Teskari funksiyaning hosilasi. Asosiy elementar funksiyaning hosilasi - Algebra - Referatlar

Teskari funksiyaning hosilasi. Asosiy elementar funksiyaning hosilasi

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

278 KB

Ko'chirib olish

Teskari funksiyaning hosilasi. Asosiy elementar funksiyaning hosilasi. Funksiya orttirmasi uchun formula Reja: 1. Teskari funksiyaning hosilasi . Murakkab funksiyaning hosilasi . 2. Asosiy elementar funksiyalarning hosilalari 3. Logarifmik hosila . Daraja-ko`rsatkichli funksiyaning hosilasi. 4. Trigonometrik funksiyalarning hosilalari 5. Teskari trigonometrik funksiyalarning hosilalari.

1. Teskari funksiyaning hosilasi. Murakkab funksiyaning hosilasi. Faraz qilaylik y=f(x) funksiya [ a;b ] kesmada monoton o`suvchi, ( a;b ) intervalda y`=f`(x) hosilaga ega va " xÎ (a,b) uchun f`(x) ¹ 0 bo`lsin. Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: f(a)= a , f(b)= b . U holda y=f(x) funksiya uchun teskari funksiyaning mavjudligi va uzluksizligi haqidagi teorema shartlari bajariladi, chunki y=f(x) funksiyaning uzluksizligi uning hosilaga ega ekanligidan kelib chiqadi. Shunday qilib, [ a ; b ] kesmada y=f(x) funksiyaga nisbatan teskari bo`lgan x= j (y) funksiya mavjud bo`ladi. Teskari funksiya argumenti y ga D y ¹ 0 orttirma beramiz. U holda x= j (y) funksiya biror D x= j (y+ D y)- j (y) orttirma oladi va teskari funksiyaning monotonligidan D x ¹ 0, uzluksizligidan esa D y ® 0 da D x ® 0 ekanligi kelib chiqadi. Endi x= j (y) funksiyaning hosilasini topamiz. Yuqorida aytilganlarni e`tiborga olsak, hosilaning ta`rifiga ko`ra ) (' 1 lim 1 lim 0 0 x f y x y x x y  D D  D D ®D ®D , demak x y `= j `(y)=1/f`(x) formula o`rinli ekan. Shunday qilib, quyidagi teorema isbot bo`ldi. Teorema . Agar y=f(x) funksiya [ a;b ] kesmada monoton o`suvchi, ( a;b ) intervalning har bir nuqtasida noldan farqli y`=f`(x) hosilaga ega bo`lsa, u holda bu funksiyaga teskari bo`lgan x= j (y) funksiya (f(a);f(b)) intervalda hosilaga ega va " y Î (f(a);f(b)) uchun uning hosilasi 1/f`(x) ga teng bo`ladi. Ushbu teorema f(x) funksiya kamayuvchi bo`lganda ham o`rinli ekanligini isbotlashni o`quvchilarga qoldiramiz. Demak, teskari funksiya hosilasini hisoblash qoidasi x y y x ' 1 '  (5.4) formula bilan ifodalanadi. Murakkab funksiyaning hosilasi . Aytaylik, u= j (x) funksiya (a,b) intervalda, y=f(u) funksiya esa (c;d) da aniqlangan bo`lib, bu funksiyalar

yordamida y=f(j (x)) murakkab funksiya tuzilgan bo`lsin (bunda, albatta, x Î (a,b) da u= j (x) Î (c,d) bo`lishi talab qilinadi). Teorema . Agar u= j (x) funksiya x Î (a,b) nuqtada hosilaga ega , y=f(u) funksiya esa u= j (x) nuqtada hosilaga ega bo`lsa, u holda y=f( j (x)) murakkab funksiya x nuqtada hosilaga ega va (f( j (x)))`=f`(u) ×j `(x) (5.1) formula o`rinli bo`ladi. Isboti. u= j (x) funksiya x nuqtada hosilaga ega bo`lganligi uchun uning x nuqtadagi orttirmasini ( 2.1 ) formuladan foydalanib D u= j `(x) D x+ aD x (5.2) ko`rinishda yozish mumkin, bu yerda D x ® 0 da a ® 0. Shunga o`xshash, y=f(u) funksiyaning u nuqtadagi orttirmasini D y=f`(u) D u+ bD u (5.3) ko`rinishda yozish mumkin, bunda D u ® 0 da b ® 0. So`ngi (5.3) tenglikdagi D u o`rniga uning (5.2) tenglik bilan aniqlangan ifodasini qo`yamiz. Natijada D y=f`(u)( j `(x) D x+ aD x)+ b ( j `(x) D x+ aD x)= f`(u) j `(x) D x+(f`(u) a + j `(x) b + ab ) D x tenglikka ega bo`lamiz. Agar D x ® 0 bo`lsa, (5.2) tenglikdan a ® 0 va D u ® 0 bo`lishi, agar D u ® 0 bo`lsa, u holda (5.3) tenglikdan b ® 0 ekanligi kelib chiqadi. Bulardan esa D x ® 0 da f`(u) a + j `(x) b + ab cheksiz kichik funksiya ekanligi kelib chiqadi, uni g bilan belgilaymiz. Shunday qilib, D y=f`(u) j `(x) D x+ gD x tenglik o`rinli. Bundan y x D D = f`(u) j `(x)+ g va 0lim xD ® y x D D = f`(u) j `(x) o`rinli ekanligi kelib chiqadi. Bu esa y`= f`(u) j `(x) ekanligini isbotlaydi. Misol. y = 4 2 2 x x       funksiyaning hosilasini toping.

Yechish. Bu yerda y=u 4 , u=2 2 x x       . Demak, y`=(u 4 )` × 2 2 x x       `= = 4u 3 2 2 2x x       =8 3 2 2 2 1 x x x x              . Amalda (5.1) tenglikni dy dy du dx du dx  × yoki y x `=y u `u x ` ko`rinishda yozib, quyidagi qoida tarzida ifodalaydi: Murakkab funksiyaning erkli o`zgaruvchi bo`yicha hosilasi oraliq o`zgaruvchi bo`yicha olingan hosila va oraliq o`zgaruvchidan erkli o`zgaruvchi bo`yicha olingan hosilalar ko`paytmasiga teng. Bu qoidani quyidagicha talqin qilish mumkin: agar berilgan nuqtada y o`zgaruvchi u ga nisbatan y u ` marta tez, u esa x ga nisbatan u x ` marta tez o`zgarsa, u holda y o`zgaruvchi x ga nisbatan y u `u x ` marta tez o`zgaradi, ya`ni y x `=y u `u x ` . Yuqoridagi qoida uchta, umuman chekli sondagi hosilaga ega bo`lgan funksiyalar kompozitsiyasi uchun ham o`rinli. Masalan, agar y=f(u), u= j (t), t=h(x) bo`lsa, u holda y x `=y u `u t `t x ` tenglik o`rinli bo`ladi. 1. Asosiy elementar funksiyalarning hosilalari y=x m (x>0) darajali funksiyaning hosilasi . Bu funksiyaning x nuqtadagi orttirmasi D y=(x+ D x) m -x m =x m (( 1 x x D ) m -1) ga teng va 1 (1 ) 1 x y x x x x x m m D   D  D D bo`ladi. Ma`lumki, 0 (1 ) 1 limx x x m m ®    . Shuning uchun 1 1 0 0 (1 ) 1 lim limx x x y x x x x x x m m m m   ® ® D  D  ×  D D . Bundan funksiyaning x nuqtadagi hosilasi mavjud va y`= m x m -1 bo`ladi. Demak, (x m )`= m x m -1 va d(x m )= m x m -1 dx formulalar o`rinli.

Murakkab funksiyaning hosilasini hisoblash va differensiali formulalarini foydalangan holda, (u(x))m ko`rinishdagi murakkab funksiya uchun quyidagi formulalarni yozish mumkin: ((u(x)) m )`= m (u(x)) m -1 × u`(x), d((u(x)) m )= m (u(x)) m -1 × u`(x)dx . Masalan y=(x 2 +1) 3 funksiyaning hosilasini topish talab qilinsin. Bu misolda u(x)=(x 2 +1), m =3 . Demak, yuqoridagi formulaga ko`ra y`=3(x 2 +1) 2 × ((x 2 +1)`=3((x 2 +1) 2 × 2x=6x(x 2 +1) 2 bo`ladi. Ko`rsatkichli funksiyaning hosilasi . y=a x (a>0, a ¹ 1) ko`rsatkichli funksiya uchun D y=a x+ D x -a x =a x (a D x - 1) va ( 1)x x y a a x x D D   D D . Ma`lumki, 0 1 lim ln x x a a x D D ®   D . Shuning uchun 0 0 1 lim lim x x x x y a a x x D D ® D® D   D D = = a x lna mavjud. Demak (a x )`=a x lna va d(a x )`=a x lnadx , xususan, (e x )`=e x va d(e x )`=e x dx formulalar o`rinli ekan. Ko`rinib turibdiki, y=e x funksiya ajoyib xossaga ega: uning hosilasi o`ziga teng ekan. Misol. y=e x funksiya grafigi O y o`qini qanday burchak ostida kesib o`tadi? Yechish. Funksiya grafigi Oy o`qini (0;1) nuqtada kesib o`tadi. Funksiya grafigiga shu nuqtasida o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini topamiz: y`=e x va y`(0)=e 0 =1 , bundan esa urinmaning Ox o`qi bilan kattaligi p /4 ga teng b o`lgan burchak tashkil qilishi kelib chiqadi. U holda urinma Oy o`qi bilan ham kattaligi p /4 ga teng bo`lgan burchak tashkil qiladi. 1-rasmda y=e x funksiya grafigi berilgan, bunda funksiya grafigi 10-rasm x =0 nuqta atrofida y=x-1 to`g`ri chiziqqa urinadi.

Yuqoridagi misolda olingan natija e soniga quyidagicha ta`rif berishga imkon beradi: e soni deb ordinata o`qini p /4 burchak ostida kesib o`tuvchi ko`rsatkichli funksiyaning asosiga aytiladi. a u(x) ( a >0, a ¹ 1) funksiya uchun quyidagi formulalarning o`rinli bo`lishini ko`rish qiyin emas: ( a u(x) )`= a u(x) × u`(x)× lna, d(a u(x) )= a u(x) × u`(x) × lna × dx . Masalan, ( 3 5x-3 )`=3 5x-3 × (5x-3)` × ln3=5 × 3 5x-3 × ln3 .

2. Logarifmik hosila . Daraja-ko`rsatkichli funksiyaning hosilasi. y=log a x (a>0, a¹ 1, x>0) logarifmik funksiyaning hosilasi . Bu funksiya x=a y funksiyaga nisbatan teskari funksiya bo`lgani uchun teskari funksiyaning hosilasini topish qoidasiga ko`ra 1 1 1 ' ' ln ln x y y y x a a x a    ya`ni 1 (log ) ' ln ax x a . Xususan, 1 (ln ) ' x x  formula o`rinli . Bu formulalardan quyidagi muhim xulosani chiqarish mumkin: 1 lim (log ) ' lim ln a x xx x a® ® =0, ammo (log a x)` geometrik nuqtai nazardan y=log a x funksiya grafigiga abssissasi x ga teng bo`lgan nuqtada o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientiga teng. Shunday qilib, lim x tg a ®  =0, ya`ni lim x a ® =0, bu esa yetarlicha katta x lar uchun urinma abssissalar o`qiga «deyarli parallel» bo`lishini anglatadi. Bu holni funksiya grafigini chizishda hisobga olish zarur. log a u(x) funksiya uchun quyidagi formula o`rinli: '( ) (log ( )) ' ( ) ln a u x u x u x a × . 3. Trigonometrik funksiyalarning hosilalari y=sinx funksiyaning hosilasi . Funksiyaning x nuqtadagi orttirmasini sinuslar ayirmasi formulasidan foydalanib topamiz: sin( ) sin 2 sin cos( ) 2 2 x x y x x x x D D D   D    . Funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbati sin 2 cos( ) 2 2 x y x x x x D D D   D D ga teng. Bu tenglikda birinchi ajoyib limit va cosx funksiyaning uzluksizligini e`tiborga olgan holda limitga o`tsak,

0 0 0sin 2 lim lim lim cos( ) cos 2 2x x x x ó x x x x xD ® D® D® D D D    D D bo`ladi. Demak, (sinx)`=cosx formula o`rinli. y=cosx funksiyaning hosilasi . Bu funksiyaning hosilasini topish uchun cosx=sin(x+ p /2) ayniyat va murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasidan foydalanamiz. U holda (cosx)`=(sin(x+ p /2))`=cos(x+ p /2) × (x+ p /2)`=cos(x+ p /2) × 1=cos(x+ p /2). cos(x+ p /2)=-sinx ayniyatni e`tiborga olsak, quyidagi formulalarning o`rinli ekanligi kelib chiqadi: (cosx)`=-sinx . y=sinx va y=cosx funksiyalarning hosilalarini quyidagi fizik mulohazalardan foydalanib ham keltirib chiqarish mumkin. Faraz qilaylik birlik aylanada burchak tezligi w =1 rad/s bo`lgan nuqta harakatlanayotgan bo`lsin (11-rasm). Va q tning boshlang`ich momentida nuqta A 0 , vaqtning t momentida A holatda bo`lsin. U holda A 0 A yoyning uzunligi t ga, A 0 OA markaziy burchak t radianga teng bo`ladi. Sinus va kosinusning ta`riflariga ko`ra A nuqtaning ordinatasi sint , abssissasi esa- cost ga teng. 11-rasm Demak, A nuqtaning abssissa o`qidagi proeksiyasi B nuqta x=sint qonuniyat bilan, ordinata o`qidagi proeksiyasi S nuqta y=cost qonuniyat bilan harakat qiladi. Shu harakatlarning tezliklarini topamiz. Ma`lumki, A nuqtaning chiziqli tezligi v= w R formula bilan ifodalanadi. Bizning holimizda w =1, R =1 bo`lganligi sababli v =1 bo`ladi. Chiziqli tezlikni ikkita- gorizontal va vyertikal- tashkil etuvchilarga ajratamiz. A nuqta tezligining vektori v , bu yerda | v |=1, aylanaga A nuqtada o`tkazilgan urinma bo`ylab yo`nalgan. Shu sababli O x o`qi bilan t+ p /2 , Oy o`qi bilan t burchak tashkil qiladi. Demak, uning Ox o`qiga proeksiyasi (ya`ni B nuqtaning tezligi) v x =cos(t+ p /2)= =-sint ga, O y o`qiga proeksiyasi v y =cost ga teng bo`ladi.

Tezlik yo`ldan vaqt bo`yicha olingan hosila bo`lganligi, B nuqtaning harakat qonuni x=cost , tezligi v x =-sint ekanligini e`tiborga olsak, (cost)`=-sint degan xulosaga kelamiz. Shunga o`xshash, S nuqtaning harakat qonuni y=sint , tezligi v x =cost ekanligini e`tiborga olsak, (sint)`=cost degan xulosaga kelamiz. y=tgx va y=ctgx funksiyalarning hosilalari . Ushbu funksiyalarning hosilalarini topish uchun bo`linmaning hosilasini topish qoidasidan foydalanamiz: sin ( ) ' ( ) ' cos x tgx x  2 2 2 2cos sin 1 cos cos x x x x   . Xuddi shunga o`xshash 21 ( ) ' sinctgx x formulani ham keltirib chiqarish mumkin. Buni mashq sifatida o`quvchilarga qoldiramiz. Trigonometrik funksiyalarning argumentlari x erkli o`zgaruvchining u(x) funksiyasi bo`lsa, u holda murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasiga ko`ra quyidagi formulalar o`rinli bo`ladi: 12-rasm (sinu)`=u` × cosu, (cosu)`=-u`sinu , 2 2 ' ' ( ) ' , ( ) ' cos sin u u tgu ctgu u u  . Misol. y=sinx funksiya grafigi koordinatalar boshida Ox o`qi bilan qanday burchak tashkil etadi? Yechish. Buning uchun y=sinx funksiya grafigiga abssissasi x =0 bo`lgan nuqtada o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini topamiz: y`=cosx , demak f`(0)=cos0 =1, burchak koeffitsienti tg a = 1, bundan izlanayotgan burchak p /4 ga teng. Misol. y=tgx funksiya grafigi koordinatalar boshida Ox o`qi bilan qanday burchak tashkil etadi? Yechish. Buning uchun y=tgx funksiya grafigiga abssissasi x =0 bo`lgan nuqtada o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini topamiz: y`=(tgx)`=sec 2 x , demak f`(0)=sec 2 0 =1, burchak koeffitsienti tg a =1, bundan izlanayotgan burchak p / 4 ga teng.

Bu misollarda olingan natijalarni y=sinx va y=tgx funksiya grafiklarni chizishda e`tiborga olish kerak. Rasmlarda y=sinx va y=tgx funksiya grafiklari keltirilgan. Bu funksiya grafiklari koordinatalar boshida y=x to`g`ri chiziqqa urinadi. 4. Teskari trigonometrik funksiyalarning hosilalari. Teskari funksiyaning hosilasi haqidagi teoremadan foydalanib, y=arssinx (-1 £ x £ 1) funksiyaning hosilasini topaylik. Bu funksiyaga teskari bo`lgan x=siny funksiya ;2 2 p p     da monoton o`suvchi va ;2 2 p p     intervalda hosilaga ega, hamda bu intervalning har bir nuqtasida hosila noldan farqli: ' cos 0yx y  ¹ . Shuning uchun 1 1 ' ' cosx yy x y  . Endi ;2 2 p p     intervalda cosy >0 va bunda cosy = 2 1 sin x  formula o`rinli bo`lganligi uchun y` x = 2 2 1 1 1 sin 1 y x    bo`ladi. Demak, 2 1 (arcsin ) ' 1 x x   , (-1< x <1) formula o`rinli. Endi y=arccosx (-1 £ x £ 1) funksiyaning hosilasi uchun formula keltirib chiqaramiz. Bu funksiyaga teskari bo`lgan x=cosy funksiya [0, p ] da monoton kamayuvchi, (0; p ) da hosilaga ega bo`lib, bu intervalning har bir nuqtasida noldan farqli x` y =-siny hosilaga ega. Demak, teskari funksiyaning hosilasi haqidagi teorema shartlari o`rinli. Shu sababli (5.4) ga ko`ra

2 2 1 1 1 1 ' ' sin 1 cos 1 x y y x y y x       ham o`rinli bo`ladi. (Bu yerda (0; p ) da siny = 2 1 cos y  ekanligidan foydalandik). Shunday qilib, (arccosx)` = 2 1 1 x   (-1< x< 1) formula o`rinli ekan. Ma`lumki, y=arctgx funksiyaning qiymatlar to`plami ;2 2 p p     intervaldan iborat. Shu intervalda unga teskari bo`lgan x=tgy funksiya mavjud va bu funksiyaning hosilasi 2 1 ' cosy x y  noldan farqli. Teskari funksiyaning hosilasi haqidagi teoremadan foydalansak, 2 21 1 1 1 ' cos ' ( ) ' 1 1x yy y x tgy tg y x       bo`ladi. Demak , quyidagi formula o`rinli: (arctgx)` = 21 1 x . Xuddi yuqoridagi kabi y=arcstgx funksiya uchun (arcstgx)`=- 21 1 x formulaning o`rinli ekanligini ko`rsatish mumkin. Teskari trigonometrik funksiyalarning argumentlari x erkli o`zgaruvchining u(x) funksiyasi bo`lsa, u holda murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasidan quyidagi formulalar kelib chiqadi: (arcsinu(x))`= 2 '( ) 1 ( ) u x u x ; (arccosu(x))`=- 2 '( ) 1 ( ) u x u x ; (arctgu(x))`= 2 '( ) 1 ( ) u x u x ; (arcstgu(x))`=- 2 '( ) 1 ( ) u x u x ; Logarifmik hosila . Faraz qilaylik y=f(x) funksiya ( a;b ) intervalda differensiallanuvchi va f(x)> 0 bo`lsin. U holda shu intervalda lny=lnf(x) funksiya aniqlangan bo`ladi. Bu funksiyani x argumentning murakkab funksiyasi sifatida

qarab, x nuqtadagi hosilasini hisoblash mumkin. bo`lgan x 0 nuqtada f(x) funksiyaning hosilasini topish kerak bo`lsin. Murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasidan foydalanib ' (ln ) ' y y y  = (lnf(x))` , bundan y`=y(lnf(x))` ( 7. 1) formulaga ega bo`lamiz. Funksiya logarifmidan olingan hosilaga logarifmik hosila deyiladi. Birnechta funksiyalar ko`paytmasining hosilasini hisoblashda ( 7. 1) formuladan foydalanish hisoblashlarni birmuncha soddalashtirishga imkon beradi. Haqiqatan ham y=u 1 × u 2 × ... × u n funksiya (bu yerda har bir u i , i= 1,n funksiya hosilaga ega va " x Î D(f) da u i >0) berilgan bo`lsin. Bu funksiyani logarifmlab, lny=lnu 1 +lnu 2 +...+lnu n , bundan esa 1 2 1 2 ' ' ' ' n n u u u y y u u u      tenglikni hosil qilamiz. So`ngi tenglikning ikkala tomonini y ga ko`paytirib quyidagiga ega bo`lamiz: y`= u 1 × u 2 × ... × u n 1 2 1 2 ' ' ' n n u u u u u u           × . Misol. y= 2 3 4( 1) ( 2) ( 3) x x x    funksiyaning hosilasini toping. Yechish. Berilgan funksiyani logariflaymiz: lny=2ln(x+1)-3ln(x+2)-4ln(x+3). Bu tenglikdan hosila olib , ushbu tenglikka ega bo`lamiz: 'y y = 2 3 4 1 2 3 x x x      . Bundan y`= 2 3 4( 1) ( 2) ( 3) x x x    ( 2 3 4 1 2 3 x x x      )=- 2 4 5 ( 1)(5 14 5) ( 2) ( 3) x x x x x      . Daraja-ko`rsatkichli funksiyaning hosilasi . Aytaylik y=(u(x)) v(x) ( u(x) >0) ko`rinishdagi daraja-ko`rsatkichli funksiya berilgan va u(x), v(x) funksiyalar x ning

qaralayotgan qiymatlarida differensiallanuvchi bo`lsin. Bu funksiyaning hosilasini hisoblash uchun (7.1) formulani qo`llaymiz. U holda (7.1) formulaga ko`ra y`=u(x) v(x)× (ln(u(x) v(x) )`=u(x) v(x) (v(x) × lnu(x))`=u(x) v(x) (v`(x)lnu(x)+v(x) × '( ) ( ) u x u x ) bo`ladi. Bundan (u(x) v(x) )`=u(x) v(x) lnu(x) × v`(x)+v(x) × u(x) v(x)-1 × u`(x) formula kelib chiqadi. Shunday qilib, daraja-ko`rsatkichli funksiyaning hosilasi ikkita qo`shiluvchidan iborat: agar u(x) v(x) ko`rsatkichli funksiya deb qaralsa birinchi qo`shiluvchi, agar u(x) v(x) darajali funksiya deb qaralsa ikkinchi qo`shiluvchi hosil bo`ladi. Misol. y=x x-1 funksiyaning hosilasini toping. Yechish. (7.1) formulani qo`llaymiz. y`=y × (lnx x-1 )`=x x-1 × ((x-1)lnx)` = x x-1 × (lnx+1- 1 õ ).

O'xshashlar

Murakkab funksiyaning hosilasi. Teskari funksiyaning hosilasi. Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi

Kompleks o`zgaruvchili funksiyaning hosilasi

Logarifmik hosila. Daraja-ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi

Funksiyaning uzluksizligi

Funksiyaning limiti