Muskullar haqida ta’limot umumiy ma’lumotlar - Anatomiya - Referatlar

Muskullar haqida ta’limot umumiy ma’lumotlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

609 KB

Ko'chirib olish

Muskullar haqida ta’limot umumiy ma’lumotlar Reja: 1. Muskullar fiziologiyasi 2. Tana skeleti 3. Umurtqalar 4. Qovurg‘alar 5. Tana suyaklarining birlashuvi 6. Qovurg‘alarning umurtqalar va to‘sh suyagi bilan qo‘shilishi 7. Ko‘krak qafasi 8. Tana muskullari

Odam organizmida uch xil muskul mavjud: 1) skelet yoki ixtiyoriy qisqaruvchan muskul bo‘lib, mikroskop ostida uning tolalari ko‘ndalang-targ‘il ko‘rinadi. Shuning uchun skelet muskullari ko‘ndalang-targ‘il muskullar deb ataladi; 2) yurak muskullari garchand ko‘ndalang-targ‘il muskuldan tuzilgan bo‘lsa-da, ixtiyorsiz qisqaradi; 3) silliq yoki ixtiyorsiz qisqaruvchan muskullar ichki a’zo va tomirlar devorida joylashgan. Skelet muskullari harakat organlari sistemasi orasida o‘zining qisqaruvchan xususiyati bilan muhim vazifani bajaradi. Muskullar nerv tolalari orqali markaziy nerv sistemasidan keladigan impulslar ta’sirida qisqarganda, gavdada turli harakatlar vujudga keladi. Odatda, skelet muskullari odam ixtiyoriga monand qisqaradi. Skelet muskullari o‘rta yashar odamda gavda og‘irligining 40 foizini, yosh organizmda esa 20–25 foizni tashkil etadi. Sport bilan shug‘ullanuvchilarda esa muskullarning umumiy og‘irligi gavdaga nisbatan 50 foizgacha yetadi. Yosh ulg‘aygan sari muskullar hajmi va og‘irligi asta-sekin kamayib boradi. Odam gavdasida 600 ga yaqin skelet muskullari bor. Skelet muskullarining (musculus) har biri ko‘ndalang-targ‘il tolalardan tuzilgan bo‘lib, qisqarish qobiliyatiga ega. Har bir muskulning qisqaruvchi qismi – tanasi (venter) va ikki uchi, ya’ni boshlanish (origo) va biriktiruvchi (pay) qismlari bor. Bundan tashqari, uzun muskullarning boshi (caput) va dumi – yopishadigan pay qismi (insertio) bo‘ladi. Yassi muskullar (qorin muskullari)ning yassi payi – aponevrozi (aponeurosis) bo‘ladi.

rasm. Gavda muskullari (old tomoni). 1–venter frontalis (m. occipitofrontalis); 2–m. orbicularis oris; 3–m. mentalis; 4–m. sternohyoideus; 5–m. extensor carpi ulnaris; 6–m. extensor digiti minimi; 7–m. extensor digitorum; 8–m. flexor carpi ulnaris; 9–m. anconeus; 10–m. rectus abdominis; 11–m. ofliquus externus abdominis; 12–pyramidalis; 13–m. iliopsoas; 14–tensor fasciae latae; 15–m. pectineus; 16–m. abductor longus; 17–m. sartorius; 18–m. gracilis; 19–m. rectus femoris; 20–m. vastus lateralis; 21–m. vastus medialis; 22–m. adductor hallucis; 23–m. extensor digitorum longus; 24–m. flexor digitorum longus; 25–m. extensor digitorum longus; 26–m. tibialis anterior; 27–m. soleus; 28–m. gastrocnemius; 29–m. extensor pollicus brevis; 30–m. abductor pollicis longus; 31–m. extensor carpi ulnaris; 32–m. extensor carpi radialis brevis; 33–m. extensor digitorum; 34–m. extensor carpi radialis brevis; 35–extensor carpi radialis longus; 36–m. brachioradialis; 37–m. brachialis; 38–m. triceps brachii; 39–m. biceps brachii; 40–m. serratus anterior; 41–m. pectoralis major; 42–m. deltoideus; 43–m. trapezius; 44–m. sternocleidomastoideus; 45–m. depressor anguli oris; 46– m. masseter; 47–m. zygomaticus major; 48–m. orbicularis oculi; 49–m. temporalis. rasm. Gavda muskullari (orqa tomoni). 1 – venter occipitalis (m. occipitofrontalis); 2 – m. semispinalis capitis; 3 – m. splenius capitis; 4 – m. sternocleidomastoideus; 5 – m. trapezius; 6 – m. deltoideus; 7 – m. triceps brachii; 8 – m. biceps brahii; 9 – m. brachialis; 10 – pronator teres; 11 – m. brachioradialis; 12 – m. flexor carpi radialis; 13 – m. palmaris longus; 14 – m. flexor carpi ulnaris; 15 – m.

flexor digitorum superficialis; 16 – m. semitendinosus; 17 – m. semimembranosus; 18 – m. biceps femoris; 19 – m. semimembranosus; 20 – m. gastrocnemius; 21 – m. soleus; 22 – m. peroneus longus; 23 – m. peroneus brevis; 24 – m. plantaris; 25 – m. gluteus maximus; 26 – m. gluteus medius; 27 – m. obliquus externus abdominis; 28 – m. latissimus dorsi; 29 – m. serratus anterior; 30 – m. teres major; 31 – m. infraspinatus; 32 – m. teres minor; 33 – m. brachioradialis; 34 – m. masseter; 35 – m. temporalis. Har bir muskulni sirtidan biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan parda – epimizit (epimysium) yoki fassiya o‘rab turadi. Muskul ichidagi muskul tutamlarini o‘ragan parda perimizit (perimysium) deb ataladi. Muskul tolasining har birini nafis to‘r parda – endomizit (endomysium) o‘raydi. Bu pardalar muskul tolalari, tutamlarini o‘zaro birlashtiradi va muskulning alohida qisqarishiga imkoniyat tug‘diradi. Ularga quyidagilar kiradi: Fassiyalar – fasci har bir muskulni o‘rab turadigan (biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan) parda – fassiya bir muskulni ikkinchi muskuldan ajratib turadi. Shuning uchun ham fassiya har qaysi muskulning alohida qisqarishini ta’minlaydi. Ayrim muskullarni o‘ragan fassiyaga fascia propria deyiladi. Fassiyalarning boshqa turi ma’lum bir guruh muskullarni o‘rab (umumiy fassiya – fascia communis), so‘ngra ichkariga yo‘naladi va suyakka borib fassiya to‘sig‘i (septa intermuscularia)ni hosil qiladi. Fassiyalar odatda qavatma-qavat muskullarni o‘rab turadi. Shu bois ular joylashgan o‘rniga qarab chuqur, o‘rta va yuza yoki teri osti fassiyalariga ajratiladi. Fassiyalar tibbiyot amaliyotida katta ahamiyatga ega. Ular oralig‘ida qon tomirlar va nerv tolalari joylashgan. Yallig‘lanish jarayonida vujudga kelgan yiring ham fassiyalar orasidan tarqaladi. Muskulning pay qismi yaltiroq oq yoki sarg‘ish rangi bilan ajralib turadi. Muskul odatda suyaklarga pay yoki aponevrozlar yordamida yopishadi. Muskul uzun, qisqa, yassi bo‘lishi mumkin. Uzun muskullar aksari qo‘l va oyoqda, yassi muskullar esa gavdaning old va orqa tomonida joylashgan. Kalta muskullar gavdaning chuqur qismida, serbar muskullar esa

yuzada joylashadi. Organizmda ikki boshli, uch boshli, to‘rt boshli, duksimon, bir va ikki patli, ikki qorinli va boshqa turdagi muskullar uchraydi (153–159-rasmlar). Muskul tolalari yo‘nalishiga qarab to‘g‘ri, qiyshiq, ko‘ndalang va aylana bo‘ladi. Har bir muskulning o‘z qon tomiri va nervlari bor. Muskul tarkibida sezuvchi nerv tolalari sezgilarini markaziy nerv sistemasiga yo‘naltirsa, aksincha, markazdan kelayotgan harakat tolalarining ta’sirida muskullar qisqaradi. Simpatik tolalar yordamida muskullar trofikasi (moddalar almashinuvi) bajariladi. G‘altaklar (trochlea) suyaklarda tog‘ay va biriktiruvchi to‘qima bilan qoplangan g‘altaksimon do‘nglar bo‘lib, ulardan muskullarni o‘rovchi paylar o‘tadi. Muskul paylarining g‘altaklaridan o‘tadigan joyda ularga mos ariqchalar bo‘ladi. Ariqchalardan o‘tadigan muskul paylari biriktiruvchi to‘qimadan yoki paydan tuzilgan boylamlar (retinaculum tendinea) yordamida mustahkamlangan. Sesamosimon suyaklar (ossa sesamoidea) turli katta-kichiklikdagi yumaloq suyakchalar bo‘lib, muskul payining tagida joylashadi va payni suyaklardan bir oz ko‘tarib, ishqalanishdan saqlaydi, aylanish burchagini oshirib, harakatini kuchaytiradi. Eng katta sesamosimon suyak tizza qopqog‘i suyagidir. Sinovial xaltachalar (bursa synovialis) shaklan turli, katta-kichik uzunlikda bo‘lib, ichida moysimon suyuqliklar saqlaydi. Xaltacha tashqi qavatining bir tomoni muskullarga, ikkinchi tomoni suyakka yopishadi. Natijada muskullar suyaklarga ishqalanmay, osongina harakat qiladi. Ko‘pincha sinovial xaltalar bo‘g‘im yaqinida joylashib, ular bo‘shlig‘iga qo‘shilgan bo‘ladi. Pay qinlari (vagina tendinis) qo‘l-oyoq panjalariga keluvchi muskul paylarni o‘rab turadi. Pay qinlari silindr shaklida bo‘lib, devori ikki qavat, oraliq bo‘shliqlarida esa sinovial suyuqlik bor. Pay qinining ichki qavati uning ichidan o‘tadigan muskul payiga yopishsa, tashqi qavati suyaklarga yopishadi. Natijada qo‘l-oyoq panjalariga boruvchi muskul paylari panjalar bukilganda, yuk ko‘targanda, odam yurganda siqilmasdan bemalol surila oladi.

MUSKULLAR FIZIOLOGIYASI Odam organizmida asosan 3 xil muskullar tafovut etiladi .1.sketning ko’ndalang- targ’il yoki ixtiyoriy muskullar 2 . yurak muskullari 3 silliq yoki ixriyorsiz qisqaruvchan muskullar . Muskullarning asosiy vazifasi qisqaruvchanlik bo’lib , qisqargan vaqtda muskul tolalari taranglashadi va harakat vazifasini bajaradi. Natijada odam o’z gavdasini fazoda saqlaydi., harakatlanib bir joydan ikkinchi joyga qo’zg’aladi yoki biror mehnat bajaradi. Yurak muskullari qisqarganda organizmda muayyan qon aylanishi ta’minlanadi. Muskul tolalari xilma-xil vazifalarni nerv – muskul sistemasi orqali bosh miya ta’sirida bajaradi. I, Duksimon muskul.1 – tendo; 2 – venter; 3 – tendo. II. Serbar muskul.1 – aponeurosis. III. Bir patli muskul. 1 – venter; 2 – tendo.IV . Ikki patli muskul. 1 – venter; 2 – tendo.V . Ikki boshli muskul. 1 – tendo; 2 – caput; 3 – venter; 4 – tendo.VI . Ikki qorinli muskul. 1 – venter; 2 – tendo; 3 – venter.VII . Ko‘p qorinli muskul. 1 – intersectio tendenea. Muskul to’qimalariga qisqaruvchanlik , qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik kabi 3 ta fiziologik xususiyatlar xos. Ko’ndalang- targ’il muskullar tolalardan iborat bo’lib, muskul tolasi parda – sarkolemma bilan o’ralgan qisqrish qobiliyatiga ega bo’lgan miofibrillalardan iborat. Miofibrillalar o’z navbatida ikki xil yo’g’on va ingicka iplardan tuzilgan. Yo’g’on iplar miozin oqsil moddalardir, ingichkasi esa aktin modalaridan tashkil topgan. Sarkolemmaning protaplazmasi juda ko’p sarkoplazmatik kanalchalardan tashkil topgan to’rchalardan tuzilgan.

Kanalchalar devori moddalarni tanlab o’tkazadi. Muskullar tinch turgan paytda sarkoplazmadagi Ca++ konsentratsiyasi sarkoplazmatik to’rlarga qaraganda bir qancha past bo’ladi. Muskullar qo’zg’alganda esa aksincha Ca++ zudlik bilan sarkoplazmaga o’tib , miozin oqsilini aktivlashtirib , ATF ni parchalaydi . Shunday qilib , muskulning qisqarishi uchun zarur bo’lgan energiya paydo bo’ladi. Odatda skelet muskullari harakatlantiruvchi(motor) nerv tolalarining impulslari orqali qisqaradi. Odamda hajmi katta bo’lgan 100 ga yaqin muskul tolalarini bitta nerv tolasi (akson) impulse ta’minlasa , kichik muskullarda taxminan beshta muskul tolalariga bitta nerv tolasi tarqaladi. Shuning uchun har bir akson tarqaladigan muskul tolalari bilan bilan birga motor birligi deb ataladi. Nerv to’qimasiga qaraganda muskul to’qimasi bir muncha sekinroq qisqaradi. Muskul tolasining biror qismida qisqarish yuz bergan zahoti u muskul bo’ylab tarqaladi. Izotonik qisqarishda , muskul tolasining uzunligi o’zgarsad uning taranglik darajasi unchalik o’zgarmaydi. Izometrik qisqarishda esa muskul tolasining uzunligi o’zgarmaydi-yu , lekin unga ancha zo’r keladi. Izotonik va izometrik qisqarishlarni alohida muskullarda kuztishimiz mumkin. Lekin odamm organizmida bunday qisqarishlar bo’lmaydi. Chunki muskullar bo’gimning bukilishi orqali qisqarganda o’zining taranglanish darajasini namoyon qiladi. Muskullar isqarganda o’zining og’irligiga nisabtan bir necha marta ortiq yukni ko’tara oladi. Muskul kuchi uning ko’tara oladigan yuk miqdori bilan o’lchanadi. Muskul kuchi uning ko’ndalang kesimi miqdoriga qarab aniqlanadi. Muskulning 1 sm kv ko’ndalang kesimi o’rtacha 10 kg gacha yuk ko’taradi. Bu muskul kuchiga absolyut muskul kuchi deyiladi. Muskullarning absolyut kuchi odam yelkasiga yuk qo’yilib oyoq uchida turish orqali aniqlanadi. Bunda bolder muskullari taranglashib yukni ko’taradi.Ko’tarilgan yuk miqdorini bolder muskulining ko’ndalang kesimiga

bo’lish kerak. Jismoniy mashq natijasida muskul tolalari yo’g’onlashib bir- biridab uzoqlashadi. Shunday qilib muskul ko’ndalang kesimining hajmi va kuchi ortadi. Muskullar yuk miqdori o’rtacha bo’gandagina ko’proq ish bajaradi. Yuk miqdorining oshishi yoki kamayishi tez orada charcjashga olib keladi. Shu bilan birga muskullarning ish ritmi bir xil bo’lishi shart. Agarda ish ritmi tezlashsa yoki kamaysa ham tez charchashga olib keladi. Shuning uchun jismoniy ishni hamda sport bilan shug’ullanishni ham bir xil ritmda bajarish maqsadga muvofiqdir. TANA SKELETI Odamning tana skeleti umurtqa pog‘onasi va o‘n ikki juft qovurg‘a, to‘sh suyagidan tashkil topgan ko‘krak qafasi (compages thoracis, tharax-BNA) suyagidan iborat. Umurtqa pog‘onasi (collumna vertebralis) bir-birining ustida joylashgan 33, 34 ta umurtqalar yig‘indisidan tashkil topgan bo‘lib, bular bo‘yin umurtqalari (yettita); ko‘krak umurtqalari (o‘n ikkita), bel umurtqalari (beshta), dumg‘aza umurtqalari (to‘rtta), beshtasi o‘zaro birlashib bitta dumg‘aza suyagini hosil qilgan va dum umurtqalari bo‘limlariga ajratiladi. Umurtqa pog‘onasining o‘rtacha uzunligi erkaklarda 73–75 sm, ayollarda esa 69–71 sm. Shundan bo‘yin qismi uzunligi 13–14 sm, ko‘krak bo‘limi 27–30 sm, bel qismi 17–18 sm va dumg‘aza qismi 12–15 sm. Odam umurtqa pog‘onasi organizmning tayanchi bo‘libgina qolmay, balki umurtqa kanalida joylashgan orqa miyani muhofaza qiladi va gavda bilan kalla harakatida faol qatnashadi. Har qaysi umurtqaning tayanch vazifasini bajaradigan tanasi (corpus vertebrae), ravog‘i (arcus vertebrae) bor, umurtqa ravog‘i tanasiga ikkita oyoqchasi (pedinculi arcus vertebrae) orqali birlashib, umurtqa teshigini (foramen vertebrale) hosil qiladi. Hamma umurtqalarning teshiklari birga qo‘shilib umurtqa kanali (canalis vertebralis) vujudga keladi, orqa miya ana shu kanalda joylashib, tashqi muhit ta’siridan saqlanib turadi. Umurtqa ravog‘ida tepa va pastki juft bo‘g‘im

o‘simtalari (processus articularis superiores et inferiores) joylashgan. Umurtqa ravog‘ining o‘rta qismida orqa tomonga bitta o‘tkir qirrali o‘siq (processus spinosus), ikki yon tomonidan bittadan ko‘ndalang o‘siq (processus tranversus) ko‘rinadi. Umurtqa tanasi bilan bo‘g‘im o‘siqlarining o‘rta qismlarida yuqori va pastki o‘ymalar (incisurae vertebrales superiores et inferiores) joylashgan. Umurtqa pog‘onasida yuqoridagi umurtqaning pastki o‘ymasi pastki umurtqaning yuqori o‘ymasi bilan birlashib, har tarafda bittadan umurtqa oraliq teshigi (foramina intervertebralia)ni hosil qiladi. Bu teshiklar orqali orqa miya nervlari va qon tomirlari o‘tadi. Odam umurtqalarining orasida bel va dumg‘aza umurtqalari katta hajmli bo‘lib, bosh, tana va qo‘l og‘irligi ana shular vositasida chanoq orqali oyoqqa tarqaladi. Dum umurtqalari, aksincha, odamda o‘sishdan to‘xtab yo‘qolib borayotgan qoldiq umurtqalar hisoblanadi. Bularning tanalari kichkina bo‘lib, ravoqlari bo‘lmaydi. UMURTQALAR Odam umurtqa pog‘onasining ko‘krak qismi (ko‘krak umurtqalari – vertebrae thoracicae) 12 dona. Tuzilishiga qarab boshqa umurtqalarga nisbatan namuna qilib olinsa bo‘ladi. 1. Ko‘krak umurtqalarining (8-rasmlar) tanasi – corpus vertebrae (tepadan pastga qarab) hajmi jihatidan kattalasha boradi. Ko‘krak umurtqalarining ikki yonboshiga va ko‘ndalang (processus transversus) o‘simtalariga 12 juft qovurg‘aning bo‘g‘im hosil qilib qo‘shilib turishi ularni boshqa umurtqalardan ajratib turadi. Aksariyat qovurg‘alarning boshchalari yonma-yon joylashgan ikkita umurtqa tanalarining yonbosh oralig‘iga o‘rnashgan bo‘ladi. Shuning uchun aksariyat umurtqalarning ikkala tomonida (tepa va pastida) yarimtadan chuqurchasi (foveae costales sureriores et inferiores) bo‘ladi. Bundan birinchi umurtqa mustasno bo‘lib, tanasining yuqori qirrasida birinchi qovurg‘a uchun bitta butun qovurg‘a chuqurchasi (foveae costalis superior), tanasining pastida ikkinchi qovurg‘a uchun yarimta qovurg‘a chuqurchasi (foveae costalis inferior) bo‘ladi. O‘ninchi umurtqada esa (X qovurg‘a uchun) bitta yarim chuqurcha va

XI–XII umurtqalarda har birining ikki yonboshida (tegishli qovurg‘alar uchun) bittadan to‘la chuqurcha joylashgan. 8 - -rasm. Ko‘krak umurtqasi (vertebra thoracica). Yonboshdan ko‘rinishi. 1 – corpus vertebrae; 2 – fovea costalis superior; 3 – incisura vertebralis superior; 4 – processus articularis superior; 5 – fovea costalis transversalis; 6 – processus transversus; 7 – processus spinosus; 8 – processus articularis inferior; 9 – incisura vertebralis inferior; 10 – fovea costalis inferior. Umurtqa tanasi bilan uning ravog‘i o‘rtasida umurtqa teshigi (foramen vertebrale) bor. Yuqori va pastdagi bir juftdan frontal holatda joylashgan bo‘g‘im o‘simtalari (processus atriculares superiores) bilan umurtqalar o‘zaro birlashib turadi. Umurtqa tanasining ikki yonboshidagi ko‘ndalang o‘siqlari old tomonida bo‘g‘im yuzachalari (fovea costalis processus transversus) joylashadi. Umurtqa ravog‘ining o‘rta qismida o‘tkir qirrali o‘siq (processus spinosus) joylashgan. 2. Bo‘yin umurtqasi (vertebrae cervicales) (9-10-11-rasmlar), (S1–S7) 7 dona bo‘lib, yuqoridagi birinchi va ikkinchi umurtqalar boshqa beshta bo‘yin umurtqalaridan tuzilishi bo‘yicha ancha farq qiladi. Shuning uchun I, II bo‘yin umurtqalari tuzilishiga quyida to‘xtalib o‘tamiz. Qolgan beshtasi umurtqalar kabi tuzilgan. Bo‘yin umurtqalarining tana (corpus vertebrae)lari kichkina ko‘ndalang- oval shaklda bo‘lib, umurtqa teshigi (foramen vertebrale) katta burchak shaklida tuzilgan. Ko‘ndalang o‘siq (processus tranversus)larning oldingi tomoniga embrion o‘sishi davridagi qovurg‘a qoldiqlari yopishib, ko‘ndalang o‘siq teshigi (foramen processus tranversus)ni hosil qiladi. Shuning uchun ko‘ndalang o‘siqlar ko‘ndalang qovurg‘a o‘siqlar (processus costotransversarius BNA) deb ham ataladi. Bu o‘siqlarning uchlari ko‘pincha ikkita do‘mboqqa bo‘linadi.

9 -rasm. Birinchi bo‘yin umurtqasi (atlas). Tepadan ko‘rinishi. 1 – tuberculum posterius; 2 – sulcus arteriae vertebralis; 3 – foramen transvesarium; 4 – fovea dentis; 5 – arcus anterior; 6 – tuberculum anterius; 7 – processus transversus; 8 – fovea articularis superior; 9 – arcus posterior; 10 – processus articularis inferior. 10 -rasm Vertebra cervicalis secunda (axis). I - dens; 2- facies articularis posterior; 3- corpus vertebrae; 4- facies articularis superior; 5 - processus transversus; 6- processus articularis inferior; 7 - arcus vertebra 8-processus spinosus 11 -rasm. Bo‘yinning VII umurtqasi (prominens). O‘ng tomondan ko‘rinishi. 1 – corpus vertebrae; 2 – incisura vertebralis superior; 3 – processus articularis superior; 4 – processus

spinosus; 5 – processus articularis inferior; 6 – incisura vertebralis inferior; 7 – processus transversus. VI umurtqaning oldingi do‘mbog‘i oldidan uyqu arteriyasi o‘tganligi uchun uyqu do‘mbog‘i (tuberculum caroticum) deb ataladi. Arteriya jarohatlanganda shu do‘mboqchadagi qon tomirni bosib qon to‘xtatiladi. Ko‘ndalang o‘simtalarda paydo bo‘lgan barcha teshikchalar yig‘indisi umurtqa arteriyasi kanali (canalis art. vertebralis)ni hosil qiladi. Bu kanaldan shu nomli arteriya o‘tadi. II–V bo‘yin umurtqalari tanasining orqa tomonida joylashgan o‘tkir qirrali o‘siq (processus spinosus)lar kalta va uchi ayri (VI–VII umurtqalar bundan mustasno) bo‘ladi. VII umurtqaning orqa o‘sig‘i boshqa bo‘g‘im umurtqalariga nisbatan uzun vayo‘g‘on bo‘lib, tirik odamda teri ostida bilinib turadi. Shuning uchun bu umurtqa turtib chiqqan umurtqa (vertebra prominens – 11-rasm) deyiladi. Birinchi bo‘yin umurtqasi – atlant (atlas, 9-rasm)ning tanasi takomil etish davrida ikkinchi umurtqaga o‘tib tishsimon o‘siqni hosil qiladi. Natijada uning tanasi o‘rniga oldingi ravog‘i (arcus anterior) vujudga kelib, umurtqa teshigi (foramen vertebrale) esa kengaygan. Oldingi ravoqning old tomonida oldingi do‘mboq (tuberculum anterius) joylashgan. Ravoqning ichki yuzasida esa II bo‘yin umurtqasining tishsimon o‘sig‘i joylashadigan chuqurcha (fovea dentis) bor. Orqa ravog‘i (arcus posterior)da o‘tkir qirrali o‘siq qoldig‘i – kichkina do‘mboq (tuberculum posterius) paydo bo‘lgan. Umurtqaning yonbosh qismi (massae laterales), oldingi va orqa ravoqlarining qo‘shilib joylashgan yonbosh qismining yuqori va pastki yuzalarida bo‘g‘im chuqurchalari (foveae articulares superiores et inferiores) ko‘rinadi. Yuqori bo‘g‘im yuzasi oval shaklli bo‘lib, ensa suyagidagi do‘ngsimon o‘siq bo‘g‘im yuzasi bilan bo‘g‘im hosil qilib qo‘shiladi. Massae laterales ning orqasida umurtqa arteriya ariqchasi (sulci a.vertebrales) bor. Bo‘yinning II umurtqasi (axis – o‘qli, 10-rasm) tishsimon o‘siq yoki tish (dens)ning bo‘lishi bilan boshqa hamma umurtqalardan ajralib turadi. Ikkinchi umurtqa tishi birinchi umurtqa ravog‘iningichki tomonida bo‘g‘im yuzasi (facies

articularis anterior) bilan birlashib turishi kallaning har tomonga burilishiga imkon tug‘diradi. Tishsimon o‘siq silindrsimon shaklli bo‘lib, uning uchi – apex-i bor. O‘siqning oldingi yuzasida joylashgan bo‘g‘im yuzasi (facies articularis anterior) atlantning oldingi ravog‘ini ichki yuzasidan bo‘g‘im chuqurchasi (fovea dentis) bilan bo‘g‘im hosil qilib qo‘shilsa, dentis ning orqa bo‘g‘im yuzasi (facies articularis posterior) esa atlantning ko‘ndalang joylashgan boylami bilan qo‘shiladi. Axis ning ikki yonboshida joylashgan yuqori bo‘g‘im yuzasi (facies articularis superior) atlantning pastki bo‘g‘im chuqurchasi bilan, pastki bo‘g‘im yuzasi (facies articularis inferior) esa uchinchi bo‘g‘im umurtqasining yuqori bo‘g‘im yuzasi bilan qo‘shiladi. 3. Bel umurtqalari (vertebrae lumbales) 5 dona (12-rasm), umurtqalarga gavda og‘irligi tushganligi sababli, uning tanasi (corpus vertebrae) kattalashgan buyrak shakliga o‘xshash bo‘ladi, uning teshigi katta va uchburchak shaklidadir. Ko‘ndalang o‘sig‘i (processus transversus) deyarli frontal vaziyatda bo‘lib, uchi orqaga qarab turadi. O‘tkir qirrali o‘siq (processus spinosus) harakatchan bo‘lganidan to‘ppa-to‘g‘ri orqaga qarab turadi. Tepa bo‘g‘im o‘siqlari (processus articularis superior)ning bo‘g‘im yuzalari (facies articularis superior) medial tomonga, pastki bo‘g‘im o‘siqlari (processus articularis inferior) yuzalari (facies articularis inferior) tashqariga qaragan bo‘ladi. Tepa bo‘g‘im o‘sig‘ining orqasida kichkina so‘rg‘ichsimon do‘mboq (processus mamillaris) joylashgan. .

12-rasm. Bel umurtqasi (vertebra lumbalis). Yon tomondan ko‘rinishi. 1 – corpus vertebrae; 2 – incusura vertebralis superior; 3 – processus articularis superior; 4 – processus costarius; 5 – processus mamillaris; 6 – processus spinosus; 7 – facies articularis inferior 4. Dumg‘aza umurtqalari (vertebrae sacrales) 5 dona (13-14-rasmlar) bo‘lib, 17–25 yoshlarda o‘zaro qo‘shilib, bitta butun dumg‘aza suyagi (os sacrum)ni vujudga keltiradi. Bu ham odamning vertikal holatga o‘tishi bilan gavda og‘irligining dumg‘aza umurtqalariga tushishi natijasida hosil bo‘lgan. Dumg‘aza suyagi uchburchak shaklida bo‘lib, serbar qismi tubi (asosi – basis ossis sacri) bor. Uning ikki yonboshida esa tepa bo‘g‘im o‘sig‘i (processus articularis superior), pastga va oldinga qaragan uchi (apex ossis sacri) bor. Dumg‘aza suyagi tubi bilan beshinchi bel umurtqasining tanasiga birlashadi. Dumg‘aza suyagining oldingi chanoq sathi (facies pelvina) tekis va yoysimon bukilgan bo‘lib, to‘rtta oldingi teshiklar (foramina sacralia pelvina) va ko‘ndalang joylashgan chiziq (lineae transversae)lar ko‘rinib turadi. Dumg‘azaning orqa yuzasi g‘adir-budur bo‘rtib chiqqan bo‘lib, u umurtqa o‘siqlarining o‘zaro suyaklanib ketishidan 5 ta qirra va dumg‘azaning orqa to‘rtta teshiklari (foramina sacralia dorsalia)ni hosil qiladi. Jumladan, o‘tkir qirrali o‘siqlarning birlashishidan dumg‘azaning o‘rta qirrasi (crista sacralis mediana), bo‘g‘im o‘siqlarinin

13-rasm. Dumg‘aza suyagi (os sacrum). Old tomondan ko‘rinishi. 1 – basis ossis sacri; 2 – processus articularis superior; 3 – pars lateralis; 4 – lineae transversae; 5 – apex ossis sacri; 6 – foramina sacralia pelvina. 14-rasm. Dumg‘aza suyagi (os sacrum). Orqa tomondan ko‘rinishi. 1 – canalis sacralis; 2 – processus articularis superior; 3 – tuberositas sacralis; 4 – crista sacralis intermedia; 5 – crista sacralis mediana; 6 – hiatus sacralis; 7 – cornu sacrale; 8 – crista sacralis lateralis; 9 – facies auricularis; 10 – processus articularis superior; 11 – foramina sacralia dorsalia. birlashishidan oraliq qirrasi (crista sacralis intermediana – orqa teshiklarning tashqi tomonida joylashgan) ko‘rinadi. Nihoyat, umurtqalarning ko‘ndalang o‘siq qoldiqlari yig‘indisidan dumg‘aza suyagi orqa yuzasining eng chetida joylashgan lateral qirra (crista sacralis lateralis)lari ko‘rinadi. Qirralardan tashqariroqda muskullar yopishadigan dumg‘aza g‘adir-buduri (tuberositas sacralis) joylashgan. O‘siqlarning qovurg‘a qoldiqlari bilan o‘zaro qo‘shilib ketishidan paydo bo‘lgan

dumg‘aza tubining yon qismi (partes lateralis) quloqsimon yuza (facies auricularis, 18-rasm) bo‘lib, chanoq suyagining ana shunday yuzasi bilan bo‘g‘im hosil qilib qo‘shilib turadi (Chanoq suyaklarining birlashuviga qaralsin). Dumg‘aza umurtqalari teshiklari o‘zaro qo‘shilib dumg‘aza kanali (canalis sacralis)ni hosil qiladi. Dumg‘aza kanalining pastki teshigi (hiatus sacralis) ikkala tomonidan chiqib turadigan o‘siqchalar (cornu sacrale)ni hosil qiladi. Ayollarning dumg‘aza suyagi kengroq, kaltaroq va kamroq bukilgan bo‘lishi bilan erkaklar dumg‘azasidan ajralib turadi. 5. Dum umurtqalari (vertebrae coccygeae, 15-rasm) 4–5 dona bo‘lib, odamda qoldiq (rudiment) umurtqalardan iborat. Bular o‘rta yashar odamlarda suyaklanib, dum suyagi (os coccygis)ni vujudga keltiradi. Birinchi dum umurtqasida tanasidan tashqari, uning ikki yonboshida bir juft shoxchasi (cornu coccygeum) ko‘rinadi. 15 -rasm. Dum suyagi (os coccygis). A – old tomondan ko‘rinishi; B – orqa tomondan ko‘rinishi. 1 – cornu coccygeum; 2 – corpus coccygeus. T o‘ sh s u ya g i (sternum, 16-rasm ). Ko‘krak umurtqalari va qovurg‘alar bilan birgalikda ko‘krak qafasini (thorax)ni hosil qiladi. To‘sh suyagi uzunchoq yassi shaklda bo‘lib, o‘rta yashar odamda uchta ayrim qismlardan iborat.

16 – rasm Sternum . 1-incisura jugularis; 2-incisura clavicularis; 3- incisura costalis I; 4-angulus sterni; 5- incisura costalis II; 6-incisura costalis III; 7-incisura costalis IV; 8-incisura costalis V; 9-incisura costalis VI; 10- incisura costalis VII; 11 -processus xiphoideus; 12- со rpus sterni; 13- manubrium sterni 1) yuqori qismi – dastasi – manubrium sterni, 2) o‘rta qismi – tanasi – corpus sterni, 3) past qismi – xanjarsimon o‘siq – processus xiphoideus deb ataladi. Bular o‘zaro yupqa tog‘ay qatlami bilan qo‘shilgan bo‘lib, keksalik davrida suyaklanib yaxlit bitta to‘sh suyagini hosil qiladi. Dasta qismi keng va qalin bo‘lib, tepa qismida chuqurcha – incisura jugularis ko‘rinadi. Dastaning ikki yonboshida o‘mrov suyagining to‘sh suyagiga qaragan uchining qo‘shilishi uchun o‘yma – incisurae claviculares va undan pastda I qovurg‘a tog‘ayi bilan qo‘shilishi uchun o‘yma bo‘ladi. Dasta bilan tanasi bir oz oldinga turtib qo‘shilgan joyida angulus steni (to‘sh burchagi)ni ko‘rish mumkin. Dasta bilan tanasi oralig‘ida II–VII qovurg‘a tog‘aylari uchun o‘yma (incisurae costales) bor. Xanjarsimon o‘siq (processus xiphoideus) to‘sh suyagining tanasidan pastki tomonda joylashgan turli uzunlik va shaklda bo‘ladi. Ayollarning to‘sh suyaklari erkaklarning to‘sh suyagiga nisbatan bir oz kaltaroq bo‘ladi.

QOVURG‘ALAR Qovurg‘alar (costae, 17, 18-rasmlar). 12 juft ingichka yoylardan iborat bo‘lib, orqa tomondan ko‘krak umurtqalarining tanalariga yopishib turadi. Har qaysi qovurg‘a ikki qismdan iborat, qovurg‘aning orqa qismi suyak (os costale) va oldingi qismi tog‘aydan (cartilago costalis)dan tuzilgan. Yuqoridagi I–VII qovurg‘alar bevosita tog‘ay qismlari vositasida to‘sh suyagiga birikadi va chin qovurg‘a (costae verae) deb ataladi. Keyingi VIII–IX va X juft qovurg‘alar o‘zining oldingi tog‘ay qismlari bilan bevosita to‘sh suyagiga yopishmasdan, o‘zidan yuqorida joylashgan qovurg‘aning tog‘ayiga tutashadi hamda yolg‘on 17-rasm . Qovurg‘alar (costae). A – birinchi qovurg‘a. 1 – caput costae I; 2 – collum costae; 3 – tuberculum costae; 4 – sulcus arteriae subclaviae; 5 – tuberculum m.scaleni anterioris; 6 – sulcus v.subclaviae. B – ikkinchi qovurg‘a.1 – caput costae II; 2 – collum costae; 3 – tuberculum costae; 4 – tuberositas m.serrati anterioris; 5 – corpus costae. qovurg‘alar (costae spuriae) deb ataladi. Qolgan XI va XII juft qovurg‘alarning tog‘aylari esa hech qayerga yopishmasdan qorin muskullarining oralarida erkin joylashgan. Shu sababli juda harakatchan bo‘ladi. Ular yetim qovurg‘alar (costae fluctuantes) deb ataladi. Qovurg‘alarning oldingi, orqa uchlari va bularning oraliq qismi, tanasi bor. Qovurg‘aning orqa uchida yo‘g‘onlashgan boshchasi (caput costae) bor. II–X qovurg‘alar boshchasi umurtqalar oraliq chuqurchalariga

qo‘shilgani uchun ularning bo‘g‘im yuzalari qirra (crista capitis costae) bilan ikkita bo‘g‘im yuzasiga ajralgan. I, XI va XII qovurg‘alar boshchalarida qirra bo‘lmaydi, chunki umurtqa tanasidagi butun bo‘g‘im chuqurchalari bilan qo‘shilgan bo‘ladi. Qovurg‘a boshchasi ingichkalashgan bo‘yin (collum costae) qismiga o‘tadi. Bo‘yin qismining qovurg‘a tanasiga o‘tish chegarasida do‘mboqcha (tuberculum costae) ko‘rinadi. I– X qovurg‘alar do‘mboqchalaridagi bo‘g‘im yuzlari 18 -rasm. Sakkizinchi o‘ng qovurg‘a (costa VIII). Ichki yuzasi.1 – caput costae; 2 – collum costae; 3 – facies articularis capitis costae; 4 – crista capitis costae; 5 – corpus costae; 6 – sulcus costae. (facies articularis tuberculi costae) ikki qismga ajralgan bo‘lib, ularning pastki qismi umurtqalar ko‘ndalang o‘siqlaridagi bo‘g‘im chuqurchalariga qo‘shilib turadi. Do‘mboqchalar bo‘g‘im yuzalarining yuqori qismlariga esa boylamlar yopishadi. XI–XII qovurg‘alardagi do‘mboqchalar unchalik rivojlanmagan, bo‘g‘im yuzalari bo‘lmaydi. Qovurg‘a tanasida (corpus costae) tashqi, ichki yuzalari, tepa va pastki chekkalari bor. Birinchi qovurg‘aning, aksincha yuqori va pastki yuzalari, ichki va tashqi chekkalari bo‘ladi. Qovurg‘a tanasi bir oz bukilib qovurg‘a burchagi (angulus costae)ni hosil qiladi. Ko‘pchilik qovurg‘alar ichki yuzasining pastki chekkasiga yaqin joyida qovurg‘a egatchasi (sulcus costae) (nerv va tomirlar uchun) joylashgan. Qovurg‘alarning shakli va uzunligi ko‘krak qafasining tuzilishiga hamda shakliga bog‘liq. Qovurg‘alarning uzunligi I dan VII

qovurg‘agacha orta borib, VIII qovurg‘adan oxirgi XII qovurg‘agacha qisqarib kamayadi. Birinchi qovurg‘a boshqa qovurg‘alardan uning yuqori yuzasida narvonsimon muskul do‘mbog‘i (tuberculum musculi scaleni anterioris) bor. Do‘mboq oldida o‘mrov osti vena egati – sulcus venae subclaviae, do‘mboq orqasida esa o‘mrov osti arteriya egati – sulcus arteriae subclaviae bo‘ladi. TANA SUYAKLARINING BIRLASHUVI(rasmlar) rasm. Umurtqa pog‘onasining boylamlari. 1–discus intervertebralis; 2– nucleus pulposus; 3–anulus fibrosus; 4–lig. longitulinale anterius; 5–facies articularis inferior; 6–processus articularis superior; 7–processus transversus; 8–lig. supraspinale; 9–lig. interspinale; 10–lig. flavum; 11– foramen intervertebrale; 12–lig. longitudinale posterius. rasm. II, III bel umurtqalarining o‘zaro birlashuvi (kesib ko‘rsatilgan). 1–lig. supraspinale; 2–capsula articularis; 3–lig. longitudinale posterius; 4–nucleus pulposus; 5–lig. longitudinale anterius; 6–anulus fibrosus; 7–lig. flavum; 8–processus articularis superior; 9–processus articularis inferior.

Umurtqa pog‘onasining o‘zaro birlashmalarida birlashishning hamma turlari (sindesmozlar – boylamlar, sinxondrozlar, sinostozlar va bo‘g‘imlar)ni ko‘rish mumkin. Jumladan umurtqa tanalari o‘zaro fibroz tolali tog‘ay disklar yordamida qo‘shiladi, lekin bunday tog‘ay I va II umurtqalar o‘rtasida bo‘lmaydi. Dumg‘aza va dum umurtqalar yosh organizmda tog‘aylar bilan birlashsa, keyinchalik umurtqa tanalari o‘rtasida tog‘aylar suyakka aylanib ketadi. Shunday qilib, umurtqalar o‘rtasidagi tog‘aylar 23 ta disk (disci intervertebralia) dan iborat bo‘ladi. Tog‘ay diskining tashqi qismi zich joylashgan va bir oz cho‘zilish va qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan fibroz tolali halqa (annulus fibrosus) dan iborat. Tog‘ay halqa o‘rtasida liqildoq – o‘zak (nucleus pulposus) modda joylashgan. Bu embrion orqa torining (chorda dorsalis) qoldig‘i bo‘lib, o‘zining elastiklik xususiyati bilan umurtqalarni ezilishdan saqlaydi, tanaga tushadigan og‘irlikni kamaytiradi. Umurtqa oraliq disklari har xil qalinlikda bo‘lib, bel qismida ayniqsa yaxshi rivojlangan. Umurtqa pog‘onasi rivojlangan boylamga boy. Jumladan bir-biriga yaqin turgan umurtqa ravoqlari o‘rtasida sarg‘ish rangli boylam (ligamenta flava) joylashgan. Umurtqalarning qirrali yoki orqa o‘siqlari orasida o‘siq boylam (ligamentum interspinale) hamda ularning ko‘ndalang o‘siqlari o‘rtasida tortilgan boylamlar – ligamentum intertransversale bo‘ladi. Umurtqalarning orqa o‘rkir o‘siqlari orasidagi boylamlar, o‘siqlarning uchiga yetib, bir-biri bilan tutashib o‘siq usti boylami (ligamentum supraspinale) nomini oladi. Bu boylam bo‘yin qismida yaxshi rivojlangan bo‘lib, bo‘yin (gardon) boylami (ligamentum nuchae) deb ataladi. Umurtqalarning bo‘g‘im o‘siqlari o‘zaro bo‘g‘im hosil qilib tutashsa, ular tanalarining old tomonida oldingi uzun boylam (ligamentum longitudinale anterius), orqa tomonida orqa uzun boylam (ligamentum longitudinale posterius) joylashgan bo‘ladi. B i r i n ch i, i k k i n ch i bo‘yin umurtqalari boshqa umurtqalardan farqli o‘laroq, o‘zaro bo‘g‘imlar (articulatio atlantoaxialis lateralis) hosil qilib tutashadi (rasm).

rasm. Ensa suyagi va bo‘yin umurtqalarining oraliq boylamlari (ichki ko‘rinishi). 1– pars basilaris; 2–canalis hypoglossialis; 3–lig. alare; 4– fasciculus longitudinalis; 5–capsula articularis; 6–membrana tectoria; 7– axis; 8–lig. cruciforme atlantis; 9– atlas; 10–capsula articularis (atlantooccipitalis); 11–os occipitale; 12–lig. transversum atlantis. Ikkinchi umurtqaning tishsimon o‘sig‘i birinchi umurtqaning oldingi ravog‘iga tutashib, articulatio atlantoaxialis mediana ni hosil qiladi. Bu bo‘g‘imlar alohida bo‘g‘im xaltasi bilan o‘ralgan. Atlantning old ravog‘i ensa suyagidagi katta teshik qirrasining old qismi oralig‘ida parda (membrana atlantooccipitalis anterior) bo‘lsa, atlantning orqa ravog‘i va ensa suyagining katta teshik qirrasidagi orqa qismi oralig‘ida orqa parda (membrana atlantooccipitalis posterior) joylashadi. Shu bilan birinchi bo‘yin umurtqasining turli tomonga (aylanma) harakat qilishiga imkoniyat tug‘diradi. Bosh skeleti ensa suyagining yon qismlarida joylashgan do‘nglar vositasida birinchi bo‘yin umurtqasining ustki bo‘g‘im chuqurchasiga bo‘g‘im (articulatio atlantooccipitalis) hosil qilib qo‘shiladi. Bir xil tuzilishga ega bo‘lgan bu ikki bo‘g‘im birgalikda bir xil harakatni bajarganligi uchun kombinatsiyalashgan bo‘g‘im turkumiga kiradi. Bu bo‘g‘im ikkinchi bo‘yin umurtqasining tishsimon o‘sig‘i bilan ensa suyagining nishabi o‘rtasida tortilgan boylam (ligamentum apicis dentis), tishsimon o‘siqning orqasidan ko‘ndalang tortilgan boylam (ligamentum transversum atlantis) va ularning tarmoqlari – qanotsimon boylam (ligamentum alarae) bilan mustahkamlangan. Bu boylamlar dens yonboshlaridan boshlanib, condylus

occipitalis ning medial tomoniga yopishgan. Lig. criciforme atlantis (xochsimon boylam) dens ning ko‘ndalang boylami bilan uzunasiga yo‘nalgan. Fibroz to‘qima tutami (fasciculi longitudenales – lig. supraspinale ning davomi) dan tashkil topgan. I–II bo‘yin umurtqa bo‘g‘imlari qalin fibroz parda (membrana tectoria) bilan qoplangan. Bu bo‘g‘imlar kallani umurtqa pog‘onasiga qo‘shib, mustahkam ushlaydi. Kallaning haddan tashqari buralib ketmasligini ta’minlaydi. Umurtqa pog‘onasi umurtqalarning o‘zaro ustma-ust qo‘shilishidan vujudga keladi va katta yoshdagi odamlarda “S” shaklida joylashadi. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin va bel qismi oldinga fiziologik qiyshaygan (lordoz) bo‘lsa, ko‘krak va dumg‘aza qismlari orqa tomonga fiziologik qiyshaygan (kifoz) bo‘ladi. Umurtqa pog‘onasining bu qiyshaymalari chaqaloqlarda sezilmaydi, bola o‘tira boshlab, keyin yurganda, asta-sekin paydo bo‘ladi. Umurtqa pog‘onasi boshni ushlab turadi, tananing tayanch vazifasini bajarib, tikka turishni ta’minlaydi. Umurtqa pog‘onasi kanalida orqa miya tashqi ta’sirotlardan saqlanadi. Umurtqa pog‘onasida har taraflama turli harakatlar sodir bo‘ladi. QOVURG‘ALARNING UMURTQALAR VA TO‘SH SUYAGI BILAN QO‘SHILISHI ( rasm ) rasm. Qovurg‘a-umurt-qa-to‘sh bo‘g‘imlari va boy-lamlari (tepadan ko‘rinishi). 1–processus transversus; 2–capsula articulationis capitis costae; 3–corpus costae; 4–ligg. sternocostalia radiata; 5–membrana sterni; 6–corpus sterni; 7–cartilago costalis; 8–caput costae; 9–articulatio costotransversaria; 10– angulus costae.

Qovurg‘alar orqa uchi (boshchasi) va do‘mboqlaridagi bo‘g‘im yuzalari bilan ko‘krak umurtqalari, ustma-ust turgan tanalarining oralig‘i va ko‘ndalang o‘siqlardagi yuzalarga qo‘shilib bo‘g‘im hosil qiladi. Qovurg‘alar boshchasi bo‘g‘imi (articulatio capitis costae) qovurg‘aga boshchalaridagi bo‘g‘im yuzalari (facies articularis capitis costae) bilan umurtqa tanalaridagi yuqori va pastki yarim chuqurchalar (fovea costalis) orasida hosil bo‘ladi. Har bir qovurg‘a (II–X qovurg‘alarda) bo‘g‘imi ichida boylam (lig. capitis costae interarticulare) bo‘lib, qovurg‘a boshchasidagi qirradan boshlanadi va umurtqa oraliq disklariga yopishadi. Lekin bu boylam I, XI va XII qovurg‘alarda bo‘lmaydi. Har bir qovurg‘a bo‘g‘im kapsulasining tashqi tomonidan nur kabi tarqaladigan boylam (lig. capitis costae radiatum) dan boshlanib, ikki umurtqa tanasining yon tomonlariga va umurtqalar orasidagi tog‘ay diskka tarqalib yopishadi. Qovurg‘a do‘mboqchalar bilan umurtqa ko‘nda-lang o‘sig‘i orasidagi bo‘g‘im (articulatio costotrans-versria) qovurg‘alar do‘mboqlarining bo‘g‘im yuzalari (facies articularis tuberculi costae) bilan umurtqalar ko‘ndalang o‘sig‘ida joylashgan qovurg‘a chuqurchasi orasida bo‘ladi. Bo‘g‘im xaltasining orqasida qovurg‘a do‘mboqchasi bilan umurtqa ko‘ndalang o‘sig‘i orasida tortilgan boylam – lig. costotransversarium bo‘g‘imni mustahkamlab turadi. Qovurg‘a – umurtqa bo‘g‘imlari uyg‘un bo‘g‘imlar bo‘lib, ular bir vaqtda bir xil harakatda (qovurg‘alarning ko‘tarilishi va tushishi) bo‘ladi. Qovurg‘alarning oldingi uchlari qovurg‘a tog‘ayidan iborat bo‘lib, birinchi yetti jufti to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘sh suyagining yonboshiga birlashsa, keyingi VIII, IX, X juft qovurg‘a tog‘aylari bir-biriga tutashib, qovurg‘a ravog‘ini hosil qiladi, so‘ngra to‘sh suyagiga birlashadi. XI va XII juft qovurg‘alarning uchlari qorin devori muskullari oralig‘ida erkin qoladi. Jumladan I qovurg‘a tog‘ayi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sinxondroz bo‘lib, to‘sh suyagiga qo‘shiladi. II–VII qovurg‘alar tog‘ay qismining to‘sh suyagidagi qovurg‘alar o‘ymasiga to‘sh-qovurg‘a bo‘g‘im (art. sternocostales) hosil qilib qo‘shiladi. Bo‘g‘imlar kapsulasi suyak ustki pardalari

hisobidan bo‘lib, nur kabi tarqalgan boylam (ligg. sternocostalia radiata), bo‘g‘imni old va orqa tomondan mustahkamlaydi. Nursimon boylamning oldingi qismi to‘sh suyagi ustki pardasi bilan qo‘shilib, to‘sh membranasi (membrana sterni) ni hosil qiladi. II qovurg‘a bo‘g‘imi kapsulasi bo‘shlig‘ida to‘sh-qovurg‘a bo‘g‘imi ichkarisidagi boylam (lig. sternocostale intraarticulare) joylashgan. Yolg‘on (VIII–X) qovurg‘alarning tog‘ay qismlari bir-biriga yonboshlab qo‘shiladi. Ba’zan shu tog‘aylar orasida bo‘shliq – tog‘aylar oraliq bo‘g‘imi (art. interchondrales) uchraydi. Bularning bo‘g‘im kapsulasi suyakning ustki pardasida joylashadi. Qovurg‘alarning old qismlari orasida tashqaridan ichkariga, tepadan pastga yo‘naluvchi tashqi qovurg‘alar oraliq membrana (membrana intercostalis externa) bo‘lsa, qovurg‘alarning orqa qismida pastdan yuqoriga va orqaga yo‘naluvchi qovurg‘alar oraliq ichki membrana (membrana intercostalis interna) joylashgan. KO‘KRAK QAFASI Ko‘krak qafasi (compages thoracis, 23-rasm) orqa tomondan 12 ta ko‘krak umurtqasi, ikki yon tomondan XII juft qovurg‘a va ular uchidagi tog‘aylar hamda old tomondan to‘sh suyagi boylamlari bilan birlashib, ko‘krak qafasi bo‘shlig‘i (cavum thoracis) ni hosil qiladi. Ko‘krak qafasida t e p a (apertura thoracis superior) va p a s t k i (apertura thoracis inferior) teshiklar bor. Tepa teshigi kichikroq bo‘lib, oldindan to‘sh suyagi dastasi, ikki yondan I qovurg‘a va orqa tomondan I ko‘rak umurtqasi bilan chegaralanadi, bu teshik orqali kekirdak, qizilo‘ngach, qon tomir va nervlar o‘tadi. Pastki teshik yuqori teshikka nisbatan kattaroq bo‘lib, uni orqadan XII ko‘krak umurtqasi, ikki yondan XII juft qovurg‘a va oldindan to‘sh suyagining xanjarsimon o‘sig‘i chegaralab turadi, bu teshik qorin bo‘shlig‘idan diafragma orqali ajralgan. Ko‘krak bo‘shlig‘ining orqa tomonida joylashgan umurtqa pog‘onasining ikki yonboshida o‘pkalarning orqa yuzasi joylashadigan egat – sulci

pulmones bor. Qovurg‘alar oraliq bo‘shliqqa spatia intercostalia deyiladi. Ko‘krak qafasining hajmi va shakli yosh, jins va kasbga qarab turlicha bo‘ladi. rasm. Ko‘krak qafasi (thorax) old tomondan ko‘rinishi. 1–apertura thoracis superior; 2– angulus sterni; 3–spatia intercostalia; 4–catrilago cos-talis; 5–processus xiphoideus; 6–apertura thoracis inferior; 7–angulus infrasternalis; 8– costae spuriae; 9–costae verae; 10– corpus sterni; 11–manubrium sterni.

Ko‘krak qafasi chaqaloqlarda piramida shaklida bo‘lib, oldindan orqaga qaragan hajmi ko‘ndalang o‘lchovga nisbatan kattaroq. To‘sh osti burchagi (angulus infrasternalis) keng, o‘tmas burchak hosil qilib joylashadi. Ayollarning ko‘krak qafasi esa erkaklarnikiga qaraganda birmuncha kaltaroq va pastki ravog‘i (arcus costalis) yassiroq. O‘rta yoshdagi erkaklarning ko‘krak qafasi oval shaklda bo‘lib, ko‘ndalang o‘lchovi kattaroq. To‘sh osti burchagi to‘g‘ri burchak hosil qilib joylashgan. Uch xil ko‘krak qafasi tafovut qilinadi. Giperstenik (past bo‘yli) turdagi odamlarning ko‘krak qafasi konussimon (yuqori tomoni tor, pastki tomoni keng) shaklda bo‘lsa, astenik (novcha bo‘yli) odamlarda ko‘krak qafasi yassi (oldindan orqaga tomon yassilangan) shaklli, qovurg‘alar pastga qarab ko‘proq yo‘nalib joylashgan bo‘ladi. Normostenik (o‘rta bo‘yli) odamlar ko‘krak qafasi giperstenik bilan astenik odamlar ko‘krak qafasining oraliq hajmida silindr shaklida uchraydi. Agar odamning muskul va o‘pkalari yaxshi rivojlangan bo‘lsa, ko‘krak qafasi ham shunga yarasha keng bo‘ladi. Aksincha muskullar va o‘pkalar unchalik yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, ko‘krak qafasi ancha tor, oldindan orqaga qarab yassilangan bo‘ladi. Ba’zan oldingi devori burchak shaklida turtib chiqqan tor ko‘krak (“tovuq ko‘krak”) qafasi ham uchraydi. Ko‘krak qafasi nafas olganda ko‘tarilib, nafas chiqarganda pastga tushadi. Bunda muskullar yordamida qovurg‘alar va ular tog‘aylari to‘sh suyagi bilan birga yuqoriga ko‘tarilib yon tomonga tortiladi. Bunda ko‘krak qafasi kengayadi. Nafas chiqarishda esa qovurg‘alar pastga tushib, ko‘krak qafasi torayadi. TANA MUSKULLARI Tana muskullari ko‘krak, qorin va orqa muskullaridan tuzilgan. Orqa (dorsum) tananing keng qismi bo‘lib, tepadan ensa do‘mbog‘i, ensaning tepa g‘adir-budur chizig‘i va so‘rg‘ichsimon o‘siq bilan, pastdan dumg‘aza-chanoq bo‘g‘imi va dumsimon suyaklar bilan chegaralanadi. Yonbosh tomondan bo‘yin sohasida

so‘rg‘ichsimon o‘siqdan kurak suyagining yelka o‘sig‘iga o‘tkazilgan chiziq bilan chegaralansa, qo‘ltiq osti bo‘shlig‘ining markaz qismidan yonbosh suyak qirrasiga o‘tkazilgan tikka chiziq tananing orqasini old tomondan chegaralaydi.

Adabiyotlar: 1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

O'xshashlar

Ichki a’zolar haqida ta’limot, splanxnologiya

Harakat a`zolari sistemasi

Qo’l oyoq anomaliyalari

Bosh, gavda va qo’l - oyoq muskullari

Tayanch-harakatlanish sistemasining tuzilishi