To`plam va uning elementlari

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

296 KB

Ko'chirib olish

To`plam va uning elementlari Reja: 1. KIRISH 2. BO`SH TO`PLAM. CHEKLI VA CHEKSIZ TO`PLAMLAR 3. MATEMATIK MANTIQ ELEMENTLARI 4. QISM TO`PLAM. TO`PLAMLARNING KESISHMASI VA BIRLASHMASI

Bo`sh to`plam. Chekli va cheksiz to`plamlar To`plam tushunchasi matematikada ta`rifsiz qabul qilinadigan tushunchalardan biridir. To`plamni tashkil qiluvchi obyektlar, jismlar, sonlar va hokazo to`plamning elementlari deyiladi. Masalan, dars xona-sidagi partalar to`plami, guruhdagi talabalar to`plami, ma`lum yo`nalish-da qatnaydigan avtobuslar to`plami va hokazo. To`plamlarni lotin alifbosining bosh harflari ( A, B, C , …), to`plam elementlarini esa kichik harflari ( a, b, c, …) bilan belgilash qabul qilin-gan, a elementning E to`plamga tegishli ekanligini anglatish uchun E a kabi belgilash qabul qilingan, agar a element E to`plamga tegishli bo`l- masa, E a yoki E a kabi belgilanadi. Masalan, N natural sonlar to`plami bo`lsa, u holda ..., 2,1, 2 , 13; 1 N N N N      bo`ladi. To`plamga kiruvchi elementlarning soniga qarab to`plamlar chekli va cheksiz bo`ladi. Agar to`plamdagi elementlar soni chekli bo`lsa, u chekli to`plam deyiladi. Masalan  8,6,4,2  A } to`plam to`rtta elementdan tashkil topgan, u chekli to`plamdir. Agar to`plamdagi elementlar soni cheksiz bo`lsa, u cheksiz to`p-lam deyiladi. Masalan, natural sonlar to`plami N, butun sonlar to`plami Z, ratsional sonlar to`plami Q, haqiqiy sonlar to`plami R cheksiz to`p-lamlarga misol bo`la oladi. Bu to`plamlar bilan keyingi mashg`ulotlari-mizda to`laroq shug`ullanamiz. Agar uning barcha elementlari (chekli to`plam ham) berilgan bo`lsa yoki shu to`plamga tegishli elementlarni topish uchun shartlar sistemasi berilgan bo`lsa, to`plam berilgan deb hisoblanadi, Bu shartlar sistemasi to`plamning xarakteristik xossalari deyiladi. Masalan, kvadrati 5 dan katta bo`lgan barcha natural sonlardan tuzilgan to`plam  5 , 2   x N xx A ko`rinishida yoziladi, elementlari ratsional sonlardan iborat to`plam       N q Z p q p x x Q , , | ko`rinishida yoziladi.

Birorta ham elementga ega bo`lmagan to`plam bo`sh to`plam deyiladi va Ø orqali belgilanadi. Masalan, 0 2 2   x x tenglama haqiqiy ildizlari to`plami bo`sh to`plamdan iborat. Bir xil elementlardan tuzilgan to`plamlar teng to`plamlar deyiladi. Masalan,    0 6 5 | ,3,2 2      x x x Y X bo`lsa, X=Y, chunki ikkala to`plam ham faqat 2 va 3 elementlardan tuzilgan. Boshqa misol,  4,3,1  A va  22,9 ,1  B bo`lsa, A=B dir, chunki     A B    4,3,1 2,9 ,1 2 . A chekli to`plam elementlari sonini n(A) orqali belgilaymiz. Agar A to`plam k ta elementga ega bo`lsa, A to`plam k elementli to`plam deyiladi. Masalan,  8,6,4,2,0  A bo`lsa, n(A)=5 . A to`plam besh elementli to`plamdir. Mashqlar Tug`ilgan yilingizda qatnashgan raqamlar to`plamini tuzing. 2. -4, -2, 0, 2, 4 elementlardan tuzilgan A to`plamni yozing. Shu elementlarga qarama-qarshi bo`lgan sonlardan tuzilgan B to`plamni yozing. 3. 30 gacha bo`lgan tub sonlar to`plamini yozing. Yozilgan to`p-lamda nechta element bor? 4. 10 dan katta 20 dan kichik toq sonlardan iborat to`plam tuzing. Uning nechta elementi bor? 5. 50 gacha bo`lgan natural sonlar orasida yozuvida 5 qatnashgan sonlardan tuzilgan to`plamni yozing. Nechta uning elementi bor? 6. 23 17 dan katta, birdan kichik, maxraji 23 bo`lgan kasrlardan to`p-lam tuzing. Uning nechta elementi bor? 7. Maxraji 30 bo`lgan, 30 23 dan katta, 1 dan kichik bo`lgan kasrlar-dan to`plam tuzing. Elementlar sonini aniqlang?

8.     3 1 18;8 ;9;2,5;3 A to`plamning qaysi elementlari natural sonlar to`plamiga tegishli, qaysilari tegishli emasligini aniqlang. Javobni   , bilan ifodalang. 9. Quyidagi to`plamning elementlarini yozib chiqing:            .3 , | ) ,2 , | ) , 16 , | ) ,3 5 4| ) ,0 )2 )(1 ( | ) ,4 2 , | ) 2 2 2                       x R x x F f x R x x E e x N x x D d x x x C c x x x x B b x N x x A a 10. Quyidagi to`plamlarni son o`qida belgilang.            .0 )1 ( | )6 ,9 | )5 ,7,1 1,2 , | )4 ,1 , | )3 ,2 1 , | )2 ,5 , | )1 2 2                x x x x x x R x x x R x x x Z x x x N x x 1 1, 2, 3 raqamlarining har biridan faqat bir marta foydalanib yoziladigan uch xonali sonlar to`plamini yozing. Bu to`plamning nechta elementi bor? 12. 2 bilan tugaydigan 100 dan katta bo`lmagan natural sonlar to`plamini tuzing. Elementlar sonini aniqlang. 13.Quyidagi keltirilgan to`plamlardan bo`sh to`plamlarni aniqlang:            .4 ,3 | )6 ,2 , | )5 ,0 1 | )4 6 5, | )2 ,1 2 , | )2 ,0 , | )1 2                      x x x F x R x x E x x D x N x x C x N x x B x N x x A 14. Quyidagi juftliklardan teng to`plamlarni aniqlang.                . 4, 2, 1 16,4,9 )4;1,9 , 2 4,3,1 )3 ; 11, 111,1 2,3,1 )2 ; 2,5,3 5,3,2 )1 2 2 2 2         B va A B va A B va A B va A Javoblar:       N N n n B A             3 1 18;8 ; 9,5,3,2)8.5 , 23 22, 23 21, 23 20, 23 19, 23 18 .6 .5 , 19, 17, 15, 13, 11.4 ,4,2,0,2 ,4 4,2,0,2 ,4 .2 10. 2) 4) 0 1 2 -2,1 0 1,7

6)  ).3 ),1) 14 . 10 , 92, 82, 72, 62, 52, 42, 32, 22, 12,2 ) 12  n 2. Matematik mantiq elementlari “Mulohaza”lar va ularning ustida mantiqiy amallarni o`rgatadigan matematikaning bo`limi matematik mantiq deyiladi. Mulohazalar ustida bajariladigan mantiqiy amallar maxsus belgilar yordamida ifodalanadi. Bu belgilardan asosiylarini keltiramiz.  - agar … bo`lsa, u holda … bo`ladi. E  F – agar E bo`lsa, F bo`ladi (E dan F kelib chiqadi). 2.  - teng kuchlilik. E  F – E va F teng kuchli (E dan F kelib chiqadi va aksincha). 3.  - dizyunksiya (“yoki” amali): E – “6x4=24”. F – “6x4=25” bo`lsa F E  mulohaza “6x4 ko`paytma 24 yoki 25 ga teng”. 4.  - konyunksiya (“va” amali): G – “13 soni toq va tubdir” mulo-hazasi quyidagi ikkita mulohazaning konyunksiyasidir, E – “13 soni toq”, F – “13 doni tub”. Demak F E G   . 5.  - ixtiyoriy, barcha, har qanday degan ma`noni anglatadi: Masa- lan, F to`plam 3 ga karrali natural sonlar to`plami, E – barcha natural sonlar to`plami degan mulohaza qilsa, u holda F ning barcha elementlari E ning elementlaridir, degan ma`noni beradi. Bu tasdiqni ) ( E a F a E F       . 6.  - “shunday”, “mavjud” degan ma`noni anglatadi. “ E va F to`plamlarning umumiy elementi mavjud emas” degan tasdiqni ) ( E a F a E F       ko`rinishida yozish mumkin.  va  belgilar kvantorlar deyiladi. Bu belgilar matematikaga mansub bo`lib, mantiqqa aloqador emas. 7.  - mavjud emas ma`nosini anglatadi (inkor etish amalidir). a <0 bo`lsa, a  a n R n     2 , .-1 0 1

Biror E mulohazaning inkori deb E chin bo`lganda yolg`on, E yolg`on bo`lganda chin bo`ladigan yangi mulohazaga aytiladi va E bilan belgilanadi. E – “5 – murakkab son”, u holda E - “5 – tub son”. Bu yerda E yolg`on, E chin mulohazadir. Mashqlar Quyidagi jumlalarni belgilar yordamida yozing. 15. Ixtiyoriy 0a uchun x 2 = α bo`ladigan haqiqiy son mavjud. 16. a <0, b<0 bo`lsa, ab >0 bo`ladi. 17. Har qanday haqiqiy a va b sonlar uchun a b=b a o`rinli bo`ladi. 18. Agar a son 9 ga bo`linsa, bu son 3 ga ham bo`linadi. 19. Agar х 2 +y 2 +z 2 =0 bo`lsa, x=y=z=0 bo`ladi va aksincha x=y=z=0 bo`lsa х 2 +y 2 +z 2 =0 bo`ladi. 20. Ixtiyoriy n natural son uchun n 2 +n natural son bo`ladi. 2 a <0 bo`lsa a =x bo`ladigan haqiqiy son mavjud emas. 22. a <0 bo`lsa x 2 = a bo`ladigan haqiqiy son mavjud emas. Javoblar: . ; ,0 . 22 . ) ( ) (. 20 ). 3 ( ) 9 (. 18 )0 ( )0 ( )0 (. 16 2 2 1 a x R x a N n n N n k a k a ab b a                   3. Qism to`plam. To`plamlarning kesishmasi va birlashmasi Agar F to`plamning har bir elementi E to`plamning ham – elementi bo`lsa, u holda F to`plam E to`plamning qism to`plami yoki to`plamostisi deyiladi va E F  kabi belgilanadi. Har qanday E to`plam uchun E O  va E E  , ya`ni bo`sh to`plam, to`plamning o`zi shu to`plamning qism to`plam - lari bo`ladi, bular xosmas qism – to`plamlar deyiladi. E to`plamning qol - gan barcha qism to`plamlari shu to`plamning xos qism to`plamlari deyiladi.

Masalan, R Q Q Z Z N    , , . , , , , R Q R Z Q Z R N Q N       O vaZ to`plamlar Z ning xosmas qism to`plamlaridir. Boshqa misol, A ikki xonali sonlar to`plami, B ikki xonali toq sonlar to`plami bo`lsin, u holda A B  , chunki ikki xonali toq sonlar A ning ham elementlaridir. Agar A=B bo`lsa B A va A B  va aksincha B A , A B  bo`lsa, A=B bo`ladi. 1-ta`rif. Bir vaqtning o`zida E to`plamni ham, F to`plamni ham elementlari bo`lgan elementlar to`plami E va F to`plamlarning kesish-masi deyiladi va F E kabi belgilanadi. Misol.    9,7,5,3,1 ; 6,5,4,3,2,1   F E bo`lsa  5,3,1   F E bo`ladi, umu - man  F x E x x F E     , | . 1-rasmda E va F to`plamlarning kesishmasi (Eyler-Vann diagram-masi) tasvirlangan. – F E – G F E   1-rasm. 2-rasm. 2-rasmda uchta to`plam E, F, G larning kesishmasi (umumiy qismi) tasvirlangan. Umuman, Ei (i=1, 2, … n) to`plamlarning kesishmasi deb bir vaqtning o`zida hamma Ei to`plamlarga tegishli bo`lgan element-lardan iborat to`plamga aytiladi va Ei  ko`rinishida belgilanadi. Ta`rifdan kelib chiqadiki ). ( ) ( , G F E G F E E F F E         E F E F G

$2-ta`rif. E va F to`plamlarning barcha elementlaridan tuzilgan to`plam E va F to`plamlarining birlashmasi (yig`indisi) deyiladi va F E ko`rinishida belgilanadi:  F x yoki E x x F E     | a) F E b) G F E   3-rasm. 3-rasmda E va F (a)) hamda E, F va G to`plamlarining (b)) birlashmasi tasvirlangan. Ta`rifdan E F F E    , ) ( ) ( G F E G F E      kelib chiqadi. 3-ta`rif. E va F to`plamlarning ayirmasi deb E to`plam elementlari- dan F to`plamda ham qatnashgan elementlarini olib tashlashdan qolgan elementlaridan tuzilgan elementlar to`plamiga aytiladi va E\F kabi belgilanadi:  F x E x x F E    , | \ . a) F E\ b) 1 \ EF F E  4-rasm.E F E F G E F F$ $4-rasmda E va F to`plamlarning ayirmasi (shtrixlangan qismi) tas-virlangan. Bundan tashqari, b) rasmda shtrixlangan soha, F to`plamning E to`plamgacha to`ldiruvchisi deyiladi va 1EF yoki F 1 kabi belgilanadi. Bu holatda E F  va E\F to`plam F to`plamning to`ldiruvchisi deyiladi. 4-ta`rif. Agar qaralayotgan barcha to`plamlar uning qism to`plam-lari bo`lsa, V to`plam universal to`plam deyiladi,. Bu holatda V to`plam qism to`plamlarining kesishmasi, birlashmasi, ixtiyoriy qism to`plami-ning to`ldiruvchisi ham V to`plamning qism to`plami bo`ladi. Masalan,      7,5,2 , 5,4,1 , 3,2,1    C B A to`plamlar uchun  7,5,4,3,2,1  V universal to`plam bo`ladi. Umuman, agar V C V B V A    , , bo`lsa, V universal to`plam bo`ladi. Mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi amallarni mustaqil isbot qilish tavsiya etiladi. ). ( ) ( ) ()6 ), ( ) ( ) ()5 ), ( ) ()4 ), ( ) ()3 , )2 )1 G F G E G F E G F G E G F E G F E G F E G F E G F E E F F E E F F E                             To`plamlar elementlarini aniqlash uchun foydali bo`lgan ba`zi teoremalarni isbotsiz keltiramiz. 1-teorema. A va B chekli to`plamlar bo`lib, O B A    bo`lsa, ) ( ) ( ) ( B n A n B A n    bo`ladi. 2-teorema. Agar A va B ixtiyoriy chekli to`plamlar bo`lsa, u holda ) ( ) ( ) ( ) ( B A n B n A n B A n      . 1-misol. Qutida ikki xil sharlar bor: qizil sharlar soni 60 ta, oq sharlar soni 40 ta. A to`plam qizil sharlar, B to`plam oq sharlar bo`lsa 60 ) (  A n , O B A B n     , 40 ) ( . 100 40 60 ) ( ) ( ) (       B n A n B A n$ $2-misol.    6,5,2 , 5,4,3,2   B A bo`lsin.   2 ) ( ;3 ) ( ;4 ) ( .;5,2       B A n B n A n B A ,5 2 3 4 ) ( ) ( ) ( ) (          B A n B n A n B A n haqiqatda  6,5,4,3,2   B A . Mashqlar 23.      7,9,3, 12 ; 4,2, 12,8 , 13 ; 10,9,8,6,4,3,2     C B A to`plamlar beril-gan. C B A C A B A     , , larni toping. 24. A -12 ning hamma natural bo`luvchilari to`plami bo`lsin. B - 20 ning hamma natural bo`luvchilari to`plami bo`lin. B A va B A to`plamlarni tuzing. 25.[-2, 5] va [3, 7] kesmalarning kesishmasini toping. 26.     10 , | ,8 , |       n N n n B n N n n A to`plamlar berilgan. B A ni toping. B A c B A b B A a        12) , 6) . 2 ) deyish to`g`rimi? 27. E ikki xonali sonlar to`plami, F barcha juft sonlar to`plami bo`lsa, F E to`plamga qanday elementlar kiradi? 28.       11,9,1 , 9,7,4,3 , 10,7,5,4,3,1    C B A bo`lsin. Quyidagi to`p-lamlarda nechtadan element mavjud: ?) ( )6 ), ( )5 ), ( )4 ), ( )3 , ) ()2 ), ( )1 C A B C B A C B A C B A A B C C B A             29.     12 3, | ,6 4 |         x N x x F x x E bo`lsin. E \ F va E \ F to`p-lamlar elementlarini toping. 30. E ikki xonali natural sonlar to`plami, F-toq natural sonlar to`p-lami bo`lsin. E\F va F\E to`plamlarni tuzing. 3 N 1 orqali natural sonlar to`plami N ning butun sonlar to`plami Z ga to`ldiruvchisini belgilaymiz. Quyidagilar to`g`rimi? ? 0)6 , 7,2 )5 , 4 )4 , 12)3 , 3)2 , 5 )1 1 1 1 1 1 1 N N N N N N         $ $32.  Z k k x x A    , 2 | to`plamning Z to`plamga to`ldiruvchisini toping. 33.  Z k k x x A    , 5 | to`plamning Z to`plamga to`ldiruvchisini toping. 34.    3,1 ,0 3 4 | 2      B x x x A bo`lsa, A=B bo`lishini isbotlang. 35. ) (\ \ B A A B A   tenglikni isbotlang. 36. A B B A   \) ( tenglikni isbotlang. 37 Guruh talabalaridan 15 tasi tennis bo`yicha seksiyaga qatnashadi, 11 tasi basketbolga, 6 tasi tennisga ham, basketbolga ham qatnashadi. Ikkala seksiyada nechta talaba qatnashadi. 38. 50 ta sayyohdan 5 tasi ingliz tilini ham, fransuz tilini ham bil- maydi. Agar 38 sayyoh ingliz tilini, 43 tasi fransuz tilini bilsa, ikkala tilni biladigan sayyoh nechta? 39. 30 talabadan 18 tasi shaxmatga, 16 tasi shashkaga qiziqadi. Ham shaxmatga, ham shashkaga qiziqadigan o`quvchilar nechta? 40. 30 talabadan 12 tasi voleybol seksiyasiga, 13 tasi basketbol seksiyasiga, 7 kishi ikkala seksiyaga qatnashadi. Nechta talaba birorta ham seksiyaga qatnashmaydi? Javoblar:       10 8 , | ) 26 , 20, 12, 10,6,5,4,3,2,1 , 4,2,1 ) 24           n n N n n B A B A B A a) yo`q, b) ha, c) ha.  Z k k x x A F E F E F E n n n          ,1 2 | . 32. \ , \ . 30.4 )6.7 )4.8 )2. 28 1 . 12. 40. 36. 38 ta ta$

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Alimov Sh. A. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari, o`rta maktabning 10-11 sinflari uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1996- yil va keyingi nashrlari. 2. Kolmogorov A. N. tahriri ostida. Algebra va analiz asoslari. 10- 11 sinflar uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992-yil. 3. Vafoyev R. H. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001-yil. 4. Abduhamidov A. U. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun sinov darsligi. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001 yil. 5. Antonov K. P. va boshqalar. Elementar matematika masalalari to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1975-yil va keyingi nashrlari. 6. Skanavi M. N. tahriri ostida. Matematikadan masalalar to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1983-yil va keyingi nashrlari.

O'xshashlar

O`lchоvli to`plamlar sinfi. O`lchоvsiz to`plam

Funksiyani hosila yordamida to`la tekshirish va uning grafigini chizish

To`plamlar va ular ustida amallar. To`plamlar algеbrasi

To`plamlar. To`plamlar ustida amallar

Kombinatorika elementlari 2