Universial to`plamlar. Didaktik materiallar - Algebra - Referatlar

Universial to`plamlar. Didaktik materiallar

Yuklangan vaqt:

14.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59 KB

Ko'chirib olish

Universial to`plamlar. Didaktik materiallar Reja: 1. Munosabatlar xossalari - A ko`plikning harbir elementi bu munosabatda o`z-o`zi bilan birgadir, (X,X)-(1,1), (2,2), (3,3), (4,4) turdagi barcha juftliklar shu munosabat grafigiga moyildir. 2. Dekart - AxB dekart ko`paytmasi deb, birinchi elementlari A ga, ikkinchi B ga taaluqli bo`lgan barcha juftlilik ko`pligi tushuniladi, ya`ni AxB = j(x,y)Ix(-L) va y(-v}.

Odatda birorta xossalar bilan aniqlangan predmetlar, oldindan berilgan asosiy yoki universial to`plamlar predmetlardan ajralib turadi (shu xususiyatga ega bo`lgan predmetlarning to`plami), masalan, Navoiy ko`chasida yashovchi bolalarning to`plamidan biz aniqini (konkret, bizga ma`lum) guruhini (to`plamini) xossalarga qarab ajratdik. Bu holda bu guruhning hamma bolalarning to`plami universal to`plam sifatida rol` o`ynaydi. Agar universial to`plam sifatida shu bog`chaning hamma bolalarini olsak (faqatgina bitta guruhni emas), Navoiy ko`chasida yashovchi bolalar to`plami boshqalar bo`lishi mumkin. Xamma to`plamlarga bog`liq bo`lgan masalalar (to`plamlar ustidagi amallar, ular orasidagi munosabatlar, to`plamlarning sinflarga bo`linishi va boshqalar), odatda oldindan berilgan yoki nazarda tutilgan to`plamning ichida echiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga predmetlar to`plami bilan bog`liq tushunchalarni o`rgatishda didaktik materiallarga asoslangan "mantiqiy bloklardan" foydalanish qulaydir. Bu bloklarning "mantiqiy" deb atalishi shuning uchunki, harxilini modellashtirish, aniq tashkil qilingan holatlar yordamida mantiqiy masalalarni echish, ya`ni 4-6 yoshdagi bolalarni erta manti?iy provedevitki usulida ishlatish mumkin. Jamlama (universial to`plam) 49 yog`och yoki plastmassa bloklardan iborat. Xar qaysi blok 4 xossadan, ya`ni to`rtta xossani bildiradi, bo`lar tuzilishi, rangi, kattaligi va qalinligi. To`rtta forma mavjud: - doira; - kvadrat, uchburchak, to`g`ri to`rtburchak . Uch xil rang: qizil, ko`k, sariq. Ikkita miqdor: katta va kichik, ikkita qalinlik: qalin va ingichka. Bu didaktik materialning "fazoviy varianti". Maktab yoshidagi bolalarni o`qitishda "tekislik varianti"ning imkoniyatlari katta, buni biz qisqacha "figura"lar deb ataymiz. Jamlama (universial to`plam) 24 figuradan iborat bo`lib, ular qalin qog`oz varag`iga tushirilgan. Tarbiyachi ko`rsatmasiga asosan bolalar ularni qiyadilar. Figuralarning harbiri uchta xossasi bilan to`liq aniqlanadi: rangi bilan: qizil, ko`k, sariq ( q, k, s), kattaligi jihatidan: katta, kichik (k, k). qalinligi jihatidan figuralar

bir xil. Shunday qilib har qaysi figuraning nomi uchta harf-nomidan iborat (formasi, rangi, kattaligi). Xar xil o`yinlarni o`tkazish va masalalarni echish uchun blok (yoki) figuralardan foydalanishdan oldin, blok (yoki figuralardan) universial to`plamning har bir elementini bilish, ya`ni uning to`liq nomini bilish lozim. To`plam osti. To`plamni to`ldiruvchi va ifodani inkor qilish Quyida universial to`plamdagi ayrim elementlarning namoyon bo`lish xossalaridan ayrimlarini ko`rib chihamiz. Universial to`plamdan "qizil bo`lish" xossasini to`plam osti qizil bloklar va shakllarni ajratadi. "Aylanma bo`lish" xossasi esa shu to`plamdagi boshqa to`plam osti-aylanali bloklar (shakllarni) ajratadi. "To`plamosti" atamasi matematikada "to`plam qismi" ma`nosini anglatadi. Bunda ikki xossa istesnodir: qachonki to`plam qismlari (to`plamosti) barcha to`plamga mos, ya`ni to`plamning hamma elementlari ko`rilayotgan xossani namoyon etadi va qachonki bu qism birorta elementni mujassam etmaydi. Masalan, birorta blok "yashil bo`lish" xossasini namoyon etmaydi. Oxirgi holatga bo`sh to`plam deyiladi.Bu holatlarni bloklar "shakllar" yordamida aniq moslashtirish mum кин . To`plam kesishuvi va konyuktsiya ifodalari O`yinni ikki aylana bo`yicha yozib chiqamiz. Tekislikda ikkita aylana kesishgan holda joylashtiriladi (deylik qizil va qora). Kesishgan joyida ikkita aylanaga mansub umumiy qism hosil qilinadi. Bolalarga shunday vazifa beriladiki, masalan qizil aylana ichida qizil bloklar. Qora aylana ichida hamma yumaloq bloklar. Avvalda ayrim bolalar xatoliklarga yo`l qo`yishadi Qizil aylana ichiga qizil bloklar bilan qizil aylanalarni ham joylashtirish oqibatida, yumoloqlari qora aylanadan tashqarida bo`lib qoladi, hamma yumoloq bloklar qora aylana ichiga joylashtiriladi. Natijada ikki aylana uchun umumiy bo`lgan qism bo`sh qoladi. Ayrim bolalar hamma yumaloq bloklarni qora aylana ichidami, deb so`rashadi. Javobini eshitgandan so`ng o`z xatolarini topadi va qizil yumaloqbloklarni umumiy qism ichiga joylashtiradi, nima uchun ular umumiy qismda (qizil aylana ichida qizilllar, qora aylana ichida yumaloq bo`lgani uchun).

Mazkur amaliy vazifani bajarishgandan so`ng, bolalar ikki aylana yordamida quyidagi to`rt savolga javob topadilar: 1) ikki aylana ichida qora aylanadan tashqari, qizil aylana ichida; 3) qizil aylana tashqarisida, qoraaylana ichida; 4) ikki aylana tashqarisida "qanday bloklar turibdi?" Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, bloklarni shakli, rangiga qarab izohlash lozim. Munosabatlar xossalari. 1.Yana bir munosabat misolini ko`ramiz:Agar A={1,2,3,4} R={(1,1),(1,2),(1,3), (1,4),(2,2),(2,3),(2,4),(3,3),(3,4),(4,4) } bo`lsa, unda r=(R,A;A) "A" ko`plik elementlari orasidagi munosabatni bo`lishini bildiradi. Bu munosabat quyidagi xossaga egadir: A-ko`plikning har bir elementi bu munosabatda o`z-o`zi bila н birgadir, (X,X)-(1,1),(2,2), (3,3), (4,4) turdagi barcha juftliklar shu munosabat grafigiga moyildir. Bu munosabat rasmda ko`rsatilganligi bo`yicha shuni anglatadiki, "grafa"ni har bir cho`qqisida sirtmoq bor, har bir nuqta aynan shu erda o`zi bilanligi munosabati ko`rsatiladi. 6-rasmda ko`rsatilgan kichiklik munosabati bunday xossaga ega emas, ko`plikning biror bir elementi o`zidan "kichik" munosabatlar bo`la olmaydi (Xech qanday son o`z - o`zidan kichik emas). Bu graf (iz, chizma, nuqtalar izi cho`qqisida sirtmoq yo`qdir. r=(R,A,A) munosabat xossasi shundan iboratki, bu xrx Barcha (x,x) A2 (yoki barcha x A, juftliklar refleksiynost (kaytma) deb, va shu xossaga ega bo`lgan munosabat refleksiyli (qaytmali) deb ataladi. r=(R,A,A) munosabat xossasi shundan iboratki, (r (x,x) munosabatda bo`lmadi) (x,x) A2 kabi barcha yoki barcha x A juftliklar antirefleksivlik, shu xossaga ega bo`lgan hamda R munosabat antirefleks deb ataladi. Graf refleksiylik munosabat o`zining har bir cho`qqisida sirtmoq borligi bilan ta`riflanadi (tavsiflanadi) va graf antirefleksiy munosabat esa hech bir cho`qqisida sirtmoq yo`qligi bilan ta`riflanadi. Refleksiy, antirefleksiy graf munosabatlar ba`zi bir holda cho`qqilarda sirtmoq bo`lishi va bo`lmasligi mumkin. MUNOSABAT DEKART KO`PAYTMASI

Bolalar bilan shug`ullangan vaziyatlarning aksariyat hollarida juftlik-hosil qilish zaruriyati yuzaga keladi; ko`chalarni kesib o`tish uchun bolalarni juft qilib saflash, qo`g`irchoq hamda o`yinchoqlardan juftlik hosilqilish, harf juftliklaridan so`zlar tuzish va x.k. Juftlik tushunchasi asosida muayyan tartibda joylashtirilgan ikki elementni, ya`ni tartibga solingan juftlikni tushunamiz. Birinchi o`rinni egallab turgan element juftlikning birinchi elementi, ikkinch и o`rindagisi esa juftlikning ikkinchi elementi deb ataladi. Juftlikni belgilash maqsadida odatda qavsllardan foydalaniladi. (a, b) simvoli birinchi element a- ning, ikkinchi element v bilan bo`lgan juftlikni anglatadi. Agarda ikki juftlikning mutanosib elementlari teng bo`lsa, ya`ni (a1( v1) = (a2 v2) bo`lsa, shuningdek a1=a2 hamda v1=v2 bo`lgandagina teng (mutanosib) hisoblanadi. Juftlik elementlari (a1 . a) shaklidagi juftlik singari teng bo`lishi ham mumkin. Agarda a=v bo`lsa, juftlikning tenglik tushunchasidan kelib chiqqan holda faqatgina elementlar tartibi bilan farq qiluvchi (a, v) = (v, a) ikki juftlikni hosil qilish mumkin (ayni paytda ikki elementli ko`paytmalar uchun [a, v] = [v, a] mavjud. Agarda (X,Y) sonlari juftligini ko`rib chiqilsa, bunday juftlikning har biriga berilgan koordinata tizimida aniq bir va faqat bir tekislik nuqtasi - X va Y koordinatali nuqta to`g`ri keladi. Agar bunda X=Y bo`lsa u holda turli nuqtalar (x,y) va (y,x) "Ochiq" holda "berk" so`zlarning I va II jadvallarni ko`rib chihamiz. Mohiyatan biz bu o`rinda harflarning ikki ko`paytmasiga egamiz: undoshlarning ko`pligi s=(m,n, p,r) hamda unlilar ko`pligi G=(a,e,o,u). 1 - jadvalning birinchi elementi S ko`pligiga, ikkinchilari G ko`pligiga taalluqli bo`lsa, barcha juftliklar yozilgan II jadvalda esa birinchi elementlari G ko`pligiga, ikkinchilari esa S ko`pligiga tegishli bo`lg ан barcha juftliklar keltirilgan.

Birinchi holatdagi juftliklar cheksizligi G ko`pligi bo`lgan dekart ko`paytmasi deb ataladi. Ikkinchi holatda esa G ko`pligini S ko`pligiga (GXS) bo`lgan dekart ko`paytmasi deb ataladi. Э ndi dekart ko`paytmasiga umumiy tushuncha beramiz. AxV dekart ko`paytmasi deb, birinchi elementlari A ga, ikkinchilari V ra taalluqli bo`lgan barcha juftliklar ko`pligiga tushuniladi, ya`ni AxB= [ (x,y) ) x (-A va y(-a}. A va B ko`paytmasi, uning elementlari boshqaikki ko`paytmaning (A va B ) juftliklari bo`lganligi boisdan ham taniqlidir. Agarda B=A bo`lsa, u holda AxB = AxA B ((x,y) ! x(-A va y(-A) ko`paytmasi elementlaridagi juftliklar cheksizligi bilan belgilanadi. Э kvivalent munosabatlar Э ndi ko`pchilik predmetlarni sinflarga ajratishda muhim rol o`ynaydigan munosabatlar sinfini ajratamiz, buni ko`pchilik - ko`plik klassifikatsiyasi desa ham bo`ladi. Yuqorida ko`rilgan munosabatlar misollari orasida bir vaqtning o`zida refleksiy, simmetrik va tranzitiv bo`lganlarini aytish mumkin. Ularga paqam-sonlar geometrik shakllar tengligi, shakllar o`xshashligi, "tengdoshlik" tengdosh bo`lishlikni kiritsa bo`ladi. Ana shular va shularga o`xshash hamda shu xos munosabatlar, munosabatlarning zarur sinfi, juda ko`p matematika kursida qo`llaniladigan munosabatlar ekvivalentliligi deb ataladi. Ba`zi "A" ko`plikdagi barcha refleksiv, simmetrik va tranzitiv munosabat ekvivalent munosabat deb ataladi. Agar ba`zi ko`pchilik (ko`plik) elementlari orasida ekvivalentlik munosabat kiritilsa yoki aniqlansa bu bilan shu kabi sinflarga bo`linishga sabab tug`iladi, va duch kelgan ikki element sinfi bo`linishg а moyillik ayni munosabatda bo`ladi, (boshqacha aytganda shu munosabatga ekvivalent bo`ladi) boshqa sinfga moyil duch kelgan element shu munosabatda ekvivalent emas. Ko`plikning sinflarga shunday bo`linishi odatda ko`plikni ekvivalentlik sinflarga bo`lish deb ataladi, B у nazariyani uch xil (shakl) o`yini asosida modellashtirish mumkin.

Shu bloklar ko`pligiga "bir xil rangga ega bo`lish" munosabatini kiritamiz. Bu munosabat ekvivalentlik munosabatli refleksiv simmetrik va tranzitivligiga ishonch hosil qilish qiyin emas. Masala ham shunga yarashadir: bloklarni shunday joylashtiringki unda bir ranglilar (bir xil rangdagi bloklar) bir joyda bo`lsin. "Bir xil shaklga ega bo`lish" munosabati yordamida biz barcha (blok) shakllarni ekvivalentlikning 4 sinfiga bo`lish tushunchasiga ega bo`lamiz, chunki bir sinfga moyil ikki shakl (blok) bir xil shaklga ega, boshqa-boshqasinfdagi 2 shakl (blok) harxil shaklga ega bo`ladi. SHaklning o`zi bu erda ekvivalentlik sinfi o`rnida ishtirok etadi. Kelajakda shunday qilib xox tekislikda xox bo`shlig`da kvadrat, doira, uchburchak, to`g`ri to`rtburchak va boshqa geometrik shakllar to`g`risidagi tushunchalar shakllanadi. Bu misollar bir tomondan ekvivalentlik munosabat yangi tushunchalarni shakllanishida va klassifikatsiyalash faoliyatiga manbaa bo`lsa, boshqa tomondan yuqorida xalqa bilan didaktik o`yin bu faoliyatga o`qitadi. Tartiblar munosabati Yuqoridagi 2 papgrafda ko`rilgan raqamlar orasida "kichik" "katta", to`g`ri chiziq nuqtalari orasida "voqeaga sabab", "ortidan", "odamlar orasida", "katta", "yoshi ulu?", "kichik", "yosh" munosabatlar misoli bor edi. Bu munosabatlar antirefleksiy, asimmetrik va tranzitivdir. Shular va shularga o`xshash xususiyatga eg а munosabatlar, munosabatlarning eng ko`p ishlatiladigan yana bir zarur turi tartiblar munosabati deb ataladi. Ba`zi A ko`plikka kiruvchi antirefleksiv asimmetrik va tranzitiv munosabat, tartiblar (munosabatlar) deb ataladi. Ba`zida buni qat`iy tartibdagi munosabat deb refleksiv, asimmetrik va tranzitiv bo`lgan qat`iy bo`lmagan qat`iy munosabatdan ajratish uchun, aytiladi. 2 dagi 2 A=(1,2,3,4} ko`plikdagi ham, kichik munosabat misoliga murojaat etamiz. Xaqiqiy jadvalning asosiy diagonali (chap yuqori burchakdan pastki ung burchakka tushuvchi) faqat L harfli, yoki 6-rasmdagi sirtmoq bo`lmagan biror bir cho`qqi kichik munosabatning antirefleksivlik xossasini aks ettiradi. Agar jadvalning bir qafasida 4 tursa, asosiy dioganalga nisbatan asimmetrik joylashgan qafasda L, agar bir cho`qqidaikkinchi cho`qqiga strelka (MIL) o`tsa,

aks holda ikkinchidan birinchiga strelka (mil - coat millari) - yo`q. Aynan shu erda "kichik" munosabatning assimetrik xossasi aks etadi. Undan tashqari jadvalning barcha qafasi (kletka to`ldirilgan (L yoki I bilan) yoki graf (rasm)ning duch kelgan ikki cho`qqisi bitta strelka (mil) bilan birlashgan. Bu esa A ko`plikdagi hoxlangan raqamlar juftligi (x,y) A (x yoki x--y, yoki y >x ekanligini bildiradi. Bu holatda "kichiklik" munosabati quyidagicha yoziladi: A ko`plikda A={1,2,3,4} oldin ko`plikdagi eng kichik nom, undan keyin kichikdan katta lekin qolganlardan kichik nom (son) yoziladi. Ana shunday "kichik" munosabatlar natural sonlar ko`pligini yozish tartibini I={1,2,3...} ko`rinishda o`rnatadi. Bu mavzuni biz keyingi darsda o`qiymiz. Ana shunday (intuitiv) (xayoliy) tushuncha oqibatida tartib munosabatlari yordamida tartiblashtirilgan (tartibli) ko`plik ta`rifiga kelamiz. Agar X=Y bo`lsa, unda XRY yoki YRX ana shu asosli A ko`plik barcha (X,Y) juftlik uchun R=(R,A, A) tartibli munosabatda A ko`pligi tartiblashtirilgan deb ataladi. Yoki A ko`pligi tartiblashtirilgan unga R=(R,A, A) munosabat kiritilgan bo`ladi va barcha (X,Y) (- A2) juftligi uchun (X=Y) holat o`rin egallaydi va shu erda XRY yoki YRX sharti bajariladi. Bu vaqtda A ko`pligi R tartibli munosabat bilan tartiblashtirilgan ham deyiladi. Masalan: natural sonlar qatori deyilsa undan kichik munosabatli N ko`pligiga kiruvchi barcha natural sonlarni aytadi yoki M=(1,2,3,4,5,6}

O'xshashlar

To`plamlar. To`plamlar ustida amallar

To`plamlar nazariyasi

To`plamlar va ular ustida amallar. To`plamlar algеbrasi

Asosiy sonli to`plamlar

O'lchоvli to`plamlar haqidagi tеоrеmalar