунингдек, бетоннинг мустаҳкамлиги ва бошқа сифат кўр- саткичлари ортади. Композицияли боғловчи моддалар туркумига кирувчи “кам сувталабчан боғловчилар” (КСБ) хозирги кунда кенг қўлланилмоқда. Ҳар ҳил хоссаларга эга бўлган КСБ, фаол минерал қўшилмалар ва портландцементни биргаликда туйиш орқали олинади. 5. Портландцементни ташиш, сақлаш ва меҳнат муҳофазаси Портландцементнинг ишлатилиши. Ҳозирги куннинг қурилиш сано- атида портландцемент ва унинг турлари кенг қўлланилади ва уларга бўлган талаб йилдан-йилга ортиб бормоқда. Боғловчи моддалар, жумладан, цемент ишлатилмаган бино ёки иншоотни тасаввур қилиш қийин.

Портландцемент асосан қуйма ва йиғма бетон ва темирбетон тайёрлашда, шунингдек, биноларни таъмирлаш, пардозлаш ва меъморий безаш ишларида боғловчи сифатида ишлатилади. Портландцементдан тайёрланган буюм ва конструкцияларни ер усти, ер ости ва сув ости бино ва иншоотларида, шун- ингдек, манфий ҳарорат навбатма-навбат таъсир қиладиган муҳитларда ҳам ишлатиш мумкин. Мустаҳкамлиги унча юқори бўлмаган портландцементдан ғишт териш ва сувоқ қоришмаларини тайёрлаш учун фойдаланилади. Зарарли муҳит (ишқорлар, кислоталар, газлар, радиация ва ҳ. к) ва юқори ҳарорат ва босим (хумдон ўчоқлари, нефть қудуқлари, сув иншоотлари ва ҳ. к) таъсирида бўладиган жойларда портландцементнинг алоҳида ва махсус ҳилларини ишлатиш тавсия этилади. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, кейинги йилларда цемент ишлаб чиқаришга катта эътибор берилмоқда. Ҳозирги кунда “Қизилқумцемент”, “Оҳангоронцемент”, “Қувасойцемент”, “Бекободцемент”, “Ангрен қурилиш материаллари”, “Жиззахцемент” “Самарқандцемент” корхоналарида турли ҳил цементлар ишлаб чиқармоқда ва Марказий Осиё Давлатларига ҳам экспорт қилинмоқда. Шунингдек, кейинги йилларда Республикамизнинг жанубий ва ғарбий вилоятларида ҳам цемент ишлаб чиқариш корхоналарини барпо этиш Давлат дастурига киритилган. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг кимё институти, Тош- кент кимё технология институти, Тошкент архитектура-қурилиш институти, Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти ва бошқа институтлар олимларининг тинимсиз изланишлари натижасида маҳаллий хом-ашёлар асосида бир қатор цементлар яратилди ва уларни ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Шунингдек, цементларнинг янги ҳилларини ишлаб чиқариш устида олимларимиз томонидан тинимсиз изланишлар олиб борилмоқда. Портландцементни ташиш ва сақлаш . Цемент тайёрланган корхонадан 300...400 т гача партияларда жўнатилади ва қабул қилинади. Корхона ишлаб чиқарган маҳсулотга (цементга) маркаси кўрсатилган паспорт тақдим этади (ГОСТ 10178-85 ва ГОСТ 23464-79 талаблари бўйича). Паспортда қўйидаги тавсифлар кўрсатилади: цементнинг тўлиқ номланиши; унинг ишончлилик маркаси (фаоллиги); қўшилмаларнинг хили ва миқдори; цемент ҳамирининг меъёрий қуюқлиги ва ш. к. Шунингдек, ишлаб чиқарувчи корхона тажриба орқали цементнинг 3 ва 28 кунлик мустаҳкамлигини аниқлаб, истеъмолчига 10 кун давомида тақдим этади.

Цемент корхона-тайёрловчидан ишлатиладиган жойга (истеъмолчига) темир йўл ва махсус цемент ташигич автомобил транспорти билан ташилади. Цемент темир йўл орқали ташилганда бункер типидаги вагонлардан, цилиндрсимон вагон ва контейнерлардан, шунингдек, оддий ёпиқ вагонлардан фойдаланилади. Ёпиқ вагонларга цемент қоғоз қопларда ортилади. Цемент автоцемент ташигичлар билан ташилганда у зич ёпиладиган қопқоқ орқали ортилади ва унда ўрнатилган компрессорли- сургич насос ёрдамида туширилади. Қоғоз қопларда, одатда, оқ ва рангли портландцементлар, шунингдек, гилтупроқли, сув ўтказмайдиган, кенгаювчи ва киришишмайдиган цементлар ташилади. Қопланмасдан келтирилган цементлар силос ёки бункерли омборларда турлари, маркалари бўйича алоҳида-алоҳида сақланади. Қоғоз қопли цементлар эса нам тегмайдиган ёпиқ биноларда ва ер сатҳидан камида 30 см кўтарилган полли омборга келтирилгач, керакли жойларга цементнинг тури, маркаси, келтирилган вақти ва миқдори ёзилган афишалар осиб қуйилади. Омборда цемент узоқ муддат сақланганида ҳаводаги намни ўзига шимиши натижасида гидратлана бошалайди ва фаоллиги пасаяди. Унинг 3 ойдан кейин фаоллиги 15...20 % , 6 ойдан кейин эса 25...30 % гача пасаяди. Шу сабабли қурилиш ва қурилиш индустрияси корхоналарининг омборларида цемент захираси 10...15 кунлик эхтиёжига етадиган бўлиши керак. Меҳнат ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш. Маълумки, Республикамиз Ўрта Осиё Давлатлари орасида минерал боғловчи моддалар ишлаб чиқариш бўйича етакчи ўринни эгаллайди. Шу сабабли соҳада меҳнат қилаётган одамларнинг соғлиғини сақлаш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилишга алоҳида эътибор берилади. Тоғ жинсларини қазиб олиш ва майдалаш жараёнида ҳосил бўладиган чанглар атроф-муҳитга тарқаладиган газ миқдори санитария-гигиена меъёрлари бўйича 0,5...1 % дан ошмаслиги керак. Зарарли газ ва технологик чиқиндилар атрофдаги ўсимликларга салбий таъсир қилади. Инсон танасига нафас ва озиқ-овқат орқали кирган боғловчи модда зар- рачалари кўз, тери ҳамда нафас олишаъзоларини касаллантиради. Айниқса, заррачалар таркибидаги эркин калций оксиди одам соғлиги учун зарарлидир. Шу сабабли ҳозирги пайтда янги замонавий технологияга асосланган цемент саноатида такомиллашган, юқори талабларга жавоб берадиган чанг ютувчи мосламалар ўрнатилмоқда.

Назорат саволлари. 1. Минерал боғловчи моддалар қандай ҳилларга бўлинади? 2. Ҳавойи оҳак қандай ишлаб чиқарилади? 3. Оҳакни сўндириш ва қотиш реакцияларини кўрсатинг. 4. Гипсли боғловчи моддалар қандай олинади? 5. Қурилишбоп гипснинг асосий хоссаларини айтиб беринг. 6. Магнезиал боғловчи моддалар қандай олинади? 7. Суюқ шиша ва кислотабардош цементлар қандай мақсадларда ишлатилади? 8. Портландцемент қандай усулларда ишлаб чиқарилади? 9. Портландцемент клинкерини минералогик таркиби қандай кимёвий бирикмалардан иборат бўлади? 10. Цементнинг мустаҳкамлиги қандай аниқланади? 11. Цементнинг меъёрий қуюқлиги деб нимага айтилади? 12. Цементнинг тишлашиш муддати қандай аниқланади?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й.

O'xshashlar

Минерал боғловчи моддалар

Минерал боғловчи моддалар

Гидравлик боғловчи моддалар

Органик боғловчи моддалар

Минерал богловчи моддалар