Лок бўёқ материаллари - Arxitektura - Referatlar

Лок бўёқ материаллари

Yuklangan vaqt:

04.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

141.634765625 KB

Ko'chirib olish

Лок бўёқ материаллари Режа: 1. Бўёқчиликда ишлатиладиган материалларнинг синфланиши 2. Сувда cуюлтириладиган бўёқлар 3. Локлар, эмаллар ва мойли бўёқлар 4. Локлар ва бўёқларнинг хоссалари 5. Бўёқчилик ишларини бажаришда меҳнат муҳофазаси ва техника хавфсизлиги 1

1. Бўёқчиликда ишлатиладиган материалларнинг синфланиши Бўёқчилик ва пардозлаш ишлари учун ишлатиладиган лок бўёқ мате- риаллари ҳамда уларни ҳосил қилувчи таркиблар жуда ҳилма-ҳилдир. Улар ҳили кимёвий таркиби ва қандай мақсадларда ишлатилишига қараб синфланади. Лок бўёқ материалларга локлар, бўёқлар, кукун бўёқлар, эмаллар, грунтовка ва шпаклёвкалар киради. Лок ва бўёқларнинг таркибини ҳосил қилувчи материалларга эса турли ҳил рангдаги пигментлар, тўлдирувчилар, боғловчи моддалар, қотирувчилар, пластикловчилар, эритувчи ва суюлтирувчилар, шунингдек, пардозлаш ишлари учун ишлатиладиган материаллар киради. Бўёқлар ҳар ҳил рангдаги пигментлар билан тўлдирувчилар аралаш- масининг олиф, эмульсия ёки латексдаги суспензиясидир (суюлтирилган ара- лашма). Ишлатилишга тайёр бўёқларга-сувда эрийдиган эмульсияли, мойли, эмал- ли ва учувчан смолали бўёқлар киради. Сувда эрийдиган бўёқларга минерал таркиблар асосидаги, полимерцементли ва сувли эмульсияли бўёқлар киради. Мойли бўёқлар пигментлар, тўлдирувчилар ва олиф аралашмаси суспен- зияси шаклида тайёрланади. Уларга қуюқ эзилган қўрғошин, рух, литопон белилалари, рангли бўёқлар, темир суриги, охра кабилар киради. Эмалли бўёқлар пигментлар билан тўлдирувчиларнинг локдаги эрит- масидир. Локли эмал бўёқлар алкидли, эпоксидли ва мочевиноформаль- дегидли турларга бўлинади. Учувчан смолали бўёқлар асосан пигментларнинг локдаги эритмаси бўлиб, эритувчиларнинг учиб кетиши ҳисобига қурийди. Натижада юзада сифати боғловчининг ҳилига, таркибини ташкил этувчиларнинг ўзаро таъсирига боғлиқ бўлган ялтироқ бўёқ парда ҳосил бўлади. Бундай бўёқлар перхлорвинилли, винилинденхлоридли, нитроглифталли, нитроцеллюлозали ҳилларга бўлинади. Локлар смолалар, ўсимлик мойлари ва полимерларнинг органик эрит- увчилардаги эритмаси бўлиб, юзага суртилиб қуритилганидан кейин бир жинсли шаффоф парда ҳосил қилади. Унинг таркибига пластификаторлар қўшиш орқали парданинг рангини ўзгартириш ва сифатини ошириш мумкин. 2

Локлар мойли-смолали, мойсиз синтетик, битумли, спиртли ва политурали ҳамда нитролокларга бўлинади. Грунтовка пигментлар билан тўлдирувчилар аралашмасининг боғловчи моддадаги эритмаси орқали тайёрланади. Юзага суртилиб қуриганидан кейин асосга яхши ёпишган бир жинсли хира парда ҳосил қилади. Грунтовкалар қопламанинг остки қатламини ҳосил қилади, шунда қопламанинг устки қатлами бўялаётган юзага пухта ёпишади. Грунтовкаланган юза батамом қуриганидан кейин устидан бўёқ ёки лок суртилади. Шпаклёвка қуюқ ёпишқоқ паста бўлиб, пигментлар билан тўлдирув- чиларнинг боғловчи моддадаги аралашмасидан иборатдир. Шпаклёвкалар локли, мойли ва елимли ҳилларга бўлинади. Улар бўяладиган юзалардаги ғовакликлар, ғадир-будир нотекисликларни тўлдириш ва бир текис қилиш учун суртилади. Қуриган шпаклёвка юзаси қум-қоғоз билан силлиқланади, сўнгра устидан бўяш ва пардозлаш ишлари бажарилади. Боғловчи моддалар лок ва бўёқ ашёлар таркиби ва тузилишини ҳосил қилишда асосий таркиблардан бири ҳисобланади. Бундай моддалар қури ганидан кейин пигментлар билан тўлдирувчиларнинг заррачаларини ўзаро боғлаб, бўялган юзага мустаҳкам ёпишган юпқа бўёқ парда ҳосил қилади. Боғловчи моддалар уч ҳил гуруҳга бўлинади: сувли бўёвчи таркибларга қўшиладиган боғловчи моддалар (уларга оқ портландцемент, сўндирилган оҳак, суюқ шиша, ҳайвонот, ўсимлик ва казеинли елимлар); сувсиз бўёвчи таркибларга қўшиладиган боғловчи моддалар (натурал, зичлаштирилган, комбинацияланган ва синтетик олифлар, ҳар ҳил локлар, табиий ва сунъий смолалар; сув ва олифлар асосида тайёрланадиган эмульсиялар (“сув-мойда”; “мойсувда” каби таркиблар ва эмульгаторлар). Пигментлар майин туйилган рангли қуруқ кукун шаклидаги анорганик ёки органик моддалар бўлиб, улар сувли ва дисперс муҳитда эримайди, парда ҳосил қилувчи модда билан манзарали муҳофазаловчи қоплама ҳосил қила олади. Пигментлар асосан юза-сиртларни бўяшда ишлатилади. Пигментлар табиий, синтетик ва металли гуруҳларга бўлинади. Табиий анорганик пиг- ментлар минераллар ва тоғ жинсларини майдалаш, бойитиш ва ўтда тоблаб ишлов бериш йўли билан олинади (туйилган бўр, охра, оҳак, каолин, графит, мумиё, суяк талқони ва ҳ. к.). Синтетик органик пигментлар кимёвий реак- циялар натижасида олинади. (белила, темир суриги, сунъий мумиё, қизил 3

марс, лазур ва ҳ. к). Металл пигментлар метал ёки металлар қотишмасининг майин тўйилган кукунидир (алюминий упаси ва тилларанг бронза). Тўлдирувчилар сувда ва дисперсли муҳитда эримайдиган анорганик табиий ва сунъий синтетик моддалардир. Улар бўёқ қоплама пардаларнинг техник ва ишлатилиш хоссаларини яхшилаш ҳамда пигментларни тежаш учун ишлатилади. Тўлдирувчилар табиий анорганик ва синтетик анорганик гу- руҳларга бўлинади. Табиий анорганик тўлдирувчилар тоғ жинслари ва минералларни майдалаш, бойитиш ва тоблаб ишлов бериш йўли билан олинади (туйилган қумлар ва тоғ жинслари, бўр, каолин, диатомит талқони, ангидрид уни ва ҳ. к.). Синтетик анорганик тўлдирувчилар кимёвий реакция ва мураккаб технологик жараёнлар асосида ҳосил қилинади (туйилган тальк, асбест чанги, барит кукуни ва ҳ. к). Тўлдирувчилар пигментларнинг асос билан ишлашини яхшилайди, бўёқ қопламаларни пишиқ, сув, олов, ишқорлар, кислота ва ташқи муҳит таъсирига чидамли, ялтирайдиган ёки хира қилади, уларнинг қуришини тезлаштиради. Ёрдамчи материаллар ҳар ҳил суюқ ва қаттиқ моддалар бўлиб, улар лок бўёқ ашёларни олиш ва уларга керакли техник хоссаларни бериш учун ишлатилади. Буларга сиккативлар, қотирувчилар, пластикловчилар, эритувчи ва суюлтирувчилар ва ювувчи моддалар киради. Лок бўёқ материаллар қандай мақсадларга ишлатилишига қараб қуйи- даги гуруҳларга бўлинади: ташқи муҳит таъсирига чидамли (турли иқлим шароитларида, очиқ май- донларда фойдаланиладиган қопламалар); ташқи муҳит таъсирига чидамлилиги чекланган (бостирма ва ичи иситил- майдиган хоналар ичида фойдаланиладиган қопламалар); вақтинчалик муҳофазаловчи (буюмларни ишлаб чиқариш, ташиш ва сақлаш жараёнида бўяладиган юзани вақтинчалик муҳофаза қилиш учун ишлатиладиган қопламалар); сув таъсирига чидамли (чучук сув ва унинг буғлари, шунингдек, денгиз суви таъсирига чидамли қопламалар); нефть маҳсулотлари таъсирига чидамли (ҳар ҳил мойлар, суркама бўт- қалар, бензин, керосин ва ҳ. к.лар таъсирига чидамли қопламалар); кимёвий модаллар таъсирига чидамли (ишқорлар, кислоталар ва бошқа 4

суюқ реактивлар ҳамда уларнинг буғлари таъсирига чидамли қопламалар); иссиққа чидамли (юқори ҳарорат таъсирига чидамли қопламалар); электр токидан ҳимояловчи (электр токи кучланишлари, электр ёйи ва сирт зарядлари таъсирида бўладиган қопламалар); махсус (нурлар таъсирига чидамли, ялтирайдиган, иссиқликни ушлаб ту- рувчи ва шунга ўхшаш қопламалар); Лок бўёқ материаллари ҳили, кимёвий таркиби, ранги ва ҳ. к. қараб ҳарф ва рақамлар орқали белгиланади. Белгилашлар бўёқлар, эмаллар, грунтов калар, шпаклёвкалар учун беш гуруҳдан, локлар учун тўрт гуруҳдан иборат бўлади. Белгилашларнинг биринчи гуруҳ бўёқнинг хилини билдиради ва сўз орқали ёзилади, масалан “эмаль”, “лок”, “охра”, “шпаклёвка” ва ҳ. к. Белгилашларнинг иккинчи гуруҳи кимёвий таркиби бўйича парда ҳосил қилувчи моддани (смола, полимер, олиф ва ш. к. материаллар турини) бил- диради ҳамда иккита ҳарф билан белгиланади. Масалан: БТ-битумли, МАмойли, КФ-канифолли, КЧ-каучукли, НП-нефтполимерли ва х. к. Белгилашларнинг учинчи гуруҳи лок ва бўёқ материаллар кўпроқ қандай мақсадга мўлжалланганлигини билдиради ва рақам билан яъни, мойли бў- ёқлар, ярим тайёр локлар ва грунтовкалар белгиларнинг учинчи гуруҳида 0 рақами билан, шпаклёвкалар эса 00 рақамлари билан белгиланади. Белгилашларнинг тўртинчи гуруҳи материалга берилган тартиб рақамини билдиради ва битта, иккита ёки учта рақамдан иборат бўлади. Мойли бўёқлар учун тартиб рақами ўрнига шу бўёқ қандай олифдан тайёрланган бўлса, шу олифнинг турини кўрсатувчи рақам қўйилади (1-натурал, 2-оксол, 3-глиф- талли, 4-пентафталли, 5-комбинацияланган олифалар). Белгилашларнинг бешинчи гуруҳи бўёқларнинг рангини билдиради ва сўз билан ифодаланади, масалан “яшил”, “қизил-жигарранг”, “оч-сариқ” ва ҳ. к. Мисол учун “БТ-783 локи”, БТ-битумли, 7-кимёвий барқарор 83-тартиб рақами. “Яшил МД-025 бўёғи”, МД-мойли, 0-қуюқ эзилган, 2-атмосфера таъсирига чидамлилиги чекланган, 5-комбинацияланган олиф, яшил-бўёқ ранги. Зангори ХВ113эмали, ХВ-перхлорвинилли, 1-атмосфера таъсирига чидамли, 13-тартиб рақами, зангори эмаль ранги. 5

2. Сувда cуюлтириладиган бўёқлар Минерал таркиблар асосидаги бўёқлар. Минерал таркиблар асосидаги бўёқларга кўпчилик ҳолларда қуруқ кукун кўринишидаги бўёқлар киради. Улар ишлатилишидан олдин сув билан керакли қовушқоқликка келгунча эритилади. Уларнинг рангини ўзгартириш керак бўлса бўёқ таркибига керакли ранг берувчи (бўёқ массасига нисбатан 5 % гача) пигментлар қўшилади. Бўёқ учун ишлатиладиган боғловчи моддалар оҳакли, цементли, елимли, казеинли, силикатли ва гуашли (декоративли) ҳилларга бўлинади. Оҳакли бўёқлар бинокорлик оҳаги, ишқорларга чидамли пигментлар ва кальций хлорид CaCl 2 нинг аралашмаси орқали олинади. Сифатли ва юқори мустаҳкам бўёқ тайёрлаш учун сўндирилган оҳакнинг 1 чи нави ишлатилади. Бундай оҳакли бўёқларнинг беркитувчанлиги 115...125 г/м 2 . Бинокорлик оҳагидан қуюқ пасталар, мастикалар, шпаклёвкалар ва коллерлар ҳам тайёрланади. Оҳакли бўёқлар биноларнинг ички ва ташқи деворларини, бўяшда, шунингдек, бошқа пардозлаш ва бўяш ишларини бажаришда ишлатилади. Цементли бўёқлар оқ портландцементнинг ишқорлар таъсирига чидамли пигментлар ва баъзи қўшилмалар (оҳак, кальций хлорид, асбест кукуни) билан аралашмаси орқали олинади. Бўёқ таркиби 4 қисм цементли қуруқ бўёқ ва 3 қисм сувдан тайёрланади. Бўёққа аввал 1 қисм сув солинади ва яхшилаб қориштирилади, кейин сувнинг қолган қисми қўшилади ва таркиб яна қориштирилади. Цементли бўёқлар нам шароитга, ташқи муҳит таъсирига чидамли. Улар асосан биноларнинг ташқи юзаларини бўяш учун ишлатилади. Серғовак ва ғадир-будир юзаларни бўяш учун бўёққа 1 % карбоксиметилцеллюлоза қўшиш тавсия қилинади. Елимли бўёқлар бўрни, пигментлар ва баьзи қўшилмалар (ўсимлик ва хайвонот елимлари, ун ёки крахмал) билан аралаштириб олинади. Елимли қўшилмалар бўёқнинг эластиклиги, ёпишувчанлиги ва бошқа хоссаларини яхшилайди. Бўёқ таркибини тайёрлаш учун ҳайвонот елимларини пишириш керак бўлади. Елимли бўёқлар ички пардозлаш ва бўяш ишлари учун, шу- нингдек, гулқоғоз ёпиштириш ва манзарали безаш ишларида ишлатилади. Казеинли бўёқлар пигмент, казеин, бўр, оҳак ва антисептик моддалардан иборат қуруқ кукунсимон аралашмадир. Ишлатиш учун аввал қуруқ аралашма 6

иссиқ сувда (50...70 0 С) суюлтирилади. Сифатли казеинли бўёқ сувда 1 соат давомида батамом эрийди ва стандарт элакдан қолдиқсиз ўтади (бунда эри- маган казеин қолмайди). Казеинли бўёқларни фақат ишқорлар таъсирига чидамли пигментлар билан тайёрлаш мумкин бўлганлиги учун ранги чега- ралангандир. Уларнинг беркитувчанлиги 180...200 г/м 2 . Бундай бўёқлар бинолар олд томонининг ғишт ва сувоқ юзаларини бўяшда, шунингдек, ичкаридаги сувоқ ва ёғоч юзаларни бўяшда ишлатилади (поллар, дераза ва эшиклар бундан мустасно). Силикатли бўёқлар ишқорлар таъсирига чидамли, тозаланган бўр ва тальк каби пигментлар ва тўлдирувчиларнинг, қуруқ рух белиласи ёки кальций борат ҳолидаги силикатизаторларнинг ва суюқ шишанинг сувли эритмасидаги суспензияларидир. Бўёқлар А (силикатизатор-қуруқ рух белиласи) ва Б (сликатизатор-каль- ций борат) маркаларда ишлаб чиқарилади. Уларнинг ранги пигментнинг рангига қараб оқ, сариқ, қизил, пушти, оч кулранг, яшил ва кўк бўлиши мумкин. Бу бўёқлардан пишиқ ва ташқи муҳит таъсирига чидамли яхши ёпишувчан парда ҳосил бўлади. Ғиштли, бетон ва сувалган юзаларнинг ташқи ҳамда ички қисмларини бўяш ишларига мулжалланган. Бу бўёқлардан ёғочни ёнишдан муҳофаза қилиш учун ҳам фойдаланиш мумкин. Уларнинг хизмат қилиш вақти 20 йилгача. Қотиш вақти 7...8 соат. Гуашли бўёқлар рангли пигментлар, ўсимлик ва ҳайвонот елимларининг сувда глицерн қўшиб эритилган қоришмасидир. Улар шиша идишларда сақ- ланади. Сув билан яхши аралашади ва бўяш хусусияти жуда юқори. Бўялган юзаларда мустаҳкам қоплама ҳосил қилади. Гуашли бўёқлар юқори сифатли бадиий безак ишларида, нақш туширишда, деворларга табиат манзараларини туширишда кенг қўлланилади. Гуашли таркиблардан акварель бўёқлари ишлаб чиқарилади. Акварель бўёқлар асосан эскиз ишларида қўлланилади. Полимерцементли бўёқлар. Полимерцементли бўёқлар оқ портландцемент, туйилган бинокорлик оҳаги, ёруғлик ва ишқорлар таъсирига чидамли пигментлар ҳамда тўлдирувчилардан таркиб топган қуруқ пигмент қисмининг (полимернинг) сувли дисперсиясидаги суспензиясидир. Шунингдек, бўёқнинг механик хоссаларини яхшилаш учун маълум миқдорда туйилган қум ва асбест чанги қўшилади. Бундай бўёқлар тез қотувчан, эластик қобиқ ҳосил қилади, ташқи муҳит таъсирига чидамли ва бетон юзасига жуда яхши ёпишади. 7

Бўёқнинг ранги оқ, оч сариқ, сарғиш қизил, оч яшил, оч зангори, оч кулранг бўлиб, тасдиқланган таққослаш рангига мос келиши керак. Бўёқ заводдан иккита идишга солинган ҳолда ишлаб чиқарилади. Биринчи идишдапигментланган эмульсия, иккинчи идишга-қуруқ аралашмалар (цемент ва тўлдирувчилар) солинади. Иш жойида цемент аралашмаси сув билан 2,5:1 (цемент: сув) нисбатда бир-ҳил таркибли эмульсия ҳосил бўлгунча суюл- тирилади. Кейин эса пигментланган эмульсия цементли эмульсия билан 1:8 (эмульсия-цементли аралашма) нисбатда аралаштирилиб тайёр бўёқ ҳосил қилинади. Тайёр бўёқнинг ВЗ-4 вискозиметрда ўлчанган шартли қовушқоқлиги 21 сек. Беркитувчанлиги кўпи билан 350 г/м 2 . Бўёқ 6 соатгача ишга яроқли ҳолатда бўлади, юзаларга суртилган қопламанинг қотиш вақти 2 соат. Бундай бўёқлар билан бўялган юзалар 6...8 йил давомида ўз сифатини йўқотмайди. Асосан ичкари ва ташқаридаги бетон, ғишт, асбестоцемент ва сувалган юзалар ҳамда ёғоч толали плиталарни, шунингдек, корхона шароитида темир бетон буюмларни бўяшга мўлжалланган. Сувли эмульсияли буёқлар. Сувли эмульсияли бўёқларга поливинил- ацетатли, стиролбутадиенли, глифталли, акрилатли ва СЭМ, СТЭМ-45 марка- ли бўёқлар киради. Бўёқлар бўтқасимон ҳолда ишлаб чиқарилади ва иш жойида сув билан ишбоб ҳолатгача суюлтирилади. Бундай бўёқлардан совуқ муҳитда фойдаланилмайди, чунки улар паст ҳароратда қуюқлашиб, ишла- тишга яроқсиз бўлиб қолади. Поливинилацетатли бўёқлар винилацетат полимерлаш натижасида ҳосил бўладиган пигмент ва тўлдирувчилар, синтетик полимерларнинг сувли дис- персияларидаги эмульгатори, стабилизатор ва бошқа моддалар қўшилган суспензиялари ҳисобланади. Бундай бўёқлар органик эритувчиларда эрийди, ёруғлик таъсирига чидамли, қайишқоқ ва юзаларга яхши ёпишади. Юзада чиройли силлиқ қобиқ-парда ҳосил қилади. Ўзидан хид чиқармайди. Ишла- тишдан олдин сув билан ишбоб қовушқоқликгача суюлтирилади. Бўёқларнинг ранги оқ, тўқ-сариқ, жигарранг, қизил-жигарранг, кўк, оч-зангори ва бошқа рангларда ишлаб чиқарилади. Бўёқнинг хизмат қилиш муддати ички хоналар учун 5...6 йил, ташқи бўёқ ишлари учун 3...4 йил. Қуриш вақти 1,5...2 соат. Маркаси ВА-17 бўёқлар 7 ҳил рангда ишлаб чиқарилади, уларнинг бер- китувчанлиги 60...120 г/м 2 . Маркаси ВА-27 бўёқлар 6 ҳил рангда ишлаб 8

чиқарилади, беркитувчанлиги 110...220 г/м 2 . Маркаси ВА-27А бўёқлар 9 ҳил рангда ишлаб чиқарилади, уларнинг беркитувчанлиги 70...130 г/м 2 . Асосан ички ва ташқи бўяш ишларида, ғишт, бетон, сувалган, ёғоч ва бошқа ғовак юзаларни, грунтовкаланган метал юзани, шунингдек эски бўёқ қопламалар устини бўяшга мўлжалланган. Бўёқлар совуққа (-40 0 С гача) чидамли, заҳарсиз, ёниш ва портлашдан ҳавфсиз. Стиролбутадиенли бўёқлар пигментлар (титан ва литопон қўш оксид- лари) ҳамда тўлдирувчиларнинг пластикланган дисперсиясидаги ёки стиролбутадиен латексдаги, ёхуд ана шу латекснинг винилхлорид билан хлорид сополимери асосидаги суспензияларидир. Уларга эмульгатор, стабилизатор ва бошқа моддалар қўшилган бўлади. Бундай бўёқлар 9-ҳил рангларда ишлаб чиқарилади. Маркалари Э-КЧ-26, Э-КЧ-26А, Э-КЧ-112. Маркасига кўра бўёқларнинг ранги ҳар-ҳил бўлиши мумкин. Бўёқ қури- ганидан кейин юзада текис, бир жинсли хира парда ҳосил бўлади. Бўёқлар совуққа (-40 0 С гача) чидамли, ёниш ва портлашдан хавфсиз, захарсиз. Асосан ички бўёқчилик ишларида, шунингдек ёғоч, картон ва бошқа ғовак материаллар, металларнинг грунтовкаланган юзаси, эски бўёқ қоплама- ларнинг устидан бўяшда фойдаланилади. Глифталли ЭМА маркали бўёқлар пигментлар суспензияси билан глифтал эмульсияси аралашмасидир. Бўёқ чиройли енгил ялтирайдиган эластик қобиқ ҳосил қилади ва унинг ташқи муҳит, сув, узоқ муддатга чидамлиги юқори. Глифталли эмульсион бўёқлар қуюқ бўтқа кўринишда ишлаб чиқарилади. Ишлатилишидан олдин сув билан ишбоп қовушқоқликга келгунча суюл- тирилади. Глифталли бўёқлар 12 ҳил рангда ишлаб чиқарилади (оқ жигарранг, оқ-сариқ, оч-кўк ва ҳ. к). Глифталли бўёқлар ички ва ташқи бўёқчилик ишларига, ғишт, бетон ва сувалган юзаларни бўяшга мўлжалланган. Юзалари грунтовкаланган метал ва ёғоч буюмларни ҳам бўяш мумкин. Акрилатли Э-АК-111 маркали бўёқлар пигментлар суспензияси билан акрил синтетик смола эмульсияси суспензиясидир. Бўёқларнинг плёнкаси эластик, пишиқ, мустаҳкам ва ташқи муҳит таъсирига чидамлидир. Шунингдек, зангбардошлик хусусиятига эга. Барча ички ва ташқи бўяш ишларида ишлатилади (пол ва дераза ромлари бундан мустасно). Бўяладиган юзалар олдиндан яхшилаб тозаланиши ва қуруқ бўлиши керак. Бўёқни 9

ишлатишдан олдин сув билан меъёрий ишбоп қовушқоқликга келгунча суюлтирилади. Эмульсияли маркаси СЭМ бўёқлар пигментларнинг суюлтирилган ВМ (сув-мой) эмульсиясидаги суспензиясидир. Эмульсия глифталли лок, сув, эмульгаторлар ва сиккатив ҳамда суюлтирувчи қўшиб тайёрланади. Қуюқ бўёқни скипидар, бензин ёки сольвент каби эритувчилар билан ишбоп қо- вушқоқликка келгунча суюлтирилади. Бўёқлар 11 ҳил рангда ишлаб чиқа- рилади. Бўёқнинг тўлиқ қуриш муддати 24 соат. Суртилган юзаларда текис, силлиқ ва пишиқ қобиқ парда ҳосил қилади. Бундай бўёқлар асосан ички бўяш ишларида ишлатилади (ғишт, бетон, сувалган юзалар, ёғоч юзалари ва ҳ. к). Эмульсияли маркаси СТЭМ-45 бўёқлар пигментланган эмульсия, стирол, кунгабоқар ёки пахта ёғи суспензиясидир. Бўялган юзада енгил ялтирайдиган чиройли қобиқ ҳосил қилади. Кислота, ишқорлар ва ташқи муҳит таъсирига чидамлилиги ўртача, ишлатишдан олдин сув билан қовушқоқликка келгунча суюлтирилади. Бўёқ бир неча ҳил рангларда ишлаб чиқарилади. Унинг тўлиқ қуриш муддати 24 соат. Бўёқлар асосан ички бўяш ишларига, бетон, ғишт, ёғоч, сувалган юзаларни бўяш учун мўлжалланган. 3. Локлар, эмаллар ва мойли бўёқлар Локлар ва уларнинг ҳиллари. Лок парда ҳосил қилувчи моддаларнинг органик эритувчилардаги эритмаси бўлиб, юзага суртиб қуритилгандан кейин бир жинсли шаффоф юпқа парда ҳосил қилади. Улар парда ҳосил қилувчи моддаларнинг турига қараб битумли, спиртли, смолали, мой-смолали локлар ва нитролокларга бўлинади . Битумли локларнинг энг кўп ишлатиладигани БТ-577 локидир. У битумнинг органик эритувчилардаги эритмасига модифициялаштирилган синтетик қўшилмалар қўшиб тайерланади. Қотганидан кейин сувга чидамли бир текис қора рангдаги парда ҳосил қилади. Асосан металл конструкциялар ва буюмлар (сув-оқова ва газ қувурлари, металл таянчлар ва ҳ.к) юзасини муҳофаза қилиш, шунингдек, алюминийли бўёқ (алюмин кукуни қўшиш орқали) тайёрлаш учун ишлатилади. Битум-мойли локлар ўсимлик мойлари асосида тайёрланади. Маркаси ПФ-283 ва ГФ-166 бўлган локлардан бегона аралашмаларсиз бир жинсли 10

ялтироқ шаффоф парда ҳосил бўлади. Локлнинг ПФ-283 маркалиси металларда, очиқ рангли ёғочларда, оч тусдаги мойли бўёқлар устидан ҳимоя қопламалари ҳосил қилиш учун, ГФ-166 маркали лок эса оч тусдаги мойли бўёқлар устидан, автомашина ва темир йўл вагонларида ташқи қопламалар ҳосил қилиш учун ишлатилади. Ишлатилишидан олдин эритувчилар (бензин, солвинт) билан 1:1 нисбатдаги аралашмасида ишбоп қовушқоқликга келгунча суюлтирилади. Маркалари ПФ-170 ва ПФ-171 локлар бутунлайин қотгандан кейин юзада бир жинсли силлиқ шаффоф парда ҳосил бўлади. Ушбу локлар қурийдиган ўсимлик мойи ва сиккатив аралашмаси билан модифициялаштирилган пента- фталли полимернинг органик эритувчилардаги эритмаларидир. Бу локлар, алюминий ва унинг қотишмаларининг олдиндан тайерланган юзасида ташқи муҳит таъсирига чидамли қопламаларни ҳосил қилишга мўлжалланган. Бундан ташқари, улардан қопламанинг ялтироқлигини ошириш учун глифталли эмалларга қўшимча сифатида ҳам фойдаланилади. Спиртли локлар ва политуралар табиий ва сунъий смолалар ва полимер- ларнинг этил спиртидаги эритмаси ҳисобланади. Политура-аркибида 15...20 % парда ҳосил қилувчи модда ва 80...86 % спирт бўлган лок. У ёғочдан ишланган буюмларни жилолаш учун ишлатилади. Политура билан жилоланган юзада ёғоч тузилишини очадиган, кўзгу каби ялтироқ, шаффоф, силлиқ қоплама ҳосил бўлади. Кўпинча ВК-1 маркадаги қизғишроқ тусли жигарранг политура, шунингдек, НЦ-5119 маркали нитроцеллюлозали политура ишлатилади. Политура юзага суртилганидан сунг 1 соат ичида қотади. Нитролоклар целлюлоза ҳосилаларининг органик эритгичларидаги эрит- малари булиб, асосан коллоксилин асосида олинади, Нитролоклар таркибига кетонлар, мураккаб эфирлар, спиртлар каби эритувчилар, шунингдек, улар - нинг толуол ва ксилол билан аралашмалари киради. Нитролоклар тез ёнади, қуриш жараёнида ўзидан зарарли буғ чиқаради. Улар асосан ёғоч ва метал буюмларни бўяшда ҳамда эмалли бўёқлар тайерлаш учун ишлатилади. Смолали мойсиз локлар синтетик смолаларнинг органик эритувчидаги эмульсиясидир. Мочевинаформальдегид ва полиэфир смолалари асосидаги локлар паркет поллар, ёғоч толали тахталар ва дурадгорлик буюмларни қоплаш учун ишлатилади. Эмалли бўёқлар ва уларнинг ҳиллари. Эмалли бўёқлар пигментлар билан тўлдирувчилар аралашмасининг локдаги суспензиясидир. Бундай 11

суспензия қуригандан кейин юзада турли ҳил жилвали ва фактурали ҳимояловчи қаттиқ манзарали хира парда ҳосил бўлади. Эмаллар мойли, алкидли, эпоксидли, нитроцеллюлозали ва бошқа ҳилларга бўлинади. Эмаллар сувоқ ва ёғочларнинг ички пардозлаш ишларида, асбестоцемент варақалар ва ёғоч толали плиталарни корхона шароитида пардозлашда, шунингдек, станок, самолёт, автомобиль, совутгич ва ҳ. к. буюмларни бўяш учун ҳам ишла- тилади. Перхлорвинилли ХВ-1100 эмаллари пигментлар билан тўлдирувчиларга пластикловчилар қўшиб, учувчан органик эритувчилар билан аралаштирилган перхлорвинил эритмасидаги суспензиялари. Бундай эмаллар 13 рангда ишлаб чиқарилади. Рангли ХВ-785 эмаллари пигментларнинг пластикловчи қўшиб, учувчан органик эритувчилар аралаштирилган поливинилхлоридли ва алкидли хлор ланган смолалар эритмасидаги суспензиялардир. Улар оқ, оч сариқ, сариқ, кулранг, оч жигарранг, қизғиш жигарранглар кўринишида ишлаб чиқарилади. ХВ-124 эмаллари пигментларнинг қовушқоқлиги ўртача хлорланган поливинилхлорид смоласи ва алкидли смоланинг учувчан органик эритувчилар аралашмасидаги пластикловчи қўшилган эритмасидаги суспензиясидир. Улар 13 ҳил рангда ишлаб чиқарилади. ХВ-125 эмали алюминий ва тўлдирувчининг поливинилхлорид смоланинг пластикловчи қўшилган учувчан органик эритувчилар аралашмаси эритма- сидаги суспензиясидир. Унинг кўриниши кумушранг бўлади. Юқорида келтирилган эмаллар ташқи муҳит таъсир этадиган шаро- итларда ишлатиладиган ёғоч буюмларни ёки олдин грунтовкаланган металл юзаларни бўяш учун мўлжалланган. Эмаллар қотгандан кейин юзада бир жинсли ярим хира силлиқ парда ҳосил қилади. Уларни ишлатишдан олдин махсус эритувчилар (Р-4, Р-5) билан ишбоб қовушқоқликка келгунча суюл- тирилади ГФ-1426 эмаль пигментларнинг сиккатив ва эритувчилар қўшилган аль- кидли локдаги суспензияси. Ишлатишдан олдин эмаль ксилол, сольвентда ёки улардан бирининг яъни, спирт билан аралашмасида ишбоб қовушқоқликга келгунча суюлтирилади. Унинг қотиш вақти 2,5...3 соат қуриганидан кейин юзада бир жинсли ялтироқ парда ҳосил бўлади. Грунтовкаланган ва грун- товкаланмаган металл ва ёғоч юзаларни бўяш учун ишлатилади. 12

ГФ-230 эмаллари пигментлар ва тўлдирувчиларнинг сиккатив билан эри- тувчи қўшилган глифталли локдаги суспензиясидир. Улар яшил, қора, оқ, фил суяги ранги ва бошқа ранглар кўринишида ишлаб чиқарилади. Уларни ишла- тишдан олдин бензин, скипидар ёки уларнинг аралашмаси билан ишбоб қо- вушқоқликка келгунча суюлтирилади. ПФ-223 эмаллари пигментларни сиккатив ва эритувчилар қўшилган пен- тафталли локдаги суспензиясидир. Улар 15 ҳил рангда ишлаб чиқарилади. Уларни ишлатишдан олдин бензин, ксилол, сольвент ёки уларнинг аралаш- маси билан ишбоп қовушқоқликга келгунча суюлтирилади. ГФ-230 ва ПФ-233 эмаллари асосан ички хоналарда фойдаланиладиган ёғоч ва метал буюмларни бўяшда, шунингдек, ички пардозлаш ишларида ишлатилади. Қоплама қуриганидан кейин юзада бир жинсли силлиқ парда ҳосил бўлади. ЭП-51 эмаллари алкид эпоксидли Э-30 смола ва коллоксилиннинг орга- ник эритувчилардаги пластификловчилар қўшилган эритмаларидир. Эмаллар 12 ҳил рангда ишлаб чиқарилади. Ишлаб чиқишдан олдин 648 маркали эритувчи билин ишбоб қовушқоқликга келгунча суюлтирилади. Қоплама қуригандан кейин юзада бир жинсли силлиқ ярим ялтироқ парда ҳосил бўлади. МЛ-152 эмаллар пигментларнинг сиккатив ва органик эритувчилар аралаштирилган алькидли ҳамда меламин-формальдегидли смолалар эритмаларидаги суспензияларидир. Улар ҳар ҳил рангларда ишлаб чиқарилади. Ишлатишдан олдин ксилол ва буталолнинг 9:1 нисбатдаги аралашмаси, солвент ва бошқа эритувчилар билан ишбоб қовушқоқликга келгунча суюлтирилади. Эмаль қуриганидан кейин юзада қаттиқ, пишиқ, сув ва минерал мойлар таъсирига чидамли бир жинсли ялтироқ парда ҳосил бўлади. Асосан ташқи муҳит таъсирида ишлатиладиган металл юзаларни бўяш учун ишлатилади. ЭП-255 ва ЭП-275-эмаллар пигментлар ва тўлдирувчиларнинг қотирувчи қўшилган, органик эритувчилар аралаштирилган Э-41 эпоксид смоласи эрит- масидаги суспензияларидир. ЭП-255 эмалнинг ранги оқ ва яшил, ЭП-275 эмалники эса ранги қора бўлади. Эмаллар тўлиқ тарзда етказиб бериладиган иккита таркиб яъни, эмалларнинг ярим тайёр маҳсулоти ва 1-рақамли қо тирувчи кўринишида тайёрланади. Ишлатилишидан олдин ярим тайёр маҳ- сулотга 1-рақамли қотирувчи қўшилади. Бунда қотирувчи 100 г ярим тайёр 13

маҳсулотга 5 г (ЭП-255 эмали учун) ва 3 г (ЭП-275 эмали учун) ҳисобида қўшилади. Тайёр бўлган эмални қориштирилгандан кейин 4...5 соат ичида ишлатиш керак. Мойли бўёқлар ва уларнинг ҳиллари. Мойли бўёқлар бўёқчилик ишларида кенг қўламда ишлатилади. Саноатда улар қуюқ эзилган бўёқлар тарзида ёки ишлатилиши учун тайёр ҳолда ишлаб чиқарилади. Қуюқ эзилган бўёқлар иш жойида ишбоб қовушқоқликга келтирилиб ишлатилади. Бундай бўёқлар уларнинг таркибидаги боғловчининг сифатига ва пигментининг ҳилига қараб турли юзаларни бўяш учун ишлатилади. Мойли бўёқлар асосан қуюқ эзилган рангли бўёқларга, ичкарини бўяш учун мўлжалланган қуюқ эзилган рангли бўёқлар, ишлатиш учун тайёр, қуюқ эзилган рух белилалари, қуюқ эзилган қўрғошин белиласи ва қуюқ эзилган қўрғошин яшил бўёқларга бўлинади. Қуюқ эзилган рангли бўёқлар пигментлар билан тўлдирувчиларнинг қў- шилмалар қўшиб ёки қўшилмаларсиз алифда эзилган суспензияларидир. Улар икки ҳил маркада ишлаб чиқарилади; яъни МА–025–натурал олифда ва МА– 015–комбинацияланган олифда. Бўёқлар ишлатилишидан олдин натурал ва алкидли олифлар билан суюлтирилади. Ранги оч сариқ, оч жигарранг, тўқ кулранг, зангори, сариқ, пистаранг, яшил, жигарранг ва ҳ. к. Бўёқларнинг 20±2 0 С ҳароратдаги қуриш вақти 24 соат. Ёруғлик ва нам таъсирига чидамли. Шу сабабли ташқи пардозлаш ишларида ишлатилади. Ишлатиш учун тайёр бўёқлар пигментлар билан турли ҳил олифлардаги сиккатив қўшилмалар яъни, аэросил, лицетин қўшилган суспензиялардир. Улар ташқи ва ички пардозлаш ишлари, металл ва ёғоч буюмларни бўяш учун ишлатилади. Ишлатиш учун тайёр мойли бўёқлар қандай мақсадларга мўл- жалланганлигига, парда ҳосил қилувчи моддаларнинг, пигмент ва тўлдирув- чиларнинг турига қараб, турли ҳил рангларда ва маркаларда ишлаб чиқари- лади. Рух белилалари МА-15, МА-15Н, ПФ-14, ПФ-14Н-ташқи пардозлаш ишлари учун, МА-22, МА-22Н- ички пардозлаш ишлари учун ишлатилади. Таркиби олиф (комбинацияланган, пентафталли, оксол), пигмент (рух бели- ласи) ва тулдирувчилар (барит, тальк, бор) дан иборат. Қуюқ эритилган рух белилалари қуруқ рух белилаларидан ёки белила- ларнинг сиккатив қўшилган ўсимлик мойида ёки натурал олифда эзилган 14

тўлдирувчи билан аралашмасидан таркиб топган бўтқа. Белилани ишбоб қуюқликгача олиф қушиб суюлтирилади ва у ташқи ва ички пардозлаш иш- ларида ишлатилади. Қандай олиф ва пигментлар ишлатилишига қараб рух белилалари МА-011-0, МА-011-1, МА-011-2, МА-011-1Н, МА-011-2Н мар- каларда ишлаб чиқарилади. МА-011-1Н, МА-011-2Н маркали белилаларда пигмент қисмининг 25 % игача тўлдирувчи қўшилади. Белилалар 20 +_2 0 С ҳароратда 24 соат давомида тўлиқ қурийди. Қуюқ эзилган қўргошин белиласи сувли бўтқа (20..30 % сув), қўрғошин белиласидан ёки унинг тўлдирувчи билан натурал олиф, ёки ўсимлик мойида эзилган аралашмасидан таркиб топган мойли бўёқ. Натурал олиф билан ишбоб ҳолатгача суюлтирилган белилалар атмосфера таъсир этадиган шароитларда фойдаланиладиган буюмларни бўяш учун ишлатилади. Улар МА-011 (тўлдирувчисиз), МА-011-Н-1 (тўлдирувчили 3 қисм белилада 1 қисм барит концентрати қўшилган) маркаларда ишлаб чиқарилади. Бўёқдаги олифнинг миқдори 8...16 %, 20±2 0 С ҳароратдаги қуриш вақти 24 соат. Белила ёруғлик таъсирига чидамли. Қўрғошин белилаларини одатдаги ишларда ишлатиш таъқиқланган, чунки улар асосан қўрғошин бирикмалардан таркиб топган ва шу сабабли заҳарлидир. Зангламаслик хоссалари жуда кучли, шунинг учун улар метални атмосфера таъсиридан мухофаза қилиш учун грунтовкаларда ишлатилад и . Қуюқ эзилган қўрғошин яшил бўёғи қуруқ қўрғошин крони, қуруқ темир лазури ва тўлдирувчиларнинг олифда эзилган аралашмасидан иборат бўтқа. Бўёқлар қуйидаги маркаларда ишлаб чиқарилади: МА-011-Н-1 натурал олиф, пигмент ва тўлдирувчилардан 1:1 нисбатда тайёрланади; МА-015-Н-1 комбинацияланган олиф, пигмент ва тўлдирувчилардан 1:1 нисбатда олиб тайёрланади; МА-011-Н-3 натурал олиф, пигмент ва тўлдирувчилардан 1:3 нисбатда олиб тайёрланади; МА-015-Н-3 комбинацияланган олиф, пигмент ва тўлдирувчилардан 1:3 нисбатда олиб тайёрланади. Яшил бўёқ оч ва тўқ рангли бўлади. Тўлиқ қуриш вақти 20±2 0 С ҳароратда кўпи билан 24 соат. Эзиб майдаланганлик даражаси 50...60 мкм, ишбоб қуюқликдаги бўёқнинг беркитувчанлиги 40...60 г/м 2 . Бўёқ ишбоб 15

қуюқликгача натурал ва пентафталли олифлар билан суюлтирилади. Бўёқ заҳарли, шу сабабли ташқи ва махсус пардозлаш ишлари учун ишлатилади. 4. Локлар ва бўёқларнинг хоссалари Лок ва бўёқ материалларнинг сифатини баҳолашда уларнинг қуйидаги асосий хоссалари аниқланади: лок ва бўёқларнинг эзиб майдаланганлик даражаси; шартли қовушқоқлиги; беркитувчанлиги, қуриш вақти ва даражаси; ялтираш ва жилвирланиш хусусияти, ташқи муҳит таъсирига чидамлилик даражаси; кислота ва ишқорлар эритмалари таъсирига чидамлилиги кабилар. Лок ва бўёқларнинг эзиб май- даланганлик даражаси. Лок ва бўёқ материаллар қанча майин эзилган 1-расм. Лок ва бўёқ материалларнинг эзилганлик даражасини аниқловчи «Клин» асбоби. 1шкала; 2-паз; 3-плита таглик; 4қирғич. бўлса, унинг беркитувчанлиги шунча юқори бўлади. Лок ва бўёқларнинг эзиб майдаланганлик даражаси ГОСТ 6589-74 асосида “клин” номли асбоб ёрда- мида аниқланади. (1 расм). Асбобнинг ўлчаш чегаралари 0...25, 0...50, 0...100 ва 0...150 мкм. Пазнинг чуқурлиги асбоб шкаласи 1 га мос келади. Текшириладиган намуна асбоб шкаласи юқориги чегарасининг материал пазни бутунлай тўлдирадиган миқдорда солинади. Қирғич босилган ҳолда плита бўйлаб силжитилади, шунда паз материал билан лиммо-лим тўлиши, плитанинг юзаси эса тоза бўлиб қолиши лозим. Синалаётган материалнинг юзаси дарҳол кўздан кечирилади ва пигментлар ҳамда тўлдирувчилар агрегатларнинг кўзга кўринадиган зарралари кўпроқ тўпланган чегараларининг ҳолати ёки улардан штрихлар бошланадиган чегаранинг ҳолати 5 сек давомида аниқланади. Кейин асбоб шкаласининг ушбу чегарага тўғри келадиган қиймати яъни, материалнинг эзиб майдаланганлик даражаси (мкм) аниқланади. Бир марта аниқлаш учун кетадиган вақт бирлиги 10 сек ошмаслиги керак. Тажриба энг камида уч марта такрорланиши керак (олинган натижалар аниқ бўлиши учун). 16

Кейин уларнинг ўртача арифметик миқдори асбобнинг шкаласи орқали аниқланади. Лок бўёқ материаллари учун эзиб майдаланганлик даражасининг меъёрлари, мкм: 0...15, 15...40, 40...90, 90 ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Лок ва бўёқларнинг шартли қовушқоқлиги. Лок ва бўёқ материал- ларнинг шартли қовушқоқлиги таркибининг елимланиш хусусияти яъни, “дисперслик“ қаттиқ зарачалар ва суюқлик томчиларининг ўзаро узвий боғла- нишини тавсифлайди. Уларнинг пишиқлиги ва эластиклиги унинг қовуш- қоқлигини белгилайди. Бўёқ юзага суртилганда керакли қовушқоқликга эга бўлиши, осон суртиладиган ва оқиб кетмайдиган бўлиши керак. Лок ва бўёқ материалларининг шартли қовушқоқлиги ДАСТ-8420-74 бўйича вискозиметр билан аниқланади. Ўзи оқиб тушиш хусусиятига эга бўлган лок бўёқ материалларнинг шартли қовушқоқлиги деганда маълум ҳажмдаги материалининг ВЗ-1 ёки ВЗ4 вискозиметрининг калибрланган конусли найчасидан узлуксиз равишда оқиши учун кетадиган вақт (секунд ҳисобида) аниқланади. ВЗ-1 вискозиметр соплосининг диаметри 5,4 ва 2,5 мм бўлиб, 5,4 мм диаметрилигидан шартли қовушқоқлиги 5 сек дан кам бўлмаган материаллар учун, диаметри 2,5 мм бўлган вискозиметрдан эса шартли қовушқоқлиги 12...150 сек. бўлган материаллар учун фойдаланилади. Шартли қовушқоқлиги 12...200 сек бўлган материаллар учун конусли найчасининг диаметри 4 мм бўлган ВЗ-4 виско- зиметридан фойдаланилади (2 расм). ВЗ-4 вискозиметр винтлар ёрдамида устки қирраси горизонтал ҳолатда турадиган қилиб ўрнатилади. Конусли найча тагига, яъни штатив таглиги ус- тига сиғими камида 110 см 3 бўлган идиш қўйилади. Конусли найчанинг тешиги беркитилиб, цилиндирсимон идишга материал қўйилади, сўнгра конусли найчанинг тешиги очилади ва ундан бўёқ оқиб туша бошлаши би- ланоқ секундомер ишга туширилади. Бўёқ оқиши биринчи марта узилган пайтда секундомер тўхтатилади ва бўёқ оқиб чиқиши учун кетган вақт кўпи билан 0,2 сек хатолик билан ҳисоблаб топилади. 17

2-расм. В3-4 вискозиметр. 1калибрланган конусли найча; 2-цилиндрсимон резервуар; 3штатив; 4-таглик; 5-идиш β ок га нисбати билан аниқланади. Лок ва бўёқларнинг беркитувчанлик хусусияти. Лок бўёқ мате- риалларнинг беркитувчанлик хусуси- яти бўёқ бир рангли юзага бир текис суртилганда унинг ушби юзанинг рангини кўринмайдиган қилиши, ёки қораоқ асосга суртилганда қора ва оқ юзалар ўртасидаги фарқни то улар ўртасидаги тафовут йўқолгунга қадар камайтириш хусусиятидир. Миқдор жихатдан олганда беркитувчанлик 1 м 2 юзада тафовутлик коэффициентини 0,98 га келти-иш учун сарфланган миқдори (граммлар) билан ифодаланади. Тафовутлик коэффициенти С қора рангли асос қопламасининг очиқлик коэффициенти β к нинг асос қопламасининг очиқлиқ тафовут коэффициенти 18

(1) Очиқлик коэффициентининг β к қоплама очиқлигининг эталон қоплама очиқлигига нисбати билан ифодаланади. Бунда чўктирилаётган қопламанинг очиқлиги ҳам, эталон қопламанинг очиқлиги ҳам бир ҳил шароитда, яъни ёруғликни 45 0 бурчак остида тушириб ўлчанади. Очиқлик коэффициентининг ФКЦШ-М асбоби, КНО-3 колориметр, ПДО-1 қайтарувчи қуймаси бор СФ-18 спектрофотометр каби оптик асбобларда ўлчанади. Лок ва бўёқ ашёларининг беркитувчанлиги ГОСТ 8784-75 бўйича кўз билан чамалаш, инструментал ва инструментал-математик усуллар билан аниқланади. Бўёқларнинг беркитувчанлигини оқ-қора шохмот тахтасидан фойдаланиб кўз билан чамалаш усулда аниқлаш қуйидагича бажарилади: ташқи ўлчамлари 200х200 мм ва юзаси оқ қора рангли 50х50 мм ли катакларга бўлинган шоҳмот тахтаси ишлатилади (3- расм). Тахта устига худди шундай ўлчамдаги оғирлиги олдиндан таро- зида ўлчанган шиша варақ қўйилади ва унинг юзасига шоҳмот тахта- сидаги оқ ва қора квадратлар кўринмай қолгунча бўёқ суртилади. Сўнгра бўялган шиша 0,01г аниқликда тарозида тортилиб мас саси аниқланади. Бўялган юзадаги бўёқ 3-расм. Лок ва бўёқ мате- парданинг беркитувчанлиги Д (г/м 2 ) риалларнинг беркитувчанлигини тажриба асосида қуйидагича ҳисоб аниқлаш учун шоҳмат тах- ланади. таси. (2) Бу ерда: m 1 -бўялмаган шиша пластинка массаси, г; m 2 -бўялган ва қуриган пардали шиша пластинканинг массаси, г; S- шиша пластинканинг юзаси, мм 2 . Қуриган бўёқ парданинг лок бўёқ материалга ҳисоблагандаги бер- китувчанлиги Дм қуйидагича топилади. 19

(3) бу ерда m 3 - бўёқ тартибидаги учувчан бўлмаган (қуруқ) қолдиқ моддалар миқдори, % Ёруғликка чидамлилик. Лок бўёқ материалларнинг ёруғлик нурлари таъсирида ўз рангини сақлаб қолиш хусусиятидир. ГОСТ 21903-76 бўйича лок бўёқ материаллар ва анорганик пигмент- ларнинг ёруғликка шартли чидамлилигини аниқлаш усуллари белгиланган. Материалларнинг ишлаш шарт шароитларига қараб улардан олинган наму- налар сув қатлами орқали, бевосита ва ёруғлик фильтри орқали нурлантирилади. Тажриба ишлари сунъий об-ҳаво ускунаси АИП, ФБ-2 ёрқинлик ўлчагичи, ФКЦЩ-М ранг асбоби, ксенон лампалар ва бошқа ускуналар ёрдамида ўтказилади. Пигментнинг ёруғликка шартли чидамлилиги қуйи- дагича аниқланади, %: х=100-n (4) бу ерда n-лампа билан ёритилган намуна қайтиш коэффициентининг ёритил- маган намуна қайтиш коэффициентига нисбати, %. Ташқи муҳит таъсирига чидамлилик . Бўёқ қопламанинг қуёш нурлари, ёмғир, қор, шамол ва атмосферанинг қуйи қатламларини ифлослантирадиган газ ва чангларнинг емирувчи таъсирига қаршилик кўрсатиш хусусиятидир. Лок бўёқ қопламаларнинг атмосфера таъсирига чидамлилиги ГОСТ 699268 бўйича очиқ ҳавода, бинонинг томи ёки ерда анқланади. Бунинг учун бўялган намуналар стендларда горизонтга нисбатан 45 0 бурчак остида, сиртини жануб томонга қаратиб ўрнатилади. Таққословчи намуналар ёпиқ яшикда сақланади. Синалаётган намуналар стандартда белгиланган вақт ўтганидан кейин кўриб чиқилади. Бунда бўялган намуналарнинг емирилиш даражаси, ёрқинлигининг йўқолганлиги, ранги ўзгарганлиги, бронза ранггга кирганлиги, чанг ўтирганлиги, юпқалашганлиги, нурланганлиги, ёрилиб кетганлиги, қатламланганлиги, тошма ва пуфакчалар пайдо бўлганлиги, занглаганлиги намунанинг бўёқ қоплаган умумий юзига нисбатан фоизларда аниқланади. Лок бўёқ қопламаларнинг атмосфера таъсирига чидамлилиги манзарали кўринишга (беш балли шкала бўйича) ва муҳофазалаш хоссасига 20

(саккиз балли шкала бўйича) қараб аниқланади. Шкалалар стандартда келтирилган. 5. Бўёқчилик ишларини бажаришда меҳнат муҳофазаси ва техника хавфсизлиги Умумий қоидалар . Бўёқчилик ишларини бажаришда ҚМҚ 3.01.02-00. “Қурилишда техника хавфсизлиги”га мувофиқ меҳнат муҳофазаси қоида- ларига қатъий риоя қилиш зарур. Меҳнат муҳофазаси бўйича дастлабки ва ишлаб чиқариш инструктажлардан ўтган шахсларгина бўёқчилик ишларига қўйилади. Инструктаж пайтида бўёқни мазкур объектда ишлаш қоидалари, меха- низм ва мосламалар, қурилиш жойидаги иш куни тартиби, мавжуд санитария маиший хизмат кўрсатиш қурилмалари ва ш. к лар билан таништирилади. Ишга янги кирган бўёқчилар дастлабки инструктаждан ўтиши билан бирга, меҳнат хавфсизлиги қоидалари бўйича 3 ой мобайнида таълим оладилар ва тест синовлари топширгач уларга тегишли гувоҳнома берилади. Юқори босим билан ва электростатик бўяйдиган агрегатларда ишлайдиган бўёқчилик махсус ўқитилади. Бўёқчилик таркиблари, одатда, марказлаштирилган тартибда тайёрланиши шарт. Уларни қурилиш майдончасида тайёрлашга тўғри келганда бу ишларни иш зонасида заҳарли газларнинг йўл қўйилишидан кўп миқдорда тўпланишига йўл қўймайдиган шамоллатиш тизими билан жиҳозланган хоналарда бажариш керак. Хоналарда заҳарли таъсир кўрсатмайдиган ювиш воситалари ҳамда иссиқ сув бўлиши керак. Тайёрловчи корхона қўлланмасида кўзда тутилган қоидаларга хилоф равишда бўёқ тайёрлаш, шунингдек, заҳарли моддаларнинг таърифи берилган ҳужжати (сертификати) бўлмаган эриткичларни ишлатиш тақиқланади. Портлайдиган газ ажратадиган нитробўёқлар, мойли бўёқлар ва бошқа таркиблар ишлатиладиган жойларда оловдан ёки учқун чиқарадиган воситалардан фойдаланиш ман этилади. Иш тугаган ва танаффус вақтларда портлаш хавфи бўлган материаллар солинган идишларнинг тиқинлари ёки 21

қопқоқлари жипс беркитиб қўйиш, уларни очиш учун эса учқун чиқармайдиган асбоблардан фойдаланиш зарур. Бўёқчилик ишларини бошлашдан олдин асбоблар ҳамда дастаки маши- наларнинг соз носозлигини текшириш лозим. Бўёқчилик ишлари учун мўлжалланган материаллар техник шартларга ёки тайёрловчи корхона қўлланмаларига аниқ мос равишда ишлатилиши зарур. Чет эл корхоналаридан келтирилган бўёвчи таркибларнинг давлат тилига таржима қилинган ва тасдиқланган қўлланмаси ёки паспорти бўлмаса, улардан фойда- ланиш қатъий таъқиқланади. Лок-бўёқларни сақлаш ва бўёвчи таркибларни тайёрлаш . Бўёқчилик материаллари сақланадиган хоналар ёнмайдиган материалллардан қурилган ҳамда хонанинг ҳавосини бир соат мобайнида камида уч марта алмаш- тирадиган сунъий ёки табиий шамоллатиш тизими билан таъминланган бўлиши зарур. Бўёқчилик устахоналарида сақланадиган лок бўёқлар миқдори участканинг икки-уч кунлик эҳтиёжидан ортиқ бўлмаслиги шарт. Лок бўёқ солинган идишларга ишдаги материалнинг номи, маркаси, ҳили ва таркибидаги эриткичларнинг фоиз ҳисобидаги миқдори, партия номери, тайёрланган вақти ҳамда массаси ёзиб қўйилган ёрлиқ ёпиштирилган, ёхуд ёрлиқ тушиб кетмайдиган қилиб осиб қўйилган бўлиши лозим. Бўёқчилик материаллари иш жойига тайёр ҳолда етказиб берилиш керак. Юзаларни бўяшга тайёрлаш . Юзалар эски бўёқ қатламидан аланга ёрдамида, яъни куйдириб тозаланадиган бўлса, хоналарнинг узлуксиз равишда табиий ёки сунъий йўл билан шамоллатиб турилишини таъминлаш керак. Бу ишлар бажариладиган хонада ёнғин ўчириш воситалари, жумладан ўт ўчи- рувчи баллон, қум яшиги ва ҳ. к .лар бўлиши шарт. Юзалардаги эски лок бўёқ қатламини кимёвий йўл билан кетказишда резина қўлқоп кийиб, узун дастали шпатель билан ишлаш керак. Юзаларга кислота суртишда ҳимоя кўзойнаги тақиб олиш, резина этик ва резина қўлқоп кийиш лозим. Кислотани суюлтириш вақтида уни сувга секин-секин қуйиш керак (аксинча эмас). Юзаларни бўяш . Лабораторияда тегишлича текширилмаган ва санитария назоратидан рухсат олинмаган лок бўёқларни ишлатиш тақиқланади. Эн- дигина мойли бўёқ, нитробўёқ ва лок суртилган хоналарда 4 соатдан узоқроқ ватқ туриш ярамайди. Бўёқчилик ишлари олиб 22

борилаётган хоналарда олов ёқиш, кавшарлаш лампасидан фойдаланиш, электрда пайвандлаш, учқун чиқишига сабаб бўладиган ишларни бажариш мумкин эмас. Таркибида қўрғошинли бирикмалар бўлган материалларни ишлатиш қатъий таъқиқланади. Сувли бўёқлар билан иш бажарилаётганда хонадаги электр симлари тармоқдан узиб қўйилган бўлиши керак. Бензиндан эриткич сифатида фойдаланиш ёки унда чўтка, мўйқалам ва жиҳозларни ювиш таъқ- иқланади. Бўёқчи деворга суяб қўйиладиган нарвонда туриб ишлайдиган бўлса, нарвонни деворга 60 0 қияликда суяб қўйиш ва сурилиб кетмайдиган қилиб маҳкамлаш лозим. Бунда дастаки бўёқ суртиш ускуналаридан фойдаланиш таъқиқланади. Тунука томларни бўяшда ҳимоя камари тақиб олиш ва сирпанмайдиган пойафзал кийиш керак. Металл конструкцияларни махсус сўрида осма қаватларда, телескопли минора устида ва бошқа ҳил кенг майдон- чаларда туриб бўяш мумкин. 23

Назорат саволлари: 1. Бўёқлар қандай гуруҳларга бўлинади? 2. Грунтовка ва шпаклёвкалар қандай мақсадларда ишлатилади? 3. Пигмент нима ва улар қандай мақсадларда ишлатилади? 4. Тўлдирувчилар бўёқ таркибининг қайси хоссаларини яхшилайди ва қандай минераллардан олинади? 5. Лок бўёқ материаллари ҳили, кимёвий таркиби, ранги ва ҳ. к.га қараб қандай белгиланади. 6. Оҳакли бўёқлар қандай тайёрланади ва ишлатилиш соҳасини кўрсатинг. 7. Цементли бўёқлар ва уларнинг хоссаларига нималар киради? 8. Елимли ва казеинли бўёқлар таркибида қандай моддалар бўлади? 9. Силикатли бўёқлар таркиби қандай минераллардан ташкил топган ва ишлатилиш соҳасини кўрсатинг. 10. Гуашли бўёқлар асосан қандай мақсадларда ишлатилади? 11. Локлар қандай мақсадларда ишлатилади? 12. Битумли ва битум-мойли локларнинг таркиби ва асосий хоссаларини тушунтиринг. 13. Спиртли локлар ва политуралар қандай олинади? 14. Нитролоклар қандай мақсадларда ишлатилади? 15. Ранг берилган локлар қандай мақсадларда ишлатилади? 16. Эмалли бўёқлар қандай ҳилларга бўлинади? 24

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й. 25

O'xshashlar

Бўёқ ва лок ашёлари

Лак бўёқ ашёлар

Пайвандлаш материаллари

Металл қурилиш материаллари

Томбоп ва гидроизоляция материаллари